آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

توسعه یعنی حرکت اجتماعی به سوی مطلوبیت‌ها؛ به همین رو نمی‌توان آن را بدون ورود به بحث اهداف و آرمان‌ها دنبال کرد. یکی از مفاهیم و قالب‌های مطرح در اندیشه‌های اجتماعی سَلَف، جامعة آرمانی بوده که در علوم اجتماعی جدید کمتر بدان پرداخته شده است. پرداختنِ به موضوع توسعه، آن هم با انگیزة رسیدن به الگوهای بومی، این اجازه و فرصت را به ما می‌دهد تا با نوعی سنت‌شکنی به سراغ آن سنت فکری برویم و منظور و فحوای آن را برای نیل به دیدگاه جدیدی دربارة توسعه وارسی نماییم. عطف توجه مقاله به مقولة غایات در توسعه، ما را به شش سنت‌شکنی در این موضوع وادار ساخته است: باز کردن پای مفهومِ «جامعة آرمانی» در بحث از اهداف توسعه، دفاع از «تلقی صراطی» از آن، تکمیل و ارتقای «شاخص‌های توسعه‌یافتگی»، جداسازی طراحی الگو از مرحلة پیاده‌سازی توسعه، تغییر «مدخل ورود» برای طراحی و ارائة الگو و بالاخره، آشکار نمودن ظرفیت‌های موجود در «اندیشة متفکرین مسلمان» برای اخذ ایده‌هایی در این‌بار

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

چکیده: رهبری دینی را از مصادیق رهبران کاریزماتیک دانسته‌اند؛‌ اگر در موقعیتِ نهضتی قرار بگیرد. تداوم و پایایی آن البته محل تردید است؛ خصوصاً وقتی که کار به جانشین و به تغییرِ موقعیت برسد. این جوهرِ نظریة کلاسیکِ ماکس وبر در باب کاریزماست. تجربة انقلاب اسلامی و به تبع آن، برپایی جمهوری اسلامی در ایران،‌ این نظریه را با چند نقض و چالش جدی مواجه ساخته و ضرورت برخی تجدیدنظرهای مبنایی را پیش کشیده است؛‌ ازجمله دربارة «ناپایداری مناسبات کاریزماتیک». مقالة‌ حاضر نشان داده است که این مناسبات به‌رغم واقع شدن در مرحلة «نظام» و وقوع پدیدة «جانشینی»،‌ همچنان برقرار است و این نیز به مدد عنصر عقیدتی- ایمانی مشترک در هر دو موقعیت است.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ بحث حضور روحانیت در نقش های سیاسی و ارتباط با قدرت سیاسی همواره از بحث های مناقشه برانگیز در سطح فکری و حتی عامیانه بوده است. یک تلقی از روحانیت به عنوان مسئول پاسداری از دین در جامعه، معتقد به لزوم حضور روحانی در چنین نقش هاییست. چنین نگاهی حوزه مسئولیت روحانیت را حوزه مسئولیت و گستره دین می داند. به عبارت بهتر روحانی همان نقشی است که مسئولیت دین را بر دوش خود می بیند. این دیدگاه تلاش می کند طرح هایی برای حفظ روحانیت از آفات قدرت سیاسی ارائه کند. اما در مقابل دیدگاه هایی وجود دارند که فارغ از اینکه چه باید بشود، مطالعه مناسبات و ویژگی های ضروری قدرت سیاسی، خصوصا سیاست در معنای مدرن و معاصر آن را مورد مطالعه قرار می دهند و گوشزد می کنند که نهاد سیاست لاجرم تغییراتی بنیادین در روحانیت و نهاد دین ایجاد خواهد کرد و آفات آن غیر قابل احتراز خواهد بود. در این دیدگاه توصیه اساسی باقی ماندن دین در ساختار سنتی اش است تا حتی الامکان کمتر دچار آفات شود. نکته مهم درباره دیدگاه اخیر این است که چنین آفاتی کم کم نه تنها در سطح رفتار روحانیت بلکه در هویت دین تبیین شده توسط این نهاد رسوخ خواهد کرد.

دست کم از ابتداى قرن چهارم میلادى ـ زمانى ‏که کنستانتین به ترویج مسیحیت به عنوان دین رسمى امپراتورى روم همت گمارد ـ به بعد است که درباره مناسبات «دین و دولت»، ادبیات گسترده‏اى گرد آمد. این ادبیات کمتر مورد استناد و رجوع مستقیم جامعه ‏شناسان قرار گرفته است، چرا که بخش عمده آن انحصارا به برداشتى مسیحى از «تجمعات دینى» و تعریفى غربى از «دولت» استوار است. ما در این جا در صدد تبیین این مسأله بسیار پیچیده که دولت اوّل بار کى و کجا پدید آمد نیستیم؛ اما در عین حال آگاهیم که هر گونه بحث جدى در باب «دین و دولت» باید به مشکل عمومى روش‏هایى توجه کند که بیش از این‏که در سنت‏هاى دینى ـ فرهنگى تجسم یافته باشد، از جهان بینى‏هاى متفاوت سرچشمه مى‏ گیرد؛ از این رو در این نوشته به طور مشخص به جهان‏بینى بودیسم، هندوئیسم، مسیحیت و اسلام اشاره و با هم مقایسه مى ‏شوند.

در این مقاله تعبیر متفاوتی از نواندیشی دینی ارائه شده که فاقد وجه پارادکسیکال است و مستلزم هیچ عدول و تنازلی از «دین» و انصراف از «نوگرایی» هم نیست. این تعبیر از نواندیشی دینی را می توان از ترکیب دو پدیده فکری- اجتماعی رایج در ادیان جهانی مدعی خاتمیت، یعنی «احیا» و «اصلاح» دینی به دست آورد. مقاله پس از واکاوی و تشریح این مفاهیم، به سراغ سه شخصیت دینی آشنا در تاریخ معاصر ایران می رود تا مصادیقی از احیاگری و اصلاح طلبی «واگرا» و «توامان» را معرفی نماید. مقایسه رویکرد و عملکرد امام خمینی با شیخ فضل الله نوری و میرزای نایینی از علمای فعال عصر مشروطه می تواند ضمن نشان دادن وجوه تمایز و امتیاز جریان توامان احیا و اصلاح، بر یکی از مصادیق محقق نواندیشی دینی در ادوار اخیر ایران، پرتوی بیفکند. خلاصه ماشینی: "مدعای این مقال با اتکای به نکات پیش‌گفته در باب«نواندیشی دینی»،«دین»و مفاهیممراد شده از«احیا و اصلاح»،این است که مواضع شیخ و میرزا در عصر مشروطه و در رویارویی بایکدیگر،از مصادیق نزدیک و قابل انتساب به احیاگری و اصلاح‌طلبی واگرایانه بوده است و درمقابل می‌توان از امام به عنوان مصداق صادقی از نواندیشی دینی که به هم آورندۀ رویکرد احا واصلاح دینی است،یاد کرد. ما تمایزات امام با شیخ و میرزا را در ادامه،در قالب همین سه خصوصیت،بررسی و دنبالخواهیم کرد و نشان خواهیم داد که چگونه جریان توأمان احیا و اصلاح قادر است ضمن حفظ وتقویت نقاط مثبت هر یک از این دو جریان،از دچار شدن به عوارض منفی آنها در وضعیت‌هایواگرا مصون بماند. شیخ و میرزا را اگرچه نمی‌توان از این حیث در طیق مقابل،یعنی سکوت‌گرایان سیاسی قرار داد؛در عین حال همچنان در فاصلۀ معناداری با حضرت امام قرار دارند که قائل به ضرورت تلاش وتمهید شرایط برای برپایی حکومت دینی در عصر غیبت بودند. معلم نیست که مبنای ایشان در تفکیک میان امور سلطنت از امور عامهکه اولی را از دایرۀ شمول احکام شرع و مداخلۀ مراجع دینی خارج می‌سازند(ترکمان 1362:59-58،67،104،110،329،365؛نایینی 1334:89)چیست؟چه عرصه‌ای از امور سلطنتی را می‌توان تصورکرد که تأثیراتی بر امور عامه نداشته باشد؟فرض و قبول چنین تفکیکی ضمن آنکه با تعریف ذاتیدین،چنانکه آمد،مغایرت دارد؛گام بلندی به سوی عرفی شدن فرد و جامعه بوده است و عجیباست که شیخ با وجود مشرب اصولی،وقوف لازم را بدان ندارد."