آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در نگاه فلسفی اندیشیدن، تقدیر انسان و اندیشه و تفکر رکن اساسی و جزء ذاتی او و منشأ آگاهی و معرفت، بنیان و بنیاد استکمال و کمال وی است؛ به گونه ای که می‎توان ادعا نمود تفکر مهم‏ترین عامل کشف حقیقت و تقرب به خداوند است؛ با این حال بسیاری از متفکران غفلت و فراموشی تفکر را میهمان ناگزیر دوران مدرن و نتیجه غلبه تکنیک بر فرهنگ و اندیشه دانسته‎اند. در آغاز سال 2020 جهان با بحران کرونا مواجه شد که علی‌رغم آسیب‎ها و مصیبت های زیان‌بار بر جامعه بشری، تلنگری بر روح غفلت‎زده انسان معاصر بود تا او را از مرکب منیت به زیر کشد و متوجه هست‎ها، نیست‏ها و نقص هایش نماید. رهاورد مسئله کرونا برای انسان معاصر احیای پرسش‏های بنیادین در ارتباط با خدا، خود و دیگری است. در این جستار با روش تحلیلی- کتابخانه‎ای به تبیین معناداری زندگی، مرگ‎اندیشی، بازگشت و احیای معنویت‌ در سایه پدیده کرونا پرداخته شده است. قرارگرفتن انسان در موقعیت رنج و مرگ حاصل از کرونا می‌تواند زمینه‌ساز نوپدیدی در افزایش معنویت و توجه به خدا، بازخوانی و معنا بخشی به رنج زندگی از مسیر دین و بازاندیشی درباره ماهیت مرگ و نوع مواجهه با آن شود.

نسبت میان وجوب علّی و مسئولیت اخلاقی از درازدامنه‌ترین مباحث دهه‌های اخیر در میان فیلسوفان اخلاق غرب بوده است. مقاله پیش‌رو می‌کوشد تا در گام نخست نقشه جامعی از الگوهای مختلف این متفکران را در پاسخ به مسئله اخیر ارائه و سپس تقریرهای ناسازگارگروانه از آن را تبیین و بررسی نماید. آنچنان که خواهیم دید دیدگاه مختار تعین گرایان سخت و راه‌حل مورد نظر اختیارگرایان به سبب اشکالات و کاستی-هایی چون تنزل عامل‌های اخلاقی، تخریب مفهوم مسئولیت اخلاقی و یا میان تهی نمودن مفهوم کنترل در عامل اخلاقی چندان کارامد نبوده است . بعد از بررسی می توان اذعان کرد، هنوز هم رهیافت فیلسوفان مسلمان از قوت بیشتری برخوردار است. اندیشمندان مسلمان اگرچه چندان اقبالی به بحث مستقل و مستوفایی از مسئولیت اخلاقی نداشته‌اند، اما در کنار طرح مباحث پراکنده‌ای در خصوص منشاء و قلمرو مسئولیت انسان، به موضوع اختیار عامل اخلاقی در کشاکش با دو محظور علم و ارادة پیشین الهی و نیز ضرورت سابق علّی توجه جدّی داشته و اصولاً کوشیده‌اند تا تقریری سازگارگرایانه و منسجم در این باب ارائه کنند.

فیلسوفان ناسازگارگرا با اتکا بر دو شرط «لزوم بدیل‌های گشوده برای عامل اخلاقی» و «انتخاب‌گری اصیل شخص از میان این بدیل‌های محتمل» و نیز منشاء حقیقی‌بودن او نسبت به کنش‌هایش، ضرورت و تعیّن علّی را با اراده آزاد و مسئولیت اخلاقی متعارض برشمرده‌اند. ون اینوگن ازجمله این فیلسوفان است که با استدلالی مستقیم و بی‌آنکه از مفاهیمی همچون «توانایی عمل به‌گونه‌ای دیگر» یا «اجتناب‌پذیری» یاری بگیرد، می‌کوشد تا هرگونه تعیّن علّی را مستلزم انتقال عدم مسئولیت به عامل اخلاقی معرفی کند، زیرا از منظر وی چنین ضرورت اجتناب‌ناپذیری مرادف با فقدان اراده آزاد و مسئولیت اخلاقی عامل در برابر رخداد و در گام واپسین نتایج و پیامدهای آن است. اما در این مقاله نشان می‌دهیم که مقدمه نخست این استدلال و تصویری که او از نسبت ضرورت علّی با آزادی اراده در کنش‌های انسانی ارائه می‌دهد، نامقبول و مخدوش است.

نقش الهيات در کنترل و حل بحران فراگير زيست‌محيطي مهم و تأثير‌گذار است. آيت‌الله جوادي آملي با تبيين رابطه انسان و طبيعت مبتني بر جهان‌بيني توحيدي و جايگزيني عنوان «خلقت» به جاي «طبيعت»، درصدد ارائه راه‌حلي برآمده‌است. لوازم خاص ديدگاه مذکور مبتني بر آن است که انسان در مقام خليفة‌اللهي، برترين مخلوق هستي بوده و طبيعت مسخر اوست. از سوي ديگر، وي امانتدار و مالک طبيعت به‌نحو مشروط و مأذون از سوي خداوند است. درک صحيح اين جايگاه به هماهنگي و تعامل مطلوب بشر با طبيعت منجر مي‌شود. ایشان مهم‌ترين موانع ارتباط صحيح انسان با طبيعت را روحيه سلطه‌جويي و استکبار‌طلبي بشر امروز بر مبناي جهان‌بيني مادي‌گرايانه و انسان‌مدارانه تعبير مي‌کند. از نظر ايشان، توجه به آثار و ثمرات مادي و معنوي طبيعت و کارکرد آن در سلامت و رشد معرفتي، عقلاني و روحي انسان و درک تأثيرات متقابل روابط وي با زيست‌بوم براساس نگرش توحيدي به هستي، عملکرد بشر را نسبت به طبيعت اصلاح و تنظيم مي‌نمايد که ثمره آن آباداني و تکامل مادي و معنوي محيط‌زيست و حل بحران‌هاي آن خواهد بود.

عقل، شأنی از شئون آدمی است که از طریق آن، هم کسب معرفت نموده و هم عمل می‌کند. و ایمان، تصدیقی قلبی به خداوند عالم است که علاوه بر آن که چشم‌انداز جدیدی از عالم و آدم فراهم می‌آورد، انسان را به اطمینان و آرامشی درونی سوق می‌دهد. نوشتار حاضر، به بررسی رابطه میان این دو اصل از دیدگاه دو متفکر بزرگ اسلامی پرداخته که در اندیشه یکی از آن‌ها صبغه ایمان گرایی و در دیگری عقل‌گرایی بارزتر است. غزالی ایمان را ارزشمندتر از عقل می‌داند؛ وی گرچه عقل نظری را پذیرفته، اما آن را در درک و فهم دین ناتوان دانسته است. به همین دلیل، حتی ایمان مردم عوام را به عقل فلسفی ترجیح داده است. اما ملاصدرا، گرچه به محدودیت‌های عقل اشاره می‌کند، لیکن به مباحث عقلانی در حوزه دین بسیار بها می‌دهد و ایمان را نیز نه تنها مغایر با عقل ندانسته، بلکه آن را نوعی علم و تصدیق معرّفی کرده است. نگارش حاضر، پس از بیان تفصیلی دیدگاه‌های این دو اندیشمند درباره عقل و ایمان ضمن ارزیابی و نقد و بررسی آن‌ها، به مقایسه تطبیقی این دو دیدگاه پرداخته است.

از مهم‌ترین مباحث نفس‌شناسی، پیدایش نفس و استکمال آن است. ملاصدرا با استفاده از اصول فلسفی خاص خود مانند اصالت وجود، تشکیک آن و حرکت جوهری و حرکت ذات ماده، سیر استکمالی نفس از ماده به تجرد، مراتب نفس و اتحاد نفس و بدن و قوا را حل کرد. وی پیدایش نفس را جسمانی و بقای آن را روحانی دانسته، بر اساس اصل حرکت جوهری برخلاف پیشینیان خود که فقط حرکت در اعراض را می‏پذیرفتند، حرکت در جوهر اشیا را اثبات می‌کند. پژوهش حاضر، به روش توصیفی- تحلیلی از منظر ملاصدرا به این نتیجه رسیده که ماده جسمانی بر اثر حرکت جوهری خویش مراتب کمالی وجود را طی می‌کند؛ یعنی هرچه را که در او بالقوه است، به بالفعل تبدیل می‌کند تا به مرز ماده و تجرد برسد. سپس در ادامه حرکت، از عالم ماده می‌گذرد و در مراتب طولی وجود تکامل می‌یابد. این استکمال، نفس را به تدریج به تجرد نزدیک می‌کند و در مرحله‌ کمال خود برای بقا، نیازمند جسم نیست. سعه وجودی نفس با سعه علم آن همراه است و در سیر استکمال ذاتی، با عقل مجرد متحد می‌شود.

مساله جوهر از مسائل اصلی و محوری فلسفه است و لذا موضع هر فیلسوفی نسبت به آن، قطعا نقش تعیین کننده‌ای در کل فلسفه‌اش خواهد داشت. از طرفی مقایسه بین دیدگاهها یکی از بهترین راه‌های تحلیل و فهم رویکردهای فلسفی مختلف است و لذا نوشتار حاضر با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی، در تلاش است که بررسی تحلیلی دیدگاه دو فیلسوف مهم تاریخ فلسفه؛ یعنی ارسطو و ملاصدرا در خصوص مفهوم جوهر را در قالبی مقایسه‌ای به انجام رساند. در نتیجه بررسی انجام شده معلوم گردید با وجود اینکه هم ارسطو و هم ملاصدرا در بحث جوهر به یک معنا دنبال واقیعت و منشاء واقعی تشخص و شیئیت شیء هستند، چیزی که حقیقتاً موجود است و سایر چیزها به تبع آن موجود شده‌اند؛ اما ارسطو نهایتاً از بین موجودات تنها از صورت به عنوان جوهر نخستین یاد می‌کند و سایر نامزدهای جوهر بودن را به معنای ثانوی جوهر می‌داند در حالی که ملاصدرا با توجه به اصالت وجود، وجود را به عنوان جوهری واحد و مشکک معرفی می‌کند که تمامی موجودات تعینات آن هستند.

مکتب خراسان با نگرشی متمایل به فلسفه‌گریزی و اعتقاد به جدایی حوزه‌های وحی، عقل و عرفان از یکدیگر و همچنین اهتمام بر ظواهر متون دینی، نگاهی متفاوت به نفس و بقای آن دارد. بنظر حامیان این مکتب، نفس جسمي لطیف است که تنها بواسطۀ عوارض با بدن متفاوت است و کمالاتی مانند علم و عقل که حقایقی نوری، مجرد، واحد و خارج از نفس هستند را تنها به افاضة حق‌تعالی دریافت میکند. انسان نه تنها در مبدأ خلقت بلکه تا انتهای آنچه بدان واصل میگردد، همواره جسمانی بوده و خواهد بود. در مکتب خراسان، نفس‌شناسی مقدمه¬یی ضروری برای اثبات بقای نفس است، بگونه‌یی که جاودانگی فرع بر شناخت حقیقت نفس¬ شمرده میشود. نفس که در زندگی دنیا، در کنار بدن زیست میکند، در برزخ، بدون نیاز به بدن و بطور مستقل و با هیئتی شبیه بدن، باقی مانده و به حیات خویش ادامه میدهد، اما در عالم آخرت به بدن دنیوی برگردانده ¬شده و در کنار آن متنعم یا معذب میگردد. این دیدگاه با اشکالاتی روبروست؛ از جمله 1) لازمۀ جسم‌انگاری نفس اینست که معاد روحانی و معاد جسمانی، دو اسم برای یک مسمی باشند، 2) دیدگاه این مکتب، در برخی موارد، انسجام و سازگاری درونی نداشته و در آن پراکندگی آراء دیده میشود و 3) برخی مفاهیم و مسائل مربوطه بدرستی تبیین نشده‌اند. در پژوهش حاضر، با روش تحلیلی‌ ـ کتابخانه¬‌يي، دیدگاه سه تن از شخصیتهای برجستۀ این مکتب دربارۀ حقیقت نفس و بقای آن، تبیین و ارزیابی شده است.

جانشینی پیامبر(ص) یکی از مهم‌ترین مبانی اعتقادی مسلمانان به شمار می­رود. در میان شیعیان به این دلیل که جانشین پیامبر(ص) همانند خود او مبین و حافظ دین بوده و وارث علم پیامبر(ص) است، تعیین خصوصیات این جانشین نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. هم‌چنین علم ائمه((ع)) به جهت ارتباط آن با توحید و نقش آن در دیگر خصوصیات امامت از جمله مسائل مهم کلام اسلامی به شمار می­آید. بر این اساس این موضوع همواره مورد توجه شیعیان بوده و در قرون اخیر از جهات گوناگونی مورد توجه قرار گرفته است. با این وجود در تعیین محدوده علم ائمه((ع)) میان دین‌پژوهان اختلاف نظر وجود دارد؛ با توجه به این‌که دیدگاه ایشان در این خصوص، در طول زمان دچار تحول شده است. در این‌ مقاله دیدگاه دو تن از علمای شیعی با تتبع در تألیفات متعدد آنان از جمله "المیزان" و "رساله علم امام" از علامه طباطبایی و "الإرشاد" و "اوائل مقاله" و... از شیخ مفید مورد بررسی قرار گرفته است. شیخ مفید از متکلمان و دانشمندان متقدم قائل به محدودیت علم امام و علامه طباطبایی از مفسران و عالمان متأخر، با نگرش روایی قائل به علم نامحدود برای ائمه((ع)) می‌باشند. (گرچه مرحوم علامه ابتدائاً در تفسیر المیزان علم نامحدود را مختص خداوند می‌داند) نگارنده با بررسی ادله و لوازم هر دو دیدگاه به این نتیجه می‌رسد که تفاوت‌ها در مبانی و ادله عقلی و روایی هر دو دانشمند موجب نتایج و برداشت‌های متفاوتی در این مسئله شده است.