آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مفاهیم جاری در بیان فلاسفه و مورد استفاده در الهیات به‌معنای اعم و اخص و طبیعیات، مفهوم نامتناهی است که انواع گوناگونی دارد. در این میان، معنای قابل اطلاق به واجب‌تعالی، نامتناهی شدّی است که باید تفسیر صحیحی از آن ارائه شود. مراد از نامتناهی شدّی، وسعت و شدّت در وجود است. این تفسیر مبتنی بر مبانی خاصّ فلسفۀ صدرایی چون اصالت وجود، تشکیک خاص‌الخاصّی، علیّت به‌معنای تشأن و بسیط الحقیقه است. نامتناهی بودن خداوند دلایل متعددی دارد که مهم‌ترین ثمرۀ آن، اثبات وحدت شخصی وجود است. از وحدت شخصی وجود، به دست می‌آید که میان این دو تلازم است؛ یعنی از هریک می‌توان دیگری را نتیجه گرفت و تمام دلایل مثبِت هریک، مُثبِت دیگری نیز خواهد بود.

ملاصدرای شیرازی با وجود آنکه بیشتر با عنوان فیلسوف برجسته اسلامی‌شناخته می‌شود، ولی به حق می‌توان او را مفسر و شارح برجسته قرآن و روایات دانست. شرح اصول کافی ملاصدرا در کنار تفسیر قرآنی که نگاشته است او را در زمره عالمانی قرار می‌دهد که از جامعیّت علمی‌در علوم معقول و منقول برخوردارند. ملاصدرا در تفسیر آیات قرآن و شرح اصول کافی، درکنار مبانی و قواعد رایج تفسیری، از مبانی و قواعد فلسفی نیز بهره بسیار می‌برد. در پژوهش حاضر مبانی و قواعد فلسفی به کار رفته در شرح روایات «باب عقل و جهل» به شیوه توصیفی - تحلیلی و با رویکرد فلسفی، مورد بازخوانی و واکاوی قرار گرفته است. در پایان، مبانی و قواعد فلسفی به کار رفته در شرح ملاصدرا گردآوری شده و چگونگی استفاده ملاصدرا از قواعد و مبانی فلسفی تبیین گردیده است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که ملاصدرا در شرح روایات عقل و جهل، رویکرد جامعی دارد و در استخراج معانی و مفاهیم به کار رفته در روایات اصول کافی از دو شیوه عقلی و نقلی بهره برده است. ایشان هم از آیات و روایات در شرح روایات اصول کافی استفاده می‌کند و هم با تکیه بر مبانی و قواعد عقلی و فلسفی می‌کوشد، روایات را شرح دهد. بهره‌گیری ملاصدرا از مبانی و قواعد فلسفی در شرح روایات اهل بیت (ع) و ارائه معارف غنی و پرمحتوا، نشان از آن دارد که بدون رویکرد عقلی و فلسفی مبتنی بر براهین عقلی، نمی‌توان به شناختی عمیق و دقیق از آموزه‌های اعتقادی دینی دست یافت.

حکمت متعالیه،گرچه تاکنون توسط متفکران بنامی شرح و تفسیر شده است، اما هنوز زوایایی از آن، به¬ویژه وجوه سیاسی آن، به¬طور شایسته مورد توجه واقع نشده است. بر همین اساس، این پژوهش به بررسی فلسفۀ سیاسی ملاصدرا می¬پردازد.ادلۀ گوناگونی در رد فلسفۀ سیاسی ملاصدرا از سوی مخالفان عنوان شده است، اما با بررسی دقیق آن¬ها و جستجوی موشکافانه در آثار ملاصدرا، می¬توان امکان فلسفۀ سیاسی وی را به اثبات رساند و نشان داد که فلسفۀ ملاصدرا استعداد عرضۀ مبادی عقلی لازم برای عرصۀ سیاسی حیات بشری را دارد.حکمت متعالیه به اجمال دارای فلسفۀ سیاسی می¬باشد و در آثار ملاصدرا می¬توان مباحثی را در زمینۀ سیاست مُدُن و حکومت یافت، اما این حکمت دارای مبانی خداشناسی، انسان‌شناسی و هستی¬شناسی ویژه¬ای و هم¬چنین مباحث اختصاصی¬ای در زمینۀ سیاست، همچون بحث ولایت مجتهدان، طی اسفار اربعه توسط رئیس اول مدینه و رابطۀ سیاست و شریعت، است که امکان استخراج و توسعۀ یک فلسفۀ سیاسی جامع را فراهم می¬کند به¬گونه¬ای که بتواند پاسخ‌گوی نیازهای جامعۀ بشری باشد،.هم¬چنین این مکتب به تربیت شاگردانی پرداخته است که با بهره¬گیری از تعالیم آن توانسته¬اند به ایفاگری در عرصۀ حیات سیاسی جوامع اسلامی بپردازند.

در مقاله حاضر، با استناد به نظریات صدرالمتألهین، ضمن تبیین فلسفی لذت به امر وجودی به‏عنوان صفت کمالیۀ وجود و مساوقت با آن و تعریف خیال به امری مجرد، لذت خیالی بسط داده ‏می‏شود تا اهمیت و جایگاه این لذت در قیاس با لذات دیگر روشن گردد. در ادامه، پس از بیان شروط رؤیت و تعریف آن مبتنی بر غایت انکشاف حقیقت هر موجودی، اثبات می‏شود که صور خیالی همانند صور حسی، بی‏هیچ تفاوتی مورد ابصار و ادراک قرار می‏گیرند و به دلیل حرکت جوهری، ادراک صور خیالی موجب استکمال نفس می‏شود که این استکمال به انکشاف نفس می‏انجامد و این خود لذتی مبنی بر رسیدن به غایتی را دربردارد. در نهایت، تبیین می‏شود که لذت درک صور خیالی به‏دلیل بهره بیشتری از وجود، لذتی تام‏تر و کامل‏تر از لذایذ محسوس است که تنها صاحبان نفوس عالیه، به‌دلیل اشتغال کمتر به محسوسات، مشمول برخورداری از این لذت وافر خواهند بود.

فلاسفه پیش از صدرا، بر اساس مبانی خودشان، طرحی از تکامل نفس ارائه داده‌اند. صدرا نیز بر اساس حرکت جوهری خویش طرحی نوین از تکامل نفس ارائه داده است که متفاوت با طرح تکاملی پیشینیان است. در این پژوهش نخست حرکت جوهری و حقیقت نفس از دیدگاه صدرا مورد بررسی قرار گرفته است و سپس چگونگی تکامل نفس بر مبنای حرکت جوهری ملاصدرا و در نهایت به استخراج نتایج تکامل نفس صدرا، پرداخته شده است. نفس انسانی در این طرح تکاملی جوهری ایستا نیست بلکه وجودی دارای مراتب است که به وسیله حرکت جوهری مراحل حدوث جسمانی و تجرد برزخی را پشت سر گذاشته، به تجرد عقلانی می‌رسد و در این مرحله وجودش به عقل بدل می‌گردد. تکامل نفس صدرا از آن روی مهم است که اکثر مسائل قبر و قیامت که پیش از صدرا از نظر عقل قابل اثبات نبود تبیین عقلانی پیدا می‌کند.

پایان‌نامه‌ی حاظر درصدد است که چگونگی ارتباط نفس با مبادی عالیه هستی را به تصویر کشیده، به عبارت دیگر درپی این است که نفس با عقل فعال به چه صورت در ارتباط است، برای تبیین این مهم به تحلیل رابطه‌ی میان نفس و عقل فعال و توضیح نحوه‌ شهود مبادی عالیه پرداخته می-شود.برای روشن شدن رابطه‌ی نفس با مبادی عالیه هستی، ابتدا بیان مراتب وجود عقل و عقل انسان از نظر مشاء و اشراق ضروری به نظر می‌رسد.از نظر ملاصدرا نحوه‌ی ادراک به این طریق است که نفس انسان از این عالم به عوالم بالا سلوک می‌کند و در آن‌جا با عقل فعال متحد می‌شود و منظور از این اتحاد وحدت و یگانگی است.

ملاصدرا با الگو گرفتن از معصومین(ع) تحصیل علم را به دو طریق می ‌داند: 1-راه کشف و کسب. 2-راه انکشاف و الهام. راه کشف، روش بحث و تعلیم و تعلم و توجه به استدلال ‌های برهانی و منطقی است که راهی عمومی است و هر کس به اندازه-ی تلاش خود از این علم بهرمند می‌ شود. اما راه انکشاف و الهام راهی است که خداوند، نور علم را به قلب انسان اشراق می کند، علم انبیا و اولیا از این راه است. در این راه علوم با تزکیه و تجرید نفس حاصل می شود که تفاوت این دو علم، فرق بین وصف و ذوق است، که در طریق اکتسابی شخص وصف حلاوت را می شنود و آن را فرا می گیرد، اما در طریق انکشاف و الهام، شیرینی را می چشد. ملاصدرا برای طریق تحصیل دانش از راه انکشاف که از طریق تهذیب و تصفیه‌ی نفس حاصل می‌شود، اهمیتی ویژه قائل است و آن را، راه غیبی و الهام باطنی می‌خواند و مرحله‌ی کمال الهام را مرحله‌ی وحی انبیا و اولیا می دانست. هدف از این پژوهش بررسی نسبت علم و معرفت با فضایل و رذایل اخلاقی از نظر ملاصدرا می باشد. بنابراین در این پژوهش، رابطه علم و عمل، مساوقت علم و معرفت با فضایل اخلاقی و فضیلت بودن علم و رذیلت بودن جهل و... از نظر ملاصدرا مورد بررسی قرار می گیرد.

ملاصدرا با براهین عقلی و برپایه ی مبانی فلسفی خود، توانست به گونه ای خاص، معاد جسمانی که مورد تصریح شرایع مقدسه قرار گرفته است، را مبرهن سازد. او معتقد شد که بدن عنصری با ارتقاء وجودی – زوال نقایص – و تبدیل به بدن مثالی، در نشئه ی دیگری مورد تعلق نفس قرار می گیرد. در عقیده ی صدرالمتألّهین با توجه به گره خوردن هویت شخصی، به بقای صورت و نیز حفظ بقای شخصی در مسئله ی اشتداد، عینیتِ بین بدن عنصری و بدن مثالی محفوظ است. این نظریه، با تمام اتقانی که داشت، مورد اعتراض برخی از صاحب نظران قرار گرفت. از جمله ی این معترضین آقاعلی حکیم معروف به مدرّس زنوزی بود. وی تعطیل بدن عنصری، را نپذیرفت و معتقد شد بدن عنصری بعد از عروض مرگ در اثر حرکت جوهری و با ارتقای وجودی، به افقی از وجود نائل می شود که می تواند دوباره مورد تعلق نفس واقع شود. در این مقاله به شیوه ی تحقیق کتابخانه ای نظریه ی حکیم زنوزی تقریر و مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.

بررسی آرای غزالی و ملاصدرا در مسئلهٔ وحدت شخصیِ وجود نشان می‌دهد که به‌رغم اختلاف مبانی، در دستیابی به نتایج و اهداف این بحث اتفاق‌نظر دارند. ملاصدرا در مواضع مختلف از آثار خود به آرای غزالی در مسئلهٔ وحدت شخصی وجود استناد کرده و دیدگاه غزالی را مؤید جمع بین روش عقلی و شرعی در این مسئله به شمار آورده است. ملاصدرا در تحلیل این مسئله، در مراحلی به آرای غزالی استناد کرده است، ازجمله: 1. کثرت ممکنات، که بر طبق آن باور به وحدت شخصی وجود به‌معنای انکار وجود ممکنات نیست؛ 2. وجود حقیقی خداوند و وجود مجازی ممکنات، که براساس آن وجود خداوند متعال و وجه او تنها وجود حقیقی است و ماسوای حق، وجود مجازی دارند. سؤال اصلی این است که «ملاصدرا در مسئلهٔ وحدت شخصی وجود چه استفاده‌هایی از آرای غزالی داشته و با استناد به آن‌ها به چه نتایجی دست یافته است؟» این نوشتار، از روش عقلی و استدلالی و به‌تناسب مسئله نیز از روش نقلی و آیات قرآن بهره جسته است. ملاصدرا براساس مبانی فلسفی خود و با استفاده از آرای غزالی در این مسئله به حل برخی مسائل فلسفی و کلامی پرداخته است، مانند: «معرفت‌داشتن تمامی موجودات»، «تبیین طریقهٔ صدیقین» و «نسبت توحید الخاصی با اختیار بندگان»؛ هرچند هدف اصلی خود از این استناد‌ها را مطابقت عقل و شرع بر شمرده است. حاصل آنکه، گفتمان فکری غزالی و ملاصدرا قرابت‌های بسیار جدی دارد.