آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در روزگار حاضر، سقوط معنویت و ارزش‌‌های دینی، جایگزینی ضدارزش‌ها به جای ارزش‌ها و بی‌هویتی و خودباختگی به جای بیگانه ستیزی از جمله دردهاى مزمن و خطرناکى است که بر اثر استیلای فرهنگ بیگانه از خدا، دیانت و معنویت، انسانیت انسان را تهدید مى‏کنند. بدین لحاظ طرح مبحث هویت و بحران هویت دینی، در ابعاد مختلف از جمله نیازهای ضروری جامعه کنونی می‌‏باشد. در این راستا،نگارنده،با روش‌توصیفی‌ـ تبیینی از نوع تحلیل محتوا ‌‌ابتدا با گذری اجمالی بر مفهوم‌شناسی و تعاریف واژگان هویت و بحران هویت به چگونگی پیدایش هویت دینی و بحران آن از منظر امام علی × پرداخته است. و با استفاده از بیانات بلند امیر بیان علی × و مطالب جدید از کتاب‌‌های روز و تطبیق آن‌ها با هم به هدف اصلی خود که همان نایل شدن به این مدعا که «خود آگاهی فرد نسبت به خویشتن» عامل اساسی هویت‌یابی دینی است؛ دست یافته است. و نیز این نکته را اثبات کرده است که بشر امروز که از غیبت گوهر تابناک دین و دین مداری در حیات خود در عالم بحران‌زدگی دینی رنج‌‌های بی‌شماری را متحمل می‌شود زایید? «بحران معرفتی و جهل به خود» است.بر این اساس، ابتدا مطلب را با کلام آسمانی علی × «هر که خود را شناخت به نتیجه و غایت هر شناخت و دانشی دست یافته است» و «خود فراموشی و غفلت از فطرت عالمه» انسان را به بحران‌زدگی دینی گرفتار و در نتیجه او را به حیوانی به صورت، انسان که جز خور و خواب و شهوت فکری در سر نمی‌‌پروراند؛ به اثبات مدعا پرداخته است.اما هرگز هویت دینی و در کسوت دین بودن به معنای نفی تجددگرایی و مدرنیته نیست بلکه می‌توان با نظر تفکیک، میان عنصر ثبات و تغییر دین در یک هم کنشی و هم نشینی میان هویت دینی و تجددگرایی آشتی بر قرار نمود به نحوی که هستی یکی مستلزم نا بودی دیگری نشود.در نهایت با استناد به کلمات گهر بار امام علی × احساس پوچی و هیچ انگاری، وازدگی در مقابل فرهنگ بیگانه و تردید یا انکار دین را از جمله پی آمدهای بحران هویت دینی دانسته و برای برون رفت از این بحران، راه کارهایی هم چون؛ برداشت صحیح از مفاهیم دینی، ایجاد انسجام میان عقیده، گفتار و کردار، دین باوری معنا گرایانه با توانمندی عقلانی، و بالاخره درونی کردن دین را ارائه کرده است.

با وجود تأثیرات عمیق نسبی‌گرایی معرفتی در زمینه‌های مختلف نظری و عملی و اختلاف‌نظرهای فراوان دربارة اعتبار آن، به تبیین حدود و ثغور این مفهوم و نیز اقسام آن و محل نزاع دقیق در این زمینه، به اندازة کافی توجه نشده است. با تحلیل مفهوم نسبیت، می‌توان نشان داد نسبی‌بودن به معنای وابستگی یک «موضوع» به یک «محور» است؛ چنان‌که تغییرات «عناصر» آن محور موجب تعیین و تعیّن «ارزش»های موضوع می‏گردند. موضوع نسبی‌گرایی معرفتی، معنای عام معرفت است که ارزش «اعتبار» یا «تحقق» آن وابسته به محور «عین» یا «ذهن» است. این نوع نسبی‌گرایی مبتنی بر تبیینی هنجاری (و نه صرفاً توصیفی) بوده و چهار قسم دارد: تحقق‌گرایی عین‌محور، تحقق‌گرایی ذهن‌محور، اعتبارگرایی عین‌محور و اعتبارگرایی ذهن‌محور. تنها قسم اخیر از نسبی‌گرایی معرفتی محل نزاع بوده و نقدهایی مانند خودتخریبی و استلزام شکاکیت، از سوی مخالفان بر آن وارد شده است.

در تحلیل معرفت، مفهوم«توجیه»مورد توجه جدی معرفت‌شناسان قرار گرفته است. این‌که توجیه،در حقیقت معرفت داخل است،یا از شروط لازم یا کافی آن است،یا اساسا در تحلیل معرفت نقشی ندارد،هر یک،نظریاتی را به خود اختصاص داده‌ است و لذا این نظریات،دیدگاه‌های اصلاحی خویش در مورد معرفت را عرضه نموده‌اند.تمامی این تلاش‌ها به این جهت صورت گرفته تا بتوان مصادیق‌ راستین معرفت را از غیر آن تشخیص داد.در این میان،غیر از عنوان توجیه،عناوین‌ دیگری از جمله«تحلیل توجیه»و«عوامل توجیه»نیز مورد ملاحظه‌ی اندیشمندان‌ واقع گردیده است و طبعا در مباحث مربوط به معرفت نیز اثر قابل توجهی از خویش‌ به جای نهاده است.در این نوشتار،تلاش شده تا مروری اجمالی بر این دیدگاه‌ها صورت گرفته و ویژگی‌های آن‌ها با یکدیگر مقایسه شوند.

در پژوهش حاضر برآنیم تا با ارائه تحلیل دقیقی از قضایای حقیقیه، خارجیه و ذهنیه (قضایای ثلاث) ابهامات موجود در خصوص این تقسیم بندی را رفع کنیم و کارکرد معرفت شناختی این قضایا در صناعت برهان را مورد کنکاش قرار دهیم. از این رو در فصل نخست به تحلیل قضایای ثلاث می پردازیم و آراء منطق دانان مسلمان در این باب را مورد بررسی قرار می دهیم. در فصل دوم شرایط لازم برای مقدمات برهان را به دقت تحلیل می کنیم. در فصل سوم در سایه توجه به مفاد قضایای ثلاث از یک سو و شرایط قضایای برهانی از سوی دیگر، اثبات خواهیم کرد تنها قضیه ای که در باب برهان قابل استفاده است قضیه حقیقیه می باشد و دو قضیه خارجیه و ذهنیه هیچ کاربردی در باب برهان ندارند. مهم ترین شرایط قضایای برهانی عبارتند از ضرورت، کلیّت و ذاتیّت. و این سه ویژگی فقط در قضیه حقیقیه یافت می شوند و قضایای خارجیه و ذهنیه عاری از ضرورت، کلیّت و ذاتیّت باب برهان هستند؛ زیرا ارتباط عقدالوضع و عقدالحمل در قضیه حقیقیه به نحو لزومی است در حالی که اقتران عقدالوضع و عقدالحمل در قضیه خارجیه به نحو اتفاقی می باشد. بنابراین میان بحث قضایای ثلاث در منطق و کتاب برهان ارتباط تنگاتنگی وجود دارد که پیش از این در نزد منطق دانان مورد توجه و تأمّل روشمند قرار نگرفته است. در پژوهش حاضر به دقت اثبات می شود که مبحث قضایای ثلاث را می توان به عنوان مقدمه ای بر باب برهان در منطق دانست و این نکته هم در معرفت شناسی قدما و هم از حیث نحوه منطق نگاری و چینش ابواب منطق بسیار حائز اهمیت است.

مرور مباحث موجود پیرامون واقع‌گرایی و نسبی‌گرایی معرفتی نشان می دهد که هر یک از این دو مدّعا، ضمن برخورداری از ادلّه و شواهد پشتیبان، دارای لوازم غیر قابل قبولی می باشند. بنابراین یافتن مسیری که با جمع میان آن دو، از دلایل ایجابی حمایت کننده دو طرف چشم پوشی نکرده و البته استدلالات سلبی را نیز پاسخ دهد، نیازمند بررسی دقیق معانی و اقسام این دو مدّعا و نسبت میان آن ها خواهد بود. واقع‌گرایی معرفتی قابل استعمال در پنج معناست که عبارتند از: قول به تحقق اصل عالَم، پذیرش تحقق عالَم عین (در برابر ذهن)، نفی تأثیرات مخرب ذهن در فرایند ادراک، عینی گرایی معرفتی، و قول به امکان کسب معرفت برای انسان. معنای أخیر که أخص از سایر معانی و مستلزم آن ها می باشد، نقیض شکاکیت محض بوده و انکار آن ضمن نفی تمام انواع آگاهی و ادراکات انسانی، سر از سفسطه در خواهد آورد. این معنا لوازم بسیار مهمی از جمله قبول اصل استحاله تناقض دارد که خود، دارای نتایج تأثیرگذار فراوانی در ساحات مختلف اندیشه و رفتار انسان می باشند. اگرچه هیچ یک از معانی واقع‌گرایی با مطلق بودن معرفت استلزام ندارد، اما گاهی با آن خلط شده و استعمالات نامقبولی پیدا می کند که باعث ایراد اتهامات ناصوابی به واقع‌گرایان می گردد. از سوی دیگر و با توجه به تحلیل معنای نسبیّت، معلوم می شود که نسبی‌گرایی معرفتی می تواند به صورت ذهن محور یا عین محور، و نیز مبتنی بر ارزش تحقق (وجود و عدم) یا اعتبار (صدق یا کذب) تعریف شود. از این میان تنها نسبی‌گرایی ذهن محورِ اعتبارگراست که محل نزاع اصلی بوده و به دلیل منتهی شدن به شکاکیت محض و خودْ تخریبی، قابل جمع با واقع‌گرایی معرفتی نخواهد بود. این معنا در پیِ ناتوانی در حل پنج مشکل عدم دسترسی به واقعیت، تأثیرات مخرّب عوامل درونی (ذهنی) و بیرونی (غیرذهنی)، تکثر وجوه و مراتب و اجزاء مختلف واقعیات، عدم جهت مشترک در مدرِک یا مدرَک، و عدم ثبات در ادراک یا مدرِک یا مدرَک، ظهور و رشد پیدا می کند که در زمینه های بسیار متنوعی همچون فلسفه نقادی کانت، فلسفه علم، فلسفه زبان، نومینالیسم، نسبیت مفهومی، هرمنوتیک فلسفی و تاریخی گری، علوم اجتماعی و جامعه شناسی معرفت، فمینیسم، پراگماتیسم معرفت شناختی و سیاسی_اجتماعی، علوم جدید (نظریه کوانتوم، نظریه احتمالات، منطق فازی)، و عرفان نظری قابل پیگیری است. اگرچه برخی از آراء ملاصدرا همچون اصالت و تشکیک مراتب وجود، حرکت جوهری، تأثیرات عوامل غیرمعرفتی و نقش قوّه واهمه در فرایند ادراک، مستلزم اقسام مقبول نسبی‌گرایی معرفتی می باشند، اما نظریات معرفت شناختی خاص وی از جمله توجه به هویت وجودی علم و قول به اتحاد مدرِک و مدرَک باعث شده است که در نظریه معرفت فلسفه صدرایی، فرایند کسب معرفت (أعم از تصورات ماهوی، معقولات ثانیه، تصدیقات و دانش های پیچیده) به نحوی تبیین شود که ضمن رفع مشکلات پنج گانه پیش گفته، قسم نامقبول نسبی‌گرایی معرفتی نفی، و واقع‌گرایی معرفتی حفظ گردد. بنابراین در نظریه معرفت وی اقسام مقبول نسبی‌گرایی معرفتی و واقع‌گرایی معرفتی به طور همزمان تبیین شده و با یکدیگر قابل جمع خواهند بود.

بحث معناداری گزاره های دینی یکی از بحثهای جدی و مناقشه برانگیز در حوزه فلسفه دین و زبان دین است که با دو رویکرد مختلف به چالش کشیده شده است، یعنی رویکرد سنتی و رویکرد جدید، رهیافت فیلسوفان و متکلمان سنتی چه در حوزه اسلامی و چه در حوزه مسیحیت راجع به گزاره های دینی بیشتر بر محور صدق و کذب رقم می خورد و بحث از معناداری آنها یا مفروض گرفته می شد یا اصلا کمتر پیرامون آنها بحث و مناقشه می کردند . از سویی متکلمان سنتی در تبیین معناداری گزاره های دینی و کلامی اساسا مفاهیمی همچون اشتراک لفظی ، اشتراک معنوی ( تشکیکی) تمثیل تنازلی و تمثیل تصاعدی و یا از راه سلب و تنزیه سود جسته ، مفاهیم و گزاره های دینی را توجیه می کردند. اما رهیافت فیلسوفان و متالهان جدید نسبت به گزاره های دینی و معناداری آنها با ملاکهای متفاوتی همچون تحقیق پذیری تجربی و ابطال پذیری تجربی رقم می خورد ، به این معنا که گزاره های دینی از آنجا که در معرض تحقیق و ابطال تجربی قرار نمی گیرند، گزاره های اثبات ناپذیر و ابطال ناپذیرند.بحث ابطال ناپذیری گزاره های دینی از سوی آنتونی فلو مطرح گردید که ماحصل آن، بی معنایی و تهی انگاری و حذف گزاره های دینی از حوزه معرفت بشری به دلیل نبود شواهد تجربی (علمی ) و ابطال ناپذیری تجربی آنها بود.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی مساله کفر و تکفیر در اسلام و پاسخ یابی به این سوالات است که آیا از نظر دانشمندان و بزرگان اسلام، در معنای کفر و نقطه مقابل آن یعنی ایمان، اتفاق نظر وجود دارد یا نه؟ در صورت مثبت بودن جواب، متفق علیه چیست؟ و در صورت منفی بودن، اختلاف به چه صورت است؟ میزان و قاعده شرعی از دیدگاه شرع جهت تحقق ایمان یا ارتداد و کفر افراد کدام است؟ آیا هر نوع اتهامی از نظر شرعت جایز است؟ و اگر نیست، علتش چیست؟ آیا اتهاماتی که در طول تاریخ نسبت به افراد صورت گرفته، منطبق با تعالیم و دستورات شریعت مقدس در این زمینه هست یا نه؟ روش تحقیق در این رساله، روش کتابخانه ای است. پایان نامه حاضر در سه فصل تنظیم شده است: فصل اول اختصاص به بررسی لغوی و اصطلاحی ایمان و کفر دارد. در فصل دوم، موضع اسلام نسبت به احکام حقوقی مربوط به ارتداد بیان شده است. فصل سوم، در حقیقت مروری است بر حوادث تاریخی مربوط به اتهامات و تکفیرها در میان اکثر فرقه ها و جریانات مسلمان. نتایج حاصل از تحقیق عبارت است از: اختلاف پیرامون مفهوم اصطلاحی ایمان و کفر، میان اهل اسلام و ناظر بودن بحثها به ثمرات اخروی آنها بیش ااز احکام دنیوی، ذومراتب بودن ایمان و کفر و جاری شدن احکام مسلمان بااقرار به شهادتین، مشروط بودن حکم به تکفیر به ضوابط و شرایطی که صدور آن را مقرون با احتیاط و تامل دقیق می سازد، خطرهایی که عدم توجه به شرایط و لوازم تکفیر در جامعه اسلامی پدید می آورد، ضرورت اجتناب از خلط میان ضروریات دین و مذهب.

یکی از سوالات اصلی مطرح برای انسانها آن است که آیا سعادت و فلاحی که پیامبران ادعای تامین آنرا برای انان نموده اند در دنیا تامین می شود یا در آخرت یا در هردو؟ قلمرو این سعادت چیست؟ و تا کجاست؟ در پاسخ این پرسشها دیدگاه دو اندیشمند معاصر ایران مرحوم مهندس مهدی بازرگان و مرحوم دکتر علی شریعتی را جستجو نموده ایم. پاسخ مرحوم بازرگان به این پرسش در طی دو دوره فکری وی مختلف است. او در دوره اول معتقد است که این سعادت و فلاح شامل هر دو عرصه دنیا و آخرت می گردد اما در دوره دوم بر این باور است که این سعادت در اصل مختص آخرت است تامین سعادت دنیوی برعهده خود انسانهاست و تامین شدن برجی جنبه های سعادت دنیوی حاصل از پیاده نمودن دستورات دینی نیز جنبه فرعی و باعرض دارد . اما پاسخ مرحوم شریعتی آن ایت که هدف بعثت، تامین سعادت دنیوی بشر از طریق رفع ظلم و ستم و برقراری عدالت در جامعه با تکیه بر ایدئولوژی دینی است و سعاغدت اخروی پرتوی از همین سعادت دنیوی می باشد. نقد ما بر این دو پاسخ عمدتا" روش شناختی با تاکید بر روش برون دینی و تقدم فهم فلسفی بر فهم دینی می باشد. آخرت را نمی توان با روش فلسفی ثابت نمود پس تفسیر فلسفی ما از دین لزوما" دنیوی خواهد بود و وجود آخرت تنها بعنوان یک واقعیت و نه حقیقت ، مطرح می شود که می توان با رویکردی پراگماتیستی سودمندترین تفسیر را از جایگاه آن در آموزه هاهی دینی ارائه نمود. سودمندترین تفسیر آن است که دین برای اصلاح روابط اخلاقی میان انسانها آمده است و این اصلاح، محقق نمی شود مگر آنکه سعادت اخروی برای متدینین با جدیت تمام مطرح شود.