آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه کثرت‌گرایی دینی در تفکر غربی با وجود اینکه سابقه چندانی ندارد؛ از تأثیر و گسترش آن در اندیشه دینی در جوامع مختلف نمی­توان غافل شد. زمینه­های پذیرش این نظریه در فرهنگ ایرانی- اسلامی، با توجه به میراث عرفانی- اسلامی و ظرفیت­های روادارانه موجود در آن فراهم شده است. تسامح و تساهل در آثار عرفانی چنان گسترده و فراگیر است که تا مرز کثرت‌گرایی به معنای امروزی آن پیش می­رود. در این مقاله، پس از معرفی مختصر آراء جان هیک که به طبقه­بندی و بسط این نظریه اقدام کرده است، به بررسی پاره­ای مضامین کثرت‌گرایانه در میراث عرفانی- اسلامی پرداخته شده است، و در پی آن، آراء کثرت‌گرایانه عزیزالدین نسفی در کتاب الانسان الکامل مورد تحلیل قرار گرفته است. تحلیل آراء نسفی این باور را تقویت می­کند که مبانی معرفت­شناختی نسفی بر مبانی هستی­شناختی او استوار است. وی با تفکیک حقیقت بودین از حقیقت نمودین، قائل به وحدت درونی در ورای کثرت آشکار هستی است. نسفی این وحدت باطنی را به کل شئونات هستی تعمیم می­دهد و علت اصلی اختلافات را توجه کردن به کثرت ظاهری و متوقف شدن در آن می­داند. این مقاله با ذکر شواهدی از کتاب الانسان الکامل درباره مسائلی چون برابری افراد، اختلاف مذاهب، کثرت راه­های رسیدن به خدا و مانند این‌ها در پی مشخص کردن نسبت آن با کثرت‌گرایی است.

چکیده بنابر کثرت گرایی، حقیقت غایی یگانه، به صورتهای متفاوت در تمامی سنتهای دینی بزرگ، تجربه و درک می شود. در این مقاله از میان سه نوع کثرت گرایی، کثرت گرایی هیک نقد و بررسی می شود. کثرت گرایی او بطور کلی بر دو اصل استوار است 1- الگوی معرفت شناختی کانت 2- انسجام گرایی در صدق. براساس الگوی کانتی، ماهیت حق فی نفسه فراتر از حدود مفاهیم بشری است این حق به تعبیر ادیان غربی است که به صورت « حق نومنی » و به تعبیر کانت « بدون شکل » و به تعبیر ادیان شرقی « غیرقابل وصف » رشته ای از پدیدارهای الهی برای بشر به تجربه درم یآید. ایراداتی بر این دیدگاه وارد است و در تطبیق می توان این دیدگاه را شبیه دیدگاه اهل تعطیل در سنت اسلامی دانست. معنای صدق در دیدگاه هیک معنایی جدید دارد که با دیدگاه فلاسفه ای چون علامه طباطبایی و مطهری متفاوت است. دیدگاه هیک در نهایت به دیدگاه عمل گرایان نزدیک می شود زیرا به کارایی ادیان، به عنوان مؤیدی برای وجود مطلق استناد می کند. لذا در گفتار او چرخشی را از نظری ه ی انسجام گرایی ب ه سمت عمل گرایی می بینیم.

در این عصر ما با انواع ادیان آسمانی و زمینی روبرو هستیم و ناچاریم در خصوص این کثر‌ت‌ها دیدگاه و تفسیری داشته باشیم. سه رویکرد مختلف نسبت به مسئله‌ی تنوّع ادیان وجود دارد: انحصارگرایی: که نجات انسان‌ها را منحصر به سنّت دینی خاص می‌داند و دیگران را از آن محروم می‌کند. شمول‌گرایی: حقیقت نهایی را، تنها در یک دین خاص می‌داند اما سایر ادیان نیز بهره‌ای از حقیقت و نجات را دارند. کثرت‌گرایی: عبارت است از پذیرش نجات و رستگاری در همه‌ی سنّت‌های بزرگ دینی به نحوی که همه‌ی این سنّت‌ها از نظر حقیقت از اعتبار و ارزش یکسان برخوردارند. کثرت‌گرایی دینی هیک از نظریاتی است که اخیراً بر سر زبان‌ها افتاده است. هیک به پیروی از کانت، با رهیافتی معرفت شناسانه، حقیقت دینی را به دو سطح نومنی «واقعیت فی نفسه» و فنومنی «واقعیت آنچنان که به تجربه در می‌آید» تفکیک می‌کند. هیک در باب تجربه دینی از این مدل معرفتی کانت مدد می‌گیرد. هنگامی که دینداران می-کوشند تا از واقعیت غایی سخن بگویند فقط می‌توانند بگویند که آن واقعیت چگونه برایشان پدیدار شده است. این تجربه با توجه به مفاهیم و مقولات دینی، گستره‌ی متنوّعی از تجارب را به بار می‌آورد. هیک ثمره‌ی اخلاقی چنین تجربه‌ای را تحول شخصیت انسان از خود محوری به حق محوری می‌داند. در این رساله سعی براین بوده است که ابتدا رویکردهای مختلف نسبت به مسئله تکثر ادیان را بیان و همچنینمبانی درون دینی و برون دینی این نظریه را مطرح نموده و سپس نقد نماییم. در ادامه، مراحل رهیافت هیک به این نظریه را وهمچنین مبانی نظریه وی و نیز کثرت گرایی نجات شناسی و حقیقت شناسی وی را بیان نموده و در نهایت به نقد آن پرداخته و به این نتیجه رسیده‌ایم که اشکال اساسی نظریه هیک این است که به نظر وی دین یک واکنش انسانی صرف نسبت به خدا و واقعیت غایی است در حالی که در جهان بینی اسلامی، دین از وحی الهی نشأت یافته است و دین یکی است و ادیان تفاوت دارند نه تعدد.

جان هاروود هیک (به انگلیسی: John Harwood Hick) ‏ (۱۹۲۲ در یورکشایر - ۹ فوریه ۲۰۱۲)فیلسوف دین و نظریه پرداز تکثرگرایی دینی است. او در اسفندماه ۱۳۸۳ سفری به ایران داشت. پلورالیسم برای اولین بار توسط جان هیک و ویلفرد کنت ول اسمیت مطرح شد. انتقاداتی به نظریه کثرت گرایی هیک: با وجود این که پلورالیسم دینی جان هیک از جذابیت برخوردار است ، انتقاداتی به آن ، چه از جانب مسیحیان و چه از جانب ادیان دیگر از جمله اسلام وارد است. یکی از انتقاداتی که به کثرت گرایانی چون جان هیک وارد است این که آنها بر سر یک دوراهی قرار دارند. از یک سو اگر ما هیچ تصور روشنی از خداوند یا حقیقت غایی نداشته باشیم ، یعنی اگر ما نتوانیم هیچ چیز درباره خداوند یا واقعیت غایی فی نفسه بگوییم ، در آن صورت اعتقاد دینی ما بیش از پیش به بی اعتقادی نزدیک و تقریبا غیرقابل تمییز از الحاد می شود. از سوی دیگر اگر ما بتوانیم از خداوند سخن بگوییم در نتیجه مجموعه سازگاری ازمحمول ها را برای توصیف اوصاف خداوند به کار گیریم. به این ترتیب ما با موضوعی سر و کار داریم که می توانیم درباره آن سخن بگوییم . از این رو در موقعیت کسانی که کاملا کور هستند، قرار نداریم و می توانیم دریابیم که ادعاهای کدامیک از مردان کور درست است. بنابراین اعتقاد به خداوند نباید اینقدر خطاآمیز باشد، چرا که دیگر نمی توان آن را به خدایی واقعی و زنده معطوف کرد. پس به طور خلاصه ، به نظر می رسد که در برابر پذیرش دیدگاه کثرت گرایی باید هزینه سنگینی بپردازیم یعنی به شکاکیت گردن نهیم. همچنین براساس تعالیم اسلام ، دینی که خداوند در این عصر و زمان به آن امر کرده است همان دینی است که به آخرین پیامبرش حضرت محمدص وحی کرده است و فقط پیروی از چنین دینی ، منحصرا مقبول واقع می شود، ولی خداوند به اطاعت از ادیان دیگر پیش ازاسلام نیز فرمان داده است. بنابراین مقبول نبودن دین حضرت موسی در این عصر به معنای نادرست بودن تعالیم ایشان نیست ، بلکه به آن دلیل است که خداوند تعالیم اسلام را به این دوره اختصاص داده است و در این دوران اسلام را بهترین دین برای انسان ها قرار داده است. قرآن ، قاطعانه ترین ، آمرانه ترین و آخرین حرف خداوند است که همه باید به آن گردن نهند. بنابراین پلورالیسم دینی جان هیک با اسلام سازگار نیست . جان هیک خود نیز به این مساله واقف است ، اما بیان می کند که عرفان اسلامی با پلورالیسم دینی وی در سازگاری به سر می برند، ولی باید بیان کرد که عرفای اسلام (به استثنای عرفا و فرقه های منحرف) به اولین چیزی که به آن و به رعایت آن معتقدند شریعت اسلامی است. معتقدند که «هیچ طریقتی بدون رعایت شریعت مجاز نیست» یعنی فقط از ظاهر دین می توان به باطن آن رسید و آن راه ظاهری در این عصر، ظاهر اسلام است. استاد شهيد مرتضي مطهري(ره) از جمله كساني است كه به نظريه پلوراليسم ديني- آن گونه كه جان هيك قرائت مي كند- انتقاد كرده است. وي گاه ريشه كثرت گرايي ديني را ناشي از بي توجهي افراد به شكل دستورها در اديان مختلف مي داند؛ به اين بيان كه: "برخي معتقدند اختلاف پيامبران در شكل دستورهاي آنها بوده است و اين امر نيز در اعتقادات به دين چندان مهم نيست و اگر طبق شريعت هر پيامبري عمل كنيم درست است. مهم اين است كه انسان به خدا ايمان داشته و طبق يكي از “برنامه هاي خدايي” عمل كند نه آنكه از پيامبر خاصي اطاعت كند" (مطهري، 1370، ج20، 251.) مطهري در مقابل حقانيت اديان گوناگون و كثرت گرايي ديني موضع گيري مي كند. از نظر وي هر چند پيامبران بسيار مبعوث شده اند، اما اينگونه نيست كه در هر دوره اي همه آنها حقانيت داشته باشند بلكه در هر زماني آخرين دين نازل شده حق است. در واقع دين هر پيامبري در زمان خود وي حق است و فقط در همان زمان بايد به آن عمل شود (همو، 1376، ج1، .275) مطهري بر اين نكته تاكيد دارد كه ميان همه پيامبران اصل دين مشترك بوده و اسلام به عنوان يك دين مقصد و هدف اصلي آنها بوده است، مورد اختلاف پيامبران شريعت هاي آنها بوده است و اختلاف شرايع نيز به نقص و كمال است. اختلاف شرايع و قوانين جزيي در جوهره و ماهيت آنها تاثيري نداشته است. اينكه مطهري اسلام را ميان همه پيامبران، مشترك مي داند به جهت نگاه انسان شناسانه و فلسفه اجتماعي اوست كه از يك سوي به فطرت قائل است و فطريات انسان را هم امري غير قابل تغيير مي داند (همو، 1377، ج3، 160) و از سويي ديگر به وحدت نوعي جوامع بشري اعتقاد دارد و اساس تعاليم اديان را مبتني بر آن مي داند. به نظر وي اگر تعاليم اديان متعدد مي بودند “مقصد كمالي و راه وصول به آن مقصد، متعدد و متكثر بود و قهرا ماهيت اديان نيز مختلف و متعدد بود.”