آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫پژوهش حاضر در صدد بررسي و تحليل مناظرات و احتجاجات کلامي و معارفي امام علي عليه السلام به منظور دستيابي به قالب و محتواي استدلالهاي آن حضرت و آگاهي از مسائل عرضهشده و يافتن پاسخ براي مسائل کلامي است. نويسنده مناظرات را در دو بخش مناظره و احتجاج با اهل کتاب و مناظره و احتجاج با مسلمين ارائه نموده است. هفت مورد مربوط به بخش نخست است. در بخش دوم، پنج مورد مربوط به خلافت و فضيلت اهل بيت?، هفت مورد مربوط به واقعه جمل، چهار احتجاج مربوط به قاسطين و مارقين و چهار احتجاج در موضوعات مختلف ارائه شده است. در هر يک از موارد، ارائه گزارش از مناظره، تحليل ساختاري و منطقي و تحليل محتوايي انجام پذيرفته است. استدلالهاي حضرت، در قالبهاي مختلف قياس اقتراني و استثنايي است. بيشتر استدلالهاي حضرت، برهان است و تنها در چند مورد که خصم نسبت به پذيرش حق مقاومت کرده، جدل هم وجود دارد. خطابه و مغالطه در اين استدلالها ديده نميشود. از شعر هم فقط در برخي نامهها به معاويه، در پاسخ اشعار او، بهره برده است. اما به لحاظ محتوا، در باب توحيد، از مکان خداوند، رؤيت خداوند، عدالت و قضا و قدر سخن گفته شده است. در باب نبوت، افضليت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، معجزه و عصمت انبيا? در خلال مناظرات ارائه شده است. در باب امامت که بيشترين مناظرات حضرت را شکل ميدهد، موضوع خلافت و افضليت اهل بيت? و اميرالمؤمنين عليه السلام بر سايرين مطرح شده است. قوت استدلالهاي حضرت به حدي است که هر حقطلبي آنها را ميپذيرد. مخاطبان حضرت، به جز افرادي که به طمع قدرت با ايشان مقابله کردهاند و بخش اندکي از خوارج، همه تسليم شده، به درستي سخن اميرالمؤمنين عليه السلام اعتراف دارند.

‫تربيت اخلاقي، از حياتيترين امور زندگي فردي و اجتماعي انسان است؛ از اين رو اين پژوهش در پنج فصل، به راهکارهاي تربيت اخلاقي در کلام امام علي عليه السلام پرداخته است. از نظر امام علي عليه السلام، تربيت ميراثي بيبديل، هدف بعثت انبيا?، هدف رسالت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و وظيفه مهم حاکم اسلامي است. همچنين آن حضرت اخلاق خوب را، عامل استحکام دوستي، ذوب کننده گناهان و هديه الهي به بندگان وارسته ميداند. امام علي براي تربيت اخلاقي انسانها، راهکارهايي را بيان نموده است که عبارتاند از: راهکارهاي شناختي، عاطفي و رفتاري. يکي از راهکارهاي شناختي، اعطاي بصيرت و بينش به مردم نسبت به رذايل اخلاقي و فضايل اخلاقي است. تقوا و ياد حق، نفي وابستگيهاي مادي، بهرهگيري از ابزار شناخت، و عبرت از تاريخ، عوامل و زمينههاي ايجاد بصيرت در انسان است. قرآن، اهل بيت?، عقل و علم، منابع بينشاند و وابستگيهاي منفي، پيروي از هواي نفس، گرايش به دنيا، آرزوهاي طولاني و غفلت، موانع بصيرتاند. يکي ديگر از راهکارهاي شناختي، موعظه و نصيحت است. نقش موعظه در تربيت اخلاقي عبارت است از: جلا بخشيدن به قلب، زندهشدن قلب، زدودن زنگار غفلت از دل و آگاهي بخشيدن. دنيا پرستي و غفلت و فراموشي، موانع تأثير موعظهاند. عبرتآموزي، يکي ديگر از راهکارهاي شناختي است. راهکارهاي عاطفي تربيت اخلاقي عبارتاند از: مهر و محبت و ابراز همدردي، تشويق متربي به خاطر انجام کار خوب، استفاده از تنبيه براي جلوگيري از تکرار عملکرد بد، عفو خطاها و لغزشهاي متربي و نيکي به او در مقابل بديها، و تکريم شخصيت. راهکارهاي رفتاري تربيت اخلاقي عبارتاند از: ايجاد زمينه تربيت براي متربي به وسيله مربي، ارائه نمونه و الگو و تربيت عملي، معاشرت و همنشيني با افراد شايسته، تزکيه و تهذيب نفس و تأکيد مربي بر آن، تشويق متربي به توبه و بازگشت حقيقي، و تغافل و ناديدهگرفتن خطاها و لغزشهاي متربي. از نتايجي که ميتوان به آن اشاره کرد، اينکه شيوه تربيت اخلاقي امام علي عليه السلام شيوه عملي است.

---

---

‫شخصيت اميرمؤمنان علي عليه السلام ابعاد گوناگوني دارد. اين پژوهش در سه فصل درصدد بازشناسي جايگاه علمي آن حضرت نزد اهل سنت تا پايان قرن چهارم هجري است. در کتب اهل سنت، فضايل بسياري براي امام علي عليه السلام حتي از خلفاي سه گانه نقل شده است و اين در حالي است که خلفاي اموي و عباسي و ديگران، براي کتمان فضايل آن حضرت، تلاش زيادي داشتند. در ارتباط با جايگاه علمي آن حضرت، سخنان صريح و گويايي از خود آن حضرت در منابع اهل سنت ثبت شده است. همچنين سخنان اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در مورد برتري علمي حضرت علي عليه السلام در کتب اهل سنت، فراوان يافت مي شود. يکي از راههاي شناخت جايگاه علمي آن حضرت نزد اهل سنت، مقدار رواياتي است که از آن حضرت، در منابع اهل سنت نقل شده است. احمد بن حنبل در مسند خود، ذيل نام امام علي عليه السلام، حدود 821 حديث ذکر کرده است. بخاري 101 روايت از آن حضرت نقل کرده است که با حذف مکررات به 43 روايت مي رسد؛ در حالي که از ابوبکر سي روايت، از عمر نود روايت، و از عثمان پانزده روايت نقل کرده است. مسلم نيز 65 روايت نقل کرده است که با حذف مکررات به 46 روايت ميرسد. ابن ماجه 104 روايت، ابوداود 126 روايت، ترمذي 143 روايت، نسائي 388 روايت، دارمي 77 روايت و حاکم حدود 290 روايت از آن حضرت نقل کردهاند؛ در حالي که روايات نقل شده از هر يک از خلفا عمدتاً کمتر از اين مقدار است. منابع ديگر اهل سنت نيز مقدار قابل توجهي از روايات آن حضرت را نقل کردهاند. موضوعات روايات نقل شده در منابع اهل سنت از اميرمؤمنان عليه السلام، عبارتاند از: علم، امامت، اسلام، تحذير از دنيا، تفسير برخي آيات، دعا و فقه، و موضوع روايات پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم که به وسيله امام علي عليه السلام روايت شده است، عبارت است از: علم، امامت، حقيقت ايمان، مسائل اخلاقي، قرآن، نيايش و فقه.

‫عقل به‌عنوان پيامبر دروني، و انبياي الهي به‌عنوان پيامبران بيروني با تقويت يکديگر، مسير کمال را که همان معرفت خدا و قرب به او مي‌باشد، به انسان نشان مي‌دهند. در اين راستا، اميرالمؤمنين علي( دين‌داري را ارزشي غبطه‌آور، محور وحدت، معنابخش و هدايت‌گر زندگي مي‌داند. آن حضرت همچنين طرق دين الهي را معتدل دانسته، و هدف، مقصد و مبدأ آن را واحد مي‌شمارد. از اين منظر، سوءظن به خدا و همه رذايل اخلاقي آفت ديانت به‌شمار مي‌روند. امام علي( هدف از بعثت انبياي الهي را بيداري عقول انسان‌ها، و آشنا کردن آن‌ها با حسن و قبح افعال بيان نموده است. آن حضرت عدالت اجتماعي، تعليم و تربيت و شکوفايي بخش‌هاي مهم اقتصادي را مهم شمرده، و به‌طور کلي توجه به آباداني شهرها، بالندگي تجارت، عدالت‌ورزي، حق‌گرايي، امنيت اقتصادي و ضرورت برنامه‌ريزي، جزء اهداف اقتصادي در سنت علوي مي‌باشد. امام علي( عرصه سياست را نيز با نگاهي توحيدي مي‌نگرد، و نقش سياست را در شکل‌گيري اخلاق و رفتار اجتماعي برجسته مي‌سازد. درباره رابطه دين و ايمان نيز امام( علم و معرفت را رکن ايمان و شرط لازم آن، و عمل را جلوه خارجي ايمان شمرده، و ميانه‌روي در امور را هم نشانه خردمندي، و هم نشانه کمال ايمان مي‌داند. علي( عقل را در دسته‌بندي‌هاي مختلف به مطبوع و مسموع، رعايي و روايي، معاش و معاد، سالم و فاسد، کامل و ناقص، نظري و عملي تقسيم مي‌کند. اگرچه درباره رابطه عقل و دين، دو ديدگاه اساسي و متقابل شامل نظريه عقل‌گرايي حداکثري و رويکرد ايمان‌گرايي وجود دارد؛ اما انديشمنداني همچون علامه طباطبايي و شهيد مطهري نظريه موازنه‌گرايي بين عقل و نقل را پذيرفته‌اند. از نظر امام علي( عقل، اساس دين است، و ارتباط محکم و هماهنگي با وحي دارد. بدين ترتيب، عقل و دين داراي يک رابطه دو سويه و سازگار مي‌باشند.

‫هدف اين پژوهش، بررسي و تبيين فلسفه بعثت انبيا از ديدگاه اميرالمؤمنين علي( است. در سخنان امام علي( اهداف متعددي براي بعثت انبيا بيان شده است؛ نشان دادن راه سعادت، برطرف کردن غفلت‌ها، يادآوري نعمت‌هاي الهي، شکوفا نمودن فطرت خداجوي انسان، تکميل فضايل اخلاقي، شکوفاسازي تفکرات عقلي، تشکيل حکومت و برقراري عدالت، همگي از اهداف بعثت انبيا محسوب مي‌شود. براي شناخت اهداف بعثت انبيا از منظر امام علي(، به سخنان ايشان در توصيف جهانِ قبل و بعد از بعثت پيامبر اکرم( نيز مي‌توان مراجعه نمود؛ قبل از بعثت پيامبر اسلام تمامي جهان، به‌ويژه جهان عرب، در آشوب و جهل و ناداني غرق بود؛ مردم عرب در آتش فساد و خرافات مي‌سوختند؛ غارت‌گري، ظلم، تعدي، تجاوز و خصلت‌هاي وحشيانه تمام جامعه را فراگرفته بود؛ و جامعه در ابعاد مختلف اعتقادي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي گرفتار انحطاط و نابساماني بود. در چنين اوضاع هولناکي، وجود پيامبر و بعثت ايشان مانند خورشيدي در جهت زدودن ظلمت و تاريکي عمل کرد. پيامبر اسلام(، آنان را از ذلت و جهالت بيرون کشيد، و با اخلاق و حکمت تعليم نمود، و نفوس آنان را تزکيه کرد. جامعه پس از بعثت، متصف به خدامحوري و برخوردار از امنيت و عدالت اجتماعي و شکوفايي اقتصادي بود، و يک انقلاب علمي و فرهنگي در ميان آنان رخ داد. از ديدگاه امام علي( براي تحقق اهداف بعثت، شرايط و خصوصياتي براي پيامبران ضروري است که برخي از مهم‌ترين آن‌ها عبارت است از: برخورداري از عصمت، تا دعوت ايشان مورد پذيرش قرار گرفته و شخص آنان نيز الگوي جامعه باشد؛ بهره‌مندي از معجزه، تا حقانيت و راست‌گويي آنان در ادعاي رسالت مشخص شود؛ برخورداري از توانايي علمي، که سرچشمه آن وحي الهي و الهام غيبي باشد؛ و دارا بودن اخلاق فاضله، تا با اخلاق نيکو و استوار به تبليغ و جلب مردم بپردازند.

‫اين نوشتار با استفاده از آيات قرآن کريم و احاديث به ويژه روايات نبوي( برگرفته از منابع روايي اهل سنّت، به اثبات امامت، ولايت و خلافت بلافصل اميرالمؤمنين( مي‌پردازد. پژوهش حاضر درچهار فصل تدوين شده است. نويسنده در فصل اوّل معناي لغوي و اصطلاحي ولايت، انواع آن (تکويني و تشريعي) و کتاب و سنّت را بيان مي‌کند. وي در فصل دوم نخست به پيگيري جريان ولايت امير‌المؤمنين علي( در کتاب خدا پرداخته و مفهوم ولايت و والي را در قرآن کريم جست جو مي‌کند؛ سپس وجوب تبليغ رسول اکرم را به اِعلام ولايت امام علي( رابطه بين تبليغِ ولايت و ضرورت استمرار آن پس از نبوّت پيامبر اسلام، وجوب اطاعت ولي خدا (اعمّ از پيامبر يا امام) و استناد به آيات قرآن و احاديث نبوي در اين زمينه را پي مي‌گيرد. نگارنده در ادامه و در فصل سوم با استناد به روايات نبوي همچون: حديث غدير و ثقلين به معرّفي امام علي( و اهل بيت پيامبر اسلام و اثبات ولايت و امامت آنان مي‌پردازد و همان گونه نيز براساس حديث منزلت و حديث‌دار به اثبات امامت و ولايت امام علي( پرداخته و هر گونه منقبت، ويژگي و فضيلت که روايات مشهور نبوي براي امام علي( برشمرده اند، عين همان را براي ساير امامان شيعه ثابت مي‌کند. در فصل چهارم نيز نويسنده نسبتِ بين امام علي( و ولايت آن حضرت را در آيات و روايات بررسيده و بيعت با آن حضرت در روز غدير، تفسير آيه تبليغ در اثبات ولايت و امامت امام علي(، رابطه ولايت و با حاکميت آن حضرت، استکمال نبوّت به وسيله ولايت، علّت متعين بودن ولايت در امام علي( به دليل شايستگي‌هاي فراوان آن حضرت و اهليت ايشان براي خلافت، حقّانيت علي( و اثبات ابعاد آن، همراه بودن هميشگي امام علي( با پيامبر اسلام و موضعگيري امام علي( پس از غصب خلافت و دور شدن ايشان از مَسند قدرت را شرح مي‌دهد.

‫پژوهش حاضر به بررسي اين موضوع مي‌پردازد که: خليفه بلافصل پيامبر اسلام بر اساس واقعيت‌هاي تاريخ اسلام و آموزه‌هاي قرآن و سنت کيست و اختلاف‌هاي فرقه‌هاي مختلف اسلامي در اين زمينه از کجا نشأت مي‌گيرد؟ نويسنده در اين زمينه به بررسي نحوه تعيين امام و خليفه از منظر شيعه و ساير فرقه‌هاي مسلمان پرداخته و ديدگاه شيعه مبني بر تعيين و نصب الهي امام و خليفه پيامبر اسلام و ديدگاه اهل سنت مبني بر شورا و اجماع براي تعيين خليفه رسول اکرم( را مطرح کرده و نتيجه مي‌گيرد که: طبق شواهد و قراين متعدد، خليفه بلافصل پيامبر اسلام( تنها و تنها اميرالمؤمنين( است؛ زيرا ايشان از هر جهت لايق اين مقام بوده و اين مسند از سوي مردم به آن حضرت تفويض نشده، بلکه به فرمان الهي و توسط شخص پيامبر اسلام( در روز غدير به انجام رسيده است. وي همچنين تاريخچه‌اي از امامت و ادله آن در آموزه‌هاي اسلامي ارائه داده و با استفاده از دليل‌هاي قرآني، روايي و عقلي، ولايت و حکومت اميرالمؤمنين علي( و خلافت بلافصل ايشان را اثبات مي‌نمايد. او در اين زمينه به بررسي ديدگاه‌هاي متکلمان فرقه‌هاي گوناگون اسلامي و شناسايي مواضع اختلافي گروه‌هاي مختلف از انديش‌مندان مسلمان مي‌پردازد و فلسفه امامت را از منظر امام علي( شرح مي‌دهد. تاريخچه مسأله امامت از منظر متکلمان مسلمان، نقد شوراي سقيفه براي تعيين امام و خليفه مسلمانان پس از رحلت پيامبر اسلام، تعريف امام و امامت و ويژگي‌هاي امامان در آراي فرقه‌هاي مسلمان، شرايط امامت و اوصاف او، مانند عصمت، علم، شجاعت، تقوا، انتصابي بودن امام، افضليت، راستگويي، سخاوت و وظايف امام و نقش او در جهان هستي از ديدگاه امام علي(، امامت و حکومت ديني و ابعاد سياسي و اجتماعي امام و مسأله ولايت فقيه در عصر غيبت، از ديگر مطالب مهم اين پژوهش به شمار مي‌آيد.