آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

گمان شایع بر این است که مدرنیته به واسطه سهم شایانش در پیشرفت، قدرت انتخاب بشر را افزایش داده است. این تلقی که از جهاتی صائب نیز هست در این مقال، با دو پرسش مواجه شده است: مدرنیته به افزایش قدرت انتخاب «کدام انسان» کمک کرده و قدرت انسان را در «چه انتخابی» افزایش داده است؟ بررسی در مورد این دو پرسش، یک بار با تمرکز بر عناصر ممیز و مقوم مدرنیته در «مقام تعریف» انجام گرفته است و بار دیگر با تامل بر محدودیت آفرینی های مدرنیته و انتخاب های ممکن در «مقام تحقق». مقاله «مدرنیته و قدرت انتخاب»، پس از آوردن شواهدی در تایید مدعیات، به این نتیجه رسیده است که چون مدرنیته یک کل منسجم است و از معدود ایده ها و اندیشه های کلان در زندگی بشر که به تحقق درآمده و به جریانی هژمونیک و الگویی مورد غبطه و تاسی دیگران بدل شده است، دچار نوعی تمام گرایی، خاتمیت، انحصار و برتری جویی گردیده است و همین خصوصیات عارضی به اضافه برخی خصایص ذاتی، نظیر بی اعتنایی به مساله برابری و نادیده گرفتن دیگر ابعاد وجودی انسان، باعث شد به مانعی در برابر انتخاب های اساسی و شالوده شکن انسان معاصر بدل گردد.

ذات انگاری دین، در صدد است تا با انواع رویکردهایی که از موضع ناظر بیرونی و نگاه تحویلی، به درک ناقص و ناتمامی از دین رسیده و دین پژوهی را در مسیر ناصوابی قرار داده است به محاجه بپردازد. این تلاش اولاً با واکاوی دقیق مفهومی، و نشان دادن تمایز میان «ذات» با «ماهیت» و «حقیقت» و ثانیاً با وارسی مبنا و مدعای مخالفین ذات انگاری دین در سه دستة «ملحدان»، «روشن فکران دینی» و «جامعه شناسان» و آشکارساختن سهو و خطای آنان و بالاخره با بیان دلایلی ناظر به اقتضائات «معرفت»، «دین» و «فهم دین» به انجام رسیده است. مبنا و منطق ما در این احتجاجات، براهین عقلی است و ارجاعات لازم به آرا و مکتوبات مدعیان

ایده ها و اندیشه ها در فرایند شکل گیری لزوما ترتیب درست و مراحل منطقی خود را طی نمی کنند. آنها بیشتر، وقوع و ظهوری «طبیعی» دارند تا «منطقی». از همین روست که مطالعات دین داری، پیش از مدل سازی و مدلسازی ها پیش از تامل در مبانی ساخت مدل های دین داری به ظهور رسیده اند.مدل سازی برای دین داری، از پی مطالعات بسیط اولیه در اطراف دین داری ضرورت پیدا کرد و کنکاش در منطق و مبانی ساخت مدلها نیز متعاقب چند دهه تلاش دین پژوهان در ساخت و عرضه مدل های مختلف دین داری، موضوعیت یافته است.این مقاله خود را در مرحله اخیر از این فرایند، یعنی بررسی منطق و مبانی ساخت مدل های دین داری تعریف می کند و مدعی است که در واقع ما با «دین داری ها» و نه «دین داری» مواجهیم و مدل معتبر و مقبول هر دین داری را نیز تنها باید از همان دین خاص اخذ کرد. از این مدعا که در برابر دو رویکرد «عامگرا» و «خاص گرا» در کار مدلسازی دین داری مطرح گردیده، در هفت فراز دفاع شده است.

اقتدار پدیده ای فراگیر و دائمی در تاریخ ادیان است؛ و در این ارتباط معمولا از اقتدار "سنت"، اقتدار "نصوص دینی"؛ اقتدار "کلیسایی" و اقتدار "تمدن ها" و امپراطوری های مبتنی برا داعیۀ دینی یاد می شود. همان طوری که قدرت قانونی طالب اطاعت و پیروی است، در ادیان ابتدایی و باستانی و اصولا هر جا که تقاضایی برای نظم بوده، این طلب نیز وجود داشته.

ماکس وبر در ادامه پژوهش خود پیرامون رابطه میان اخلاق پروتستانی و سرمایه داری غربی به بررسی تطبیقی ادیان بزرگ جهانی روی آورد. در مورد اسلام وبر مدعی است که به دلیل هویت دنیا طلب اسلام سرمایه داری عقلانی در جوامعی که تحت سلطه فرهنگ اسلامی میباشند شکل نگرفته است. با توجه به این موضوع در این نوشتار سعی شده است تا آرا وبر درباره صدر اسلام را گردآوری نموده و به محک آزمون بسپاریم. این وظیفه را در شش فصل به انجام رسانیده ایم. در فصل اول ضمن طرح مساله و بیان اهمیت و ضرورت تحقیق به کنکاش پیرامون مطالعات پیشین در این زمینه پرداخته ایم. فصل دوم تحقیق ما به مدون نمودن آراء‌ وبر در مجموعه گردآوری شده به صورت مدون و منسجم آورده نشده است. پس از آن در فصل سوم نگاه اسلام را نسبت به سه مفهوم جهاد، برده داری و تعدد زوجات بررسی کرده ایم تا مشخص سازیم که این شاخصها، مصادیق درستی برای اثبات این دنیا پذیری اسلام میباشد یا خیر؟ فصل چهارم به گردآوری اطلاعات و شواهد تاریخی که برای نقد دیدگاه وبر لازم بود اختصاص یافته است و یا چنین دستمایه ای به فصل اصلی تحقیق خود رسیده ایم. در فصل پنجم ابتدا به نقد تئوری وبر پرداخته و سپس خود ماکس وبر را مورد نقد قرار داده ایم. نهایتا در فصل ششم نتایج بررسیهای خود را ارائه نموده ایم.

بیژن عبدالکریمی: برای شروع بحث خواهانم چند نکته مقدماتی را مطرح کنم. نکته نخست این است که ما در مورد انقلاب ایران و در خصوص دینی و اسلامی بودن و پرسش از معنا و مفهوم یا چیستی این وصف دینی یا اسلامی بودن انقلاب به دو روش و شیوه می توانیم بحث کنیم. یکی بحث ماتقدم و پیشینی است که بحثی فلسفی، حکمی و معرفت شناسانه است. در این روش می توانیم و باید به این بحث بپردازیم که اساسا امر دینی چیست؟ مرادمان از اسلام و اسلامیت چیست؟ ما امر دینی یا اسلامی را چه می فهمیم که حادثه ای اجتماعی، همچون یک انقلاب سیاسی را متصف به اوصاف «دین» یا «اسلامی» می کنیم؟ در جامعه ما این گونه بحث های فلسفی و حکمی اساساً و معمولاً در نمی گیرد و ما مفاهیم را در هاله ای از ابهام، ناروشنی و تیرگی رها می کنیم و آنها را بدیهی فرض می کنیم و خیلی ساده از آنها می گذریم. لذا در صحنه عمل نیز با دشوارهای بسیار زیادی مواجه می شویم.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ کم‌توجه‌تر شدن نسل‌های جدید نسبت به ارزش‌ها و باورهای دینی از یک طرف و جایگزینی ارزش‌ها و باورهای بدیل آن از سوی دیگر، در بدو امر خبر از کاهش نقش دین در زندگی مردم می‌دهد. از طرف دیگر وقوع حوادث و رخدادهایی در کشور ما و دیگر نقاط جهان، این مطلب را با خدشه روبرو می‌کند؛ اتفاقاتی نظیر انقلاب اسلامی ایران و حضور دین در عرصه سیاسی و مدیریت اجتماعی و پررنگ‌ترشدن برخی مناسک و مناسبات دینی می‌تواند موید افزایش نقش دین لااقل در برخی سطوح و در میان بخشی از جامعه ما باشد. به تعبیر یکی از جامعه‌شناسان دین، «علی‌رغم پیش‌بینی‌های قاطعانه برخی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان علوم اجتماعی قرن نوزدهم، مذهب نمرده است.» زمانی تصور می‌شد با روند پرشتاب گسترش و بسط ساختارها، نهادها، علوم و تکنولوژی مدرن، نفوذ دین در جوامع جدید رو به افول خواهد نهاد. بر این اساس، بسیاری اندیشمندان علوم اجتماعی پیش‌بینی می‌کردند که دین به تدریج در یک فرایند حتمی تاریخی، از صحنه حیات بشر حذف خواهد شد؛ اما اقبال دوباره مردم به دین و اثرگذاری مذاهب و جریان‌های دینی بر تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان، تردیدهایی جدی در فراروی این فرضیه ایجاد کرد. تا جایی که تطورات عمده‌ای در نظریات این حوزه که از آن با عنوان «عرفی‌شدن» (secularization) یاد می‌شود رخ نمود. این تئوری‌ها در بدو امر پیش‌بینی می‌کردند که فرایند عرفی‌شدن به محو دین خواهد انجامید. بعدها با نامحتمل دانستن محو دین، بحث حاشیه‌روی دین مطرح شد. در تطورات بعدی حتی این دیدگاه بیان شد که آنچه رخ خواهد داد، صرفاً تغییر دین و دینداری است و روند عرفی‌شدن حتی می‌تواند با روندهای واژگونه و معکوس مواجه شود. پرسش اصلی اینجاست که دین در آینده جهان مدرن چه جایگاه و نقش در زندگی فردی و اجتماعی بشر ایفا خواهد نمود؟ آیا دین در جهان جدید، ناگزیر از عقب‌نشینی مرحله‌به‌مرحله از تمامی ابعاد و جنبه‌های زندگی انسان مدرن و در نهایت حذف کامل از زندگی بشر است؟ آیا دین برای حذف بقای خود مجبور است به عرصه‌های محدودی از زندگی انسان مدرن بسنده نموده و حضور خود را در همان عرصه‌ها حفظ نماید یا می‌تواند با حضور در عرصه‌های مختلف زندگی انسان مدرن (چنانچه در انقلاب اسلامی ایران دین به امر سیاست ورود پیدا کرد) به عرفی‌زدایی و بازقدسی‌شدن جهان اجتماعی و زندگی انسان مدرن بیانجامد و به ایدئولوژی و بستر بدیلی برای زندگی انسان مدرن تبدیل شود؟

این که ابن خلدون بنیانگذار جامعه شناسی نشد، واقعیتی است محرز و مساله ای است خاتمه یافته؛ اما پرسش از چرایی آن هنوز باقی است و مطالعه آن هم چنان موضوعیت و مطلوبیت دارد. البته پیش از طرح آن باید اثبات شود که او جامعه شناس بوده و به موقعیت خویش در بنیانگذاری، وقوف داشته است. این مقال در تاملی کوتاه و از طریق «خلدون شناسان»، «تلقی وی از خود» و «محتوای مقدمه»، جامعه شناسی او را احراز می کند و سپس به بررسی پرسش اصلی خویش در چارچوب جامعه شناسی معرفت و جامعه شناسی علم می پردازد که چرا ابن خلدون با وجود قابلیت های نظری و امعان نظر صریح به بنیانگذاری، نتوانست بدین عنوان نایل آید؟ به مساله از طریق بررسی مقایسه ای دو بنیانگذار بالقوه و بالفعل چنین پاسخ داده شده است که: گرچه از حیث بضاعت های فردی، ابن خلدون بر کنت فضل تقدم و حتی تقدم فضل دارد، از لحاظ شرایط ساختاری لازم برای ظهور دانش جامعه شناسی به مثابه یک علم معتبر و پایدار، این کنت بوده است که علم استقلال آن را برافراشته و آن را عملا بنیانگذاری کرده است.

اسمِ ایدئولوژی و اذعان به آن، متأخر است؛ ولی مسمای ایدئولوژی و بدیل های آن، سـابقه ای بـس بلند، شاید به اندازه مدنیت دارد. ریشۀ آن را بیش از هر چیز باید در میل انسـان بـه فـراروی از وضـع طبیعی خود جست. بر همین اساس، این مقاله معتقـد اسـت کـه اولاً هـیچ پایـانی بـر ایـدئولوژی بـه معنای عام آن متصور نیست و ثانیاً ایدئولوژیک بودنِ دین نه تنها ممکن، بلکه تنهـا صـورت ممکـن و مطلـوبِ آن اسـت. بررسـی صـدق ایـن دو مـدعا مسـتلزم اثبـات اجتنـاب ناپـذیری ایـدئولوژی و نشان دادنِ سنخیت میان دین و ایدئولوژی است. مـا ایـن دو مفـروض را بـا کـاوش هـای مفهـومی و تأمل در اقتضائات منطقی آنها احراز کرده ایم و درنهایت بـر بـی پایـانی ایـدئولوژی و ایـدئولوژیک بودن دین صحه گذارده ایم.