آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه دین در یک اصطلاح، معادل تلاش عقلانی برای تبیین، توجیه، اثبات و دفاع از مفاهیم و آموزه‌های دینی یا بنیان نهادن دعاوی دینی بر عقل نظری است. اصطلاح دوم برای فلسفه دین عبارت است از دانشی که اغلب با ابزارهای معرفت بشری (عقل و تجریه درونی و برونی) به تبیین و بررسی مبادی تصوری و تصدیقی دین و آموزه‌های بنیادین آن می‌پردازد. درفلسفه دین چه از نگاه غربی‌چه با رویکرد اسلامی، روش این علم در میزان سطح معرفت دین‌پژوهان تأثیر بسزایی دارد، ولی متأسفانه درحوزه روش‌شناسی فلسفه دین، پژوهش مستقلی یا انجام نشده یا حقیربا توجه به تحقیقات، کار مسقلی پیدا نکردم. روش بررسی در این رساله، تحلیلی و کتابخانه‌ای است. از ارزیابی ‌روش‌های متفکران اسلامی و غربی‌در فلسفه دین نظر به برخی اشتراکات روشی ایشان وتمایزات برخی روش‌ها، به این نتیجه می‌رسیم که روش متفکران اسلامی در فلسفه دین جامع‌تر و کارآمد‌تر از روش متفکران غربی‌است.

«نفس ناطقه» فصل ممیّز انسان از دیگر انواع و «کمال عقلی» فصل ممیّز آدمیان از یک‌دیگر است. نفس ناطقه دارای دو قوۀ عقل نظری و عقل عملی است. لطیفۀ ملکوتی نفس که سرّی از اسرار الهی است ظرفیت ترقّی و استکمال به سوی واجب تعالی دارد و اگر انسان آن را مُهمل رها کند به سوی ظلمت و تاریکی خواهد رفت. تحوّل‌پذیری و استکمال نفس از اصول مسلّم فلسفۀ صدرایی است و حرکت جوهری یکی از عمده‌ترین دلایل آن است. بر این اساس، آدمی پیوسته در حال پویایی و صیرورت است و هیچ توقّف و ایستایی ندارد. سخن اصلی ما در این مقاله این است که حرکت کمالی جز از رهگذر علم و عمل میسّر نخواهد شد. کمال و سعادت در فلسفۀ صدرایی برخاسته از وجود است و راه آن از طریق علم و عمل که بال‌های صعود به آسمان سعادت و قلۀ هِرم هستی‌‌اند، می‌گذرد. علم و عمل لازم و ملزوم یکدیگرند و هر یک سبب رشد دیگری و تحقّق مرتبه کامل‌تری از آن برای انسان می‌شود. البته، در مقام ارزش‌گذاری، علم، برتر از عمل است؛ زیرا هم در مرحلۀ ابتدایی، علم سبب عمل است؛ به‌گونه‌ای که در نبود نظر، عمل معنایی ندارد و هم در مراتب بالاتر، معرفت غایت عمل است و عمل مقدمه و مقوّم نظر است که موجب رفع موانع و حجاب‌های درونی و بیرونی می‌شود، یعنی زمینه‌ای فراهم می‌کند تا وجود ملکوتی‌ انسان نمایان و به علمی که از آن تعبیر به «معرفت ربوبی» می‌شود، منجر شود.

چکیده ندارد.

هشام بن سالم از متکلمان برجسته شیعه در قرن دوم بود که یکی از دو جریان فکری آن زمان را در کنار هشام بن حکم ایجاد کرد. وی در مدرسه کلامی کوفه رشد کرد و میراث ارزنده‌ای در کلام شیعه به یادگار گذاشت. در این میان، دیدگاه‌های گوناگون کلامی را به ایشان نسبت داده‌اند که از بحث‌برانگیزترین این دیدگاه‌ها، دیدگاه توحیدی او است که به سبب آن، به تشبیه و تجسیم متهم شده و فرقه‌نگاران، از جمله اشعری، از وی به عنوان نظریه‌پرداز مشبهه و مجسمه یاد کرده‌اند. اشعری در مقالات الاسلامیین او را اهل تشبیه می‌داند. اما میراث علمی وی، تصویر دیگری از دیدگاه توحیدی این اندیشمند عرضه می‌کند که در مقام باور، قائل به یگانگی خدا است. ولی در نظریه‌پردازی به دلیل نوپایی علم کلام، اصطلاحاتی را به ‌کار برده که مخالفانش را ملازم با تشبیه و تجسیم دانسته‌اند و با عرضه دیدگاه‌های خویش به امام صادق (ع) تصحیح شده است.

چکیده تبیین چگونگی هستی و ظهور انسان نقشی راهبردی در عملکرد انسان و اعتقاد او به غایت و هدف نهایی از زندگی و زیستن دارد. امروزه شاهد پیامدهای کلامی بسیاری در حوزه‌ی هستی‌شناسی و غایت‌شناسی انسان براساس دو رویکرد مشهور در مسأله‌ی ایجاد انسان –ثبات انواع و تبدّل انواع– هستیم؛ و ازآنجاکه تمام استنتاج‌های علوم به مدد عقل صورت می‌پذیرد، در این مقاله عوامل مؤثر بر تبدّل تا ظهور انسان از دیدگاه داروین، به مکتب عقلی ملاصدرا عرضه ‌می‌شود تا امکان و حدود این تبدّل‌ها با نظام دقیق عقلی او روشن‌ شود. داروین نظریه‌ی تکاملی‌اش را براساس مستندات تجربی خود که از طریق مشاهداتش در سفرها، فسیل‌ها و برخی آزمایش‌ها بر روی حیوانات اهلی به دست آمده و با استفاده از پیش‌فرض‌های عقلی، بنا نهاده و سپس آن‌را به انسان نیز تعمیم می‌دهد. به‌نظر وی، ایجاد انسان از نیای حیوانی و به‌یاری انتخاب طبیعی، در تنازع بقا صورت‌گرفته است؛ ایجاد انسان از سر تصادف بوده و سرانجامِ انسان نامعلوم است. وجودشناسی حکمت متعالیه با تبیین تشکیک در وجود و حرکت جوهری، حلقه‌های مفقوده‌ی داروین را روشن ‌نموده، چگونگی تبدّل موجود تا ظهور انسان و حدود آن‌را مشخص‌ می‌نماید؛ براساس حکمت متعالیه، گرچه انسان محصول فرایند تکامل است، این فرایند تابع برنامه‌ای ازپیش‌تعیین‌شده‌ است و عوامل زیست‌ محیطی، علل زمینه‌ای تکامل انسان هستند، حکمت متعالیه ساحت دومی نیز برای انسان قائل است که منشعب از جسم اوست و استعداد تبدّل و تکامل تا بالاترین مراتب وجودی را داراست. درنتیجه، انسان نه‌تنها هدفمند ایجاد شده، بلکه جاودانه است و در مراتب متفاوتی از وجود، زندگی خود را ادامه خواهد داد. روش پژوهش در این مقاله، توصیفی – تحلیلی است که با استفاده از منابع اصلی انجام ‌پذیرفته است.

رویکرد ملاصدرا در مواجهه با ظواهر آیات قرآن رویکردی متفاوت با رویکرد مشهور مفسران و حکیمان است. مشهور در مواجهه با برخی از ظواهر قرآن کریم که التزام به آنها دشوار است راه تأویل را پیموده و از معنای ظاهری لفظ فاصله می‌گیرند. غالب این ظواهر درباره توصیف خداوند به صفاتی است که او را به بندگان خویش تشبیه می‌کند. به‌علاوه، ظواهر آیات مرتبط با معاد نیز در معرض تأویل قرار گرفته است. اما ملاصدرا از مخالفان رویکرد تأویلی است و در آثارش، به‌خصوص در تفسیر قرآن کریم و رساله متشابهات القرآن، به مناسبت بحث از آیات متشابه، به مسئله تأویل پرداخته است. وی با تقسیم ضمنی تأویل به تأویل درست و نادرست، رویکرد اصلی تأویل نادرست را التزام‌نداشتن به ظواهر الفاظ دانسته است. به نظر وی، ظواهر آیات و روایات را همان‌گونه که هست، بدون اینکه در آن تصرفی صورت گیرد، باید پذیرفت، دست‌کم تا زمانی که دلیل کافی و توجیه درستی بر آن وجود داشته باشد که در بسیاری از بحث‌ها همچون بحث معاد وجود ندارد و می‌توان همه آنچه در آیات و روایات در این باره آمده است، به معنای ظاهری‌اش پذیرفت. با این حال، ملاصدرا از افتادن به ظاهرگرایی نیز هراس دارد و آن را نفی می‌کند و سخن از تأویل صحیح یا «تحقیق» به میان می‌آورد. به این ترتیب، او به دنبال نظریه‌ای است که هم قادر به حفظ ظاهر الفاظ باشد و هم با قواعد عقلی مخالفت نکند. او نظریه روح معنا را واجد این دو خصوصیت شمرده است. این نوشتار به تبیین رویکرد ملاصدرا در نقد تأویل و ادله‌اش می‌پردازد و اینکه چگونه ملاصدرا نظریه مجاز را نقد کرده و به جای آن از نظریه روح معنا دفاع می‌کند.

گسترش روز افزون تکنولوژی سبب شکل گیری مباحث معرفتی متفاوتی درباره تکنولوژی از ابعاد مختلف شده است. یکی از این ابعاد بحث فلسفی از تکنولوژی است. تحلیل فلسفی درباره‌ی تکنولوژی، علی رغم رواج آن در غرب در فلسفه اسلامی مغفول واقع شده است. در این رساله، تحلیل فلسفی درباره تکنولوژی و بررسی نسبت تکنولوژی با انسان بر اساس فلسفه اسلامی صورت گرفته است. بر همین اساس هدف آن نیز تحلیل مبانی تکنولوژی، تبیین فلسفی از تکنولوژی و بیان نسبت تکنولوژی با انسان بر اساس فلسفه اسلامی است. در این رساله دو نوع مبانی برای تکنولوژی ذکر شده است: مبانی عام (صنعت قدیم و تکنولوژی مدرن) و مبانی خاص (هر یک از صنعت قدیم و تکنولوژی جدید). بر اساس مبانی عام، برخی اصول فلسفی در مورد صنعت و تکنولوژی شکل می‌گیرد و بر اساس مبانی خاص روشن می‌شود که تکنولوژی مدرن در بستر جهان‌بینی و پیش‌فرض‌های غیر تجربی خاصی شکل‌گرفته که با صنعت قدیم در مبانی، روش، آثار و خصوصیات تفاوت اساسی دارد. تکنولوژی جدید مبتنی بر روایت حسی و مکانیکی از جهان، تلقی منبع ذخیره از جهان، فقدان نگرش حکیمانه به جهان، معنویت زدایی، رویکرد کمی و جزءنگری است و این با مبانی حکمای اسلامی که نگرش الهی، معنوی، تشکیکی، کل نگری و کیفی به جهان و نیز صنایع داشتند، سازگار نیست. در این رساله جهت‌داری عام و خاص صنعت و تکنولوژی صورت‌بندی شده است. بنابراین رویکرد، جهت‌داری امری تشکیکی است و دارای حداقل و حداکثر مراتب است. تکنولوژی مدرن به جهت پیچیده‌گی، فراگیری، کثرت و تنوع، شدت و عمق نفوذ آن در زندگی بشر و جهت‌داری آن به مراتب بیش از جهت‌داری صنعت قدیم است. در این رساله با استفاده از برخی اصول فلسفه اسلامی دو نقد هستی شناختی بر نظام تکنولوژیک وارد شده است که عبارت‌اند از: الف) نظام تکنولوژیک، کشفجنبه اخسّ از ساحت اشیاء است؛ ب) در نظام تکنولوژیک مرتبه‌ی اشیاء، تنزل پیدا می‌کند. رویکرد انتقادی نگارنده به تکنولوژی، به معنای حذف تکنولوژی نیست، زیرا این رویکرد اولاً ضرورت وجود صنایع و ضرورت تصرف را می‌پذیرد؛ ثانیاً بر اساس اینکه نظام تکنولوژیک کشف اخس از جهان است، باید به دنبال کشف احسن باشیم؛ ثالثاً برای مواجهه با نظام تکنولوژیک به لحاظ نظری ضرورت «مواجهه‌ی معقول» و به لحاظ عملی ضرورت اقدام عاجل جهت کاهش عوارض این نظام را توصیه می‌کند. بحث نسبت تکنولوژی با انسان در دو محور بیان شده است: الف) تأثیر اقتضائات سلبی نظام تکنولوژیک بر انسان: (دنیا گروی، غلبه‌ی بعد مادی و محدود شدن آزادی و اختیار انسان)؛ ج) طرح رهیافتی انسان شناختی برای نحوه‌ی مواجهه انسان با طبیعت و صنعت بر اساس اصول فلسفه اسلامی. در این رساله با طرح دیدگاهی به تبیین اصول کلی و محدوده‌ی تصرفات بشر در طبیعت و صنعت پرداخته شده است. مطابق این دیدگاه، برای به دست آوردن اصول کلی تصرفات بشر در طبیعت، به انسان رجوع می‌شود، این مراجعه، ما را به اصولی راهنمایی می‌کند که در پرتو آن اصول، منطق مواجهه‌ی انسان با طبیعت و صنعت کشف می‌شود.

رساله پیش رو به «بررسی و نقد ادله ضرورت امامت در کلام اسلامی»، می‌پردازد. اساس رساله بر اثبات اصل ضرورت، فلسفه، مقاصد امامت و بر رد دیدگاه منکران آن مبتنی است. پس از اثبات ضرورت، دلائل شرعی و عقلی وجوب امامت نزد فرق اسلامی در شیعه و غیر شیعه در مورد نقد و بررسی قرار گرفته که هشت دلیل نقلی ازسوی غیرشیعه و حدود بیست دلیل عقلی از جانب شیعه مورد تحقیق و تحلیل قرار گرفته است. در پایان به روند شکل‌گیری اندیشه عقلی امامت با نگاه به تبیین‌های عقلانی امامان، علیهم‌السلام، در روایات و دیدگاه‌های متکلمان تأثیرگذار اولیه شیعه در مسأله امامت پرداخته شده است که اهم آن‌ها در چند جمله خلاصه می‌شود: تا مکلفی بر زمین است، زمین از حجت خدا خالی نمی‌تواند باشد و این حجت، گاه امامی ظاهر و گاه امامی غایب و پنهان از دیدگان مردم است که به هر تقدیر، اثر وجود خویش را در جهان خواهد بخشید؛ این حجت قطعاً امامی معصوم از گناه و خطا است؛ امامان را تنها خدا برگزیده و مردمان از راه نص، بر امامت ایشان آگاهی می‌یابند؛ طاعت و پیروی از این امامان، بر همگان واجب الهی است و تخلف از‌ آن سبب گمراهی خواهد بود. نگارنده براین باور است که دلائل شیعی نسبت به غیرشیعی از استحکام و انسجام بهتری برخوردار است. البته این را نیز می پذیرد که برخی از دلایل، اعم از عقلی و نقلی، سست و بی اعتبارند و برخی از ادله مانند «دلیل اجماع» در اثبات اصل ضرورت قابل قبول بوده و برخی چون «جلب منفعت و دفع ضرر از نفس» یا «نصب امام، مقدمه واجب» را می توان با قاعده عقلی لطف یا براهین دیگر مانند آن مقایسه نمود، جدای از آن که برهان لطف، دلیل عقلی نیست بلکه دلیلی عقلایی می باشد.کلیدواژه: امامت، امام، ولی، ولایت، فرق، وجوب شرعی، وجوب عقلی