آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

شاخص‌ترین جریان‌های اجتهادی معاصر شیعه را می‌توان سه طیف سنتی، بازخوانی و فقه قرآنی دانست. طیف بازخوانی، شهرت فتوایی را به‌کلی کنار می‌نهد و جز در تنگنا به اجماع متمسک نمی‌شود. قرآنیان خبر واحد را، جز با پشتوانه سنت قطعی مسلمانان، به کنار می‌نهند. افزون بر اینکه به تخصیص قرآن به واسطه اخبار و نیز به حجیت شهرت فتوایی و اجماع قائل نیستند. از دیگر سو، دو طیف پیش‌گفته کمابیش عقل را در تشخیص مصادیق شرعی حسن و قبح توانمند می‌دانند. به‌علاوه، قرآنیان دایره صلاحیت عقل در تنقیح مناط و صدور حکم بر اساس آن را گسترده‌تر می‌دانند. این اختلاف‌ها، تفاوت فتاوا در موضوعات فقهیِ مربوط به زنان را نیز به دنبال داشته است که در این مقاله آنها را از نظر می‌گذرانیم.

شیعه‌شناسی و حدیث شیعه در سال‌های اخیر موضوع مطالعۀ برخی از مستشرقان بوده است. بررسی سیر حدیث‌پژوهی شیعی مستشرقان نشان می‌دهد، آنان به لحاظ روش و بینش و نیز ابعاد مختلف مباحثی حدیثی دارای رویکردهای مختلفی هستند. این رویکردها نگرش آنها را به ابعاد مختلف مباحث حدیث شیعه نشان می‌دهد. بخشی از مطالعات مستشرقان راجع به منابع حدیثی شیعه بوده است که در بررسی آنها به رویکردهای مختلفی برمی‌خوریم؛ از جمله رویکرد انتشاری و تصحیح کتب حدیثی شیعه، منبع‌شناسی توصیفی، رویکرد روش‌شناختی مجامع حدیثی و رویکرد مطالعات تطبیقی. در این مقاله با بررسی انبوهی از مقالات مستشرقان دربارۀ حدیث شیعه آثاری که دربارۀ منابع حدیثی شیعه هستند، بررسی شده و رویکردهای آنان بازشناسی شده و برخی از دیدگاه‌های آنان نیز مورد نقد واقع شده است. روش مطالعه در این مقاله توصیفی تحلیلی است.

معرفت دینی با فهم روشمند و پژوهش در منابع دینی حاصل می‌شود. این نوع معرفت، مبانی و مقدماتی دارد که برپایه‌ی آن‌ها، سیر علمی در فهم دین آغاز و تا رسیدن به نتیجه دنبال می‌شود. علمای اسلامی، هر کدام به نوبه‌ی خود به بیان منابع معرفت دینی پرداخته‌اند؛ از جمله این دانشمندان، می‌توان شهید مطهری را نام برد که در پیشبرد علوم اسلامی نقش بسزایی ایفا کرده است. ایشان منابع معرفت دینی را کتاب، سنت، اجماع و عقل می‌داند. شناخت و بررسی منابع معرفت دینی برای فهم درست و تشخیص معتبر بودن باورهای دینی، حائز اهمیت است. از نظر مطهری، اسلامی که همواره به همه نیاز‌های دنیوی و اخروی انسان توجه داشته و برای آن برنامه تنظیم کرده است، نسبت به منابع معرفت که برای رسیدن به معرفت دینی لازم است، بی‌تفاوت نبوده است، بنابراین، اهمیت شناخت منابع معرفت، ضروری می‌باشد. پژوهشگران بسیاری به بررسی آراء و عقائد استاد پرداخته‌اند، اما به طور مشخص به نظرات ایشان در باب این منابع پرداخته نشده است. دراین پژوهش که با روش تحلیلی توصیفی به آن پرداخته شده، پس از جمع‌آوری آراء شهید مطهری در آثار ایشان به روش کتابخانه‌ای، در باب منابع معرفت، در آغاز و بعد از پرداختن به کلیات و مفهوم شناسی، قرآن، که منبع اصیل و اساسی دین است، مورد بررسی قرار گرفته است؛ بعد از آن به اعجاز قرآن، تحریف ناپذیری قرآن و فهم پذیری قرآن از منظر استاد مطهری پرداخته شده است. سپس، اصطلاح سنت از دیدگاه‌های مختلف و تمایز حدیث و سنت و اثبات حجیت سنت پیامبر ( صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار ( علیهم السلام) مورد بحث قرار گرفته است. تعریف اجماع و دلایل حجیت آن نیز تبیین شده و در ادامه، عقل به عنوان منبع معرفت، انواع عقل، صفات عقل، ملاک‌های تربیت عقل، قوانین عقل و محدودیت‌های آن، اصالت معرفت عقلی در اسلام، حجیت عقل در معارف دینی و دلایل حجیت آن به مورد بحث و بررسی گذاشته شده است.

عقل یکی از منابع مهم معرفت است. مکتب‌های گوناگون، در طول تاریخ، دیدگاه‌های متفاوتی درباره عقل مطرح کرده‌اند. در نهج‌البلاغه، که یکی از منابع موثق نزد شیعه است، نقش عقل در کسب معرفت دینی مطرح شده است. در این مقاله نقش عقل در شناخت خدا از دیدگاه نهج‌البلاغه بررسی می‌شود. ابتدا به مفهوم‌شناسی عقل و تعریف آن می‌پردازیم و سپس جایگاه و ارزش عقل در نهج‌البلاغه را بررسی می‌کنیم. در ادامه میزان توانایی عقل در شناخت خدا را که شامل براهین عقلی دال بر وجود خدا است بررسی خواهیم کرد و در انتها محدودیت‌های عقل و ناتوانی آن در احاطه بر وجود خدا را می‌کاویم. نتیجه این پژوهش آن است که هرچند در نهج‌البلاغه، از ناتوانی عقل در احاطه بر وجود خدا سخن گفته شده، اما براهین عقلی نیز که بر وجود خدا دلالت دارد اقامه شده است.

نهج البلاغه در مرتبه بعد از قرآن، در اوج فصاحت و بلاغت قرار داشته و بر معارف بسیار والا و بلند دینی مشتمل است. موضوع «منابع معرفت دینی از منظر نهج‌البلاغه» که مورد بررسی این رساله است و به روش کتابخانه‌ای و از نوع توصیفی ـ تحلیلی ‌است، گرچه در گذشته از منظر قرآن کریم و روایات مورد بررسی قرار گرفته، ولی به طور مستقل از دیدگاه نهج‌البلاغه بررسی نشده است. در این رساله، به ذکر موضوعاتی که بیان آن‌ها به تبیین این مبحث کمک می‌کند، پرداخته شده است، موضوعات کلیدی چون: معرفت و امکان آن در حوزه مباحث دینی، نقش وحی و سنت در فهم منابع دینی، قلمرو و توانایی عقل در حوزه کشف حقایق و آموزه‌های وحیانی دینی و سندیت آن، دلیل حجیت برهان عقلی در تبیین معارف دینی، از مطالبی است که در این نوشتار به عنوان زمینه‌ها و ابزارهای معرفت درحوزه معرفت‌شناسی دینی به خصوص در قاموس نهج‌البلاغه مورد بررسی قرار گرفته است. از منظر حضرت علی(علیه‌السلام) وحی مهم‌ترین ابزار شناخت است. آن حضرت در نهج‌البلاغه، از سنت به عنوان راه درست و طریق استوار یاد می‌کند که مراد از سنت، سیره رسول خدا است و راه و روش پسندیده پیشینیان. عقل نیز در کلام امام علی(علیه‌السلام) گوهری گرانقدر است که انسان را به کسب معارف و حقایق دینی راهنمایی می‌نماید.

محمدبن‌‌حسن صفّار یکی از شخصیت‌های بزرگِ قرن سوم است که در میان متکلمان و اندیشمندان نخستین امامیه در شهر قم جایگاه ممتازی دارد. یکی از مباحث مهم در معرفت‌شناسی، بحث از منابع معرفت است. بر اساس گزارش‌های محمدبن‌‌حسن صفّار، ابزار و منابع معرفت دینی عبارت است از کتاب، سنت، عقل، فطرت و حواس. بنابر نظر صفّار، شناخت خداوند در سایه بهره‌مندی از همه منابع و ابزارهای معرفت، حاصل می‌شود. البته او غنی‌ترین و مهم‌ترین منبع معرفت را وحی‌ می‌داند و معتقد است فهم درست از وحی فقط از طریق رسول خدا 9و اهل‌بیتش: ممکن است. از این‌رو شناخت و اطاعت خداوند را تنها به‌واسطه اطاعت از آنها می‌داند. با توجه به اولویت و ترجیحی که صفّار در منابع معرفت دینی قائل شده، مشهود است که وی رویکرد نص‌گرایی دارد.

علم دینی و تقابل آن با علم سکولار مسئله‌ای تمام‌ناشدنی است. آیت‌الله جوادی و استاد مصباح، که از بزرگان حوزوی و اندیشمندان برجسته تمدن اسلامی معاصر هستند، در حوزه چیستی و امکان علم دینی و تقابل آن با علم سکولار نظریه‌پردازی کرده‌اند. مقاله حاضر مقایسه‌ای است میان دیدگاه‌های این دو اندیشمند در خصوص معیار دینی و سکولار بودن علم. در این رهگذر هر یک از ایشان علی‌رغم اختلاف در تعریف و معیار علم دینی، تعریف و مصداق واحدی از علم سکولار ارائه و تبیین می‌کند. سکولار یا ضددین وصف ذاتی علم نیست، بلکه وصفی است که با در نظر گرفتن بستر، فلسفه­، فاعل و اهداف به یک علم انتساب پیدا می‌کند. در این بین آیت‌الله جوادی علم را، که حقیقتی الهی دارد، به اعتبار فاعل بر یک دوراهی قرار می‌دهد. اگر فاعل الهی و قائل به عناصر فلسفه الهی باشد، علمش دینی و اگر فاعل ملحد و ضددین باشد، علمش الحادی/سکولار لقب می‌گیرد. استاد مصباح علم را اگر استعداد و صلاحیت توصیف ارزشی داشته باشد، به ارزیابی دینی یا ضددینی درمی‌آورد. دیدگاه اخیر، صرف تنافی نداشتن علم با دین، در تمام مراحل از مبانی تا مسائل و آثار آن، را در دینی بودن علم کافی می‌داند.

هدف پژوهش حاضر، تبیین تأثیر شخصیت و رفتار بر یکدیگر با استفاده از دیدگاه علامه طباطبایی است. شخصیت، اصطلاحی روان‌شناسی است که در کلمات علامه طباطبایی و منابع دینی با تعابیری چون شاکله، ملکه و طبیعت ثانوی آمده است؛ ازاین‌رو به روش توصیفی تحلیلی به مطالعه میان‌رشته‌ای مسئله پرداخته شد تا یکی از مبانی مهم در تربیت اخلاقی و درمان روانی تبیین شود. تبیین نظرات علامه طباطبایی به‌عنوان تأثیرگذارترین فیلسوف و مفسر قرآن کریم در دوران کنونی در مورد تأثیر دوسویه شاکله و رفتار با استفاده از معارف قرآنی، حائز اهمیت است. ابتکار پژوهش حاضر، بهره‌مندی از مباحث رابطه «نفس و بدن»، «تجسم اعمال» و «انگیزش» در تبیین رابطه دوسویه شخصیت و رفتار است. علامه طباطبایی، شکل‌گیری رفتارهای مختلف را معلول نوع شناخت‌ها و میزان باورها، همچنین سمت‌وسوی عواطف و جهتِ احساسات و در نهایت نحوة اختیار دانسته و در ضمن پنج مرحله پیدایش آنها را تبیین نموده است و از طرف دیگر به شکل گرفتن شخصیت به‌وسیله رفتارها در دنیا و بروز و ظهور نتیجة این همسانی در دنیا، برزخ و قیامت با تبیین نظریه «تجسم اعمال» پرداخته است.

تأکید ویژۀ تشیع بر امامت در کنار منزلت والایی که عقل در منابع اجتهادی شیعه و کسب معرفت دینی تشیع داراست، ذهن هر پژوهشگر شیعه‌شناسی را به سمت این پرسش سوق می‌دهد که امام‌محوری با عقل‌محوری چه نسبتی دارد؟ و چه نسبتی میان این دو منبع و مرجع معرفتی وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش و مناسبات میان امام و عقل، دست‌کم سه دیدگاه کلّی طرح‌شدنی است: تعطیلی و تسلیم عقل در برابر امام، نقش حداقلی برای امام یا عقل‌گرایی حداکثری و مرجعیت عقل و نیازمندی‌اش به امام. روش پژوهشی این تحقیق توصیفی - تحلیلی و روش گردآوری داده‌های تحقیق و ابزار گردآوری آن کتابخانه‌ای است. تعطیلی عقل و تسلیم در برابر امام دیدگاه محدثانی مانند علامه مجلسی است که محور اساسی این پژوهش قرار گرفته است. علامه مجلسی اگرچه از استدلال و عقل در فهم روایات استفاده کرده است و عقل را ابزاری برای فهم و استنباط و ... می‌پذیرد و از آن به «تعقّل الامور الدینیه» تعبیر می‌کند، در اصول دین عقل را بر‌نمی‌تابد و آن را منبع معرفتی دین نمی‌داند. ایشان با استناد و بررسی برخی روایات ثابت می‌کند نمی‌توان در اصول دین بر دلایل عقلی تکیه کرد