آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

شوپنهاور در کتاب ریشه چهار وجهی اصل جهت کافی، تفسیر کانت از اصل علیت را مطابق با بیانی که در بخش اصول فاهمه محض و در آنالوژی دوم آمده مورد انتقاد قرار داده است، این انتقادات در سه محور اصلی مطرح شده است. این نوشتار با بررسی انتقادات مذکور می کوشد تا از تبیین کانتی دفاع کند و نشان دهد که شوپنهاور به دریافت درستی از استدلالات کانت نرسیده است. اگر چه در این نوشتار موقعیت کانت در برابر نقدهای شوپنهاور تقویت شده است ولی نگارنده در صدد بیان این نکته است که دیدگاه کانت علیت را از معنای اصیل آن جدا می کند و معنای دیگری به آن می بخشد که با مقصودی که فلاسفه از طرح بحث علیت داشته اند سازگار نیست و از این رو نقدی از افقی دیگر به بیان کانت وارد است.

افلاطون در جستجوی متعلق پایدار و خطاناپذیر برای معرفت، به طرح نظریه‌ی مثل پرداخت. مُثُل، موجودات مجرد و قائم به ذاتی هستند که عالم محسوس روگرفت آن است. انسان با ادراک حسی سایه‌ی مثل، حقیقت را به یاد می‌آورد و به این ترتیب، معرفت برایش حاصل می‌شود. ارسطو در تقابل با این رویکرد، حقیقت معقول را در مصادیق محسوس منطوی دانست. نفس که در آغاز لوح نانوشته‌ای است، با ادراک حسی و تجرید محسوسات، معقولات بالقوه را بالفعل می‌کند. از آنجا که فعلیت امر بالقوه بواسطه‌ی امر بالفعل است، حضور عقل بالفعل یا به اصطلاح مفسران عقل فعال درون نفس ناطقه برای فعلیت عقل بالقوه ضروری است. تفاسیر متعددی در باب نحوه‌ی وجود عقل فعال شده است، که بسیاری از آنها خارج از چهارچوب اندیشه‌ی ارسطو هستند. در این میان ابن‌سینا عقل فعال را به عنوان موجود مجرد تامی مطرح می‌کند که صور عینی و علمی را به موجودات طبیعت و نفس انسان افاضه می‌کند، یعنی نقشهای معرفتی و وجودی متعددی به عقل فعال می‌دهد. به نظر او برای کسب معرفت، نفس با تجرید ادراکات محسوس، آماده‌ی دریافت صور معرفتی افاضه شده از جانب عقل فعال میگردد. متأخران ابن‌سینا نقدهایی به این رویکرد عرضه کرده‌اند. یکی از این نقدها آن است که اگر به باورهایی مثل انکار اتحاد عاقل و معقول و نفی حرکت جوهری نزد ابن سینا توجه کنیم، معلوم میگردد که گرچه وی معرفت را قوام یافته از فعالیت تجریدی نفس و افاضه‌ی عقل فعال میداند، اما براساس مبانی نظری خود نمی‌تواند به تجرید معتقد باشد و معرفت چیزی جز افاضه‌ی عقل فعال نیست. لازمه‌ی این سخن، پذیرش مثل افلاطونی است که محل انکار ابن‌سینا است. بر این اساس عقل فعال ارسطو که در تقابل با مثل افلاطونی شکل گرفته بود، در ادامه‌ی مسیر تاریخ فلسفه، دوباره به دامن نظریه‌ی مثل باز می‌گردد.

تمامیت فلسفه هگل را می‌توان کوششی برای تبیین امر مطلق قلمداد کرد؛ این رساله برآن است که به طور خاص نشان دهد چگونه مسأله محوری فلسفه عصر جدید، یعنی غلبه بر شکاف میان هستی و معرفت به امر مطلق گره می‌خورد. نخستین گام برای درک این نسبت، داوری پیرامون منازعات فراگیر و زنده‌ای است که حول حقیقت امر مطلق شکل گرفته است و علی‌رغم تمامی تفاوت‌های آن، ذیل دو جریان تفسیری متافیزیکی و غیرمتافیزیکی قرار می‌گیرد. سویه متافیزیکی، اشارات هگل به مفاهیمی چون ایده مطلق و سوژه همچون جوهر را کوششی برای تبیین مفهوم بنیادی فراگیر می‌دانند که با اندیشیدن به خویش جهان را تقویم می‌کند. در مقابل، جریان غیرمتافیزیکی اشارات هگل به این مفاهیم را به معنای خودانگیختگی تام سوژه متناهی برای صورت‎‌بندی مفهومی عالم می‌داند، به گونه‌ای که منظور از امر مطلق، یا کفایت مفهومی و خودانگیخته سوژه متناهی برای صورت‌بندی متعلقات معرفت و یا نفی ارجاع به شیء فی‌نفسه است. این رساله در بخش نخست خود، با تکیه بر روایت هگل از مسأله محوری فلسفه عصر جدید، نشان می‌دهد تفاسیرغیرمتافیزیکی از امر مطلق، در صورت نفی ارجاع به شیء فی‌نفسه مشمول انتقاد اصلی هگل به نظام فلسفی کانت یعنی سوبژکتیویسم هستند یا باپذیرش تکافؤ و عینیت مفاهیم سوژه متناهی برای صورت‌بندی جهان و به طور خاص مطابَقی نفس‌الامری برای مفهوم ایده مطلقِ علم منطق، ناچار به پذیرش وجود امر مطلق به عنوان حقیقتی هستی‌شناختی هستند. علاوه بر این، نوع دریافت هگل از ماهیت پروژه کانت به گونه‌ای است که خودآگاهی استعلایی را به عنوانی بنیادی برای تبیین تمام مواقف جزئی عالم شناخته و در پی نفی مشروطیت آن به دادگی شیء فی‌نفسه است؛ در نتیجه امر مطلق به نزد هگل، بسط خودآگاهی استعلایی به عنوان بنیادی هستی‌شناختی است. در ادامه بخش اول، این مسأله مورد بحث قرار می‌گیرد که هگل چگونه در کتاب پدیدارشناسی، راهی را برای نفی سوبژکتیویسم کانتی و امکان سخن گفتن از شیء فی‌نفسه در ساحت مفاهیم فراهم نموده است؛ روشی که از یک سو نقادی کانتی را به رسمیت بشناسد و از سوی دیگر از پیش سوبژکتیویسم را در نقادی مفروض نگیرد و به استنتاج ایده مطلق به عنوان بنیاد هستی‌شناختی پروژه هگل می‌انجامد. بخش دوم رساله،نخست به بررسی این مسأله می‌پردازدکه هگل چگونه درعلم منطق می‌کوشد تا باتکیه برنفی اصل امتناع تناقض،صورت‌بندی جدیدی ازیک نظام مفهومی ارائه دهد،که دچارمحدودیت‌های پیشین درشناخت امرمطلق نباشد؛ در این نوع تبیین، امر مطلق دیگر نه بنیادی پنهان و نامتعین در پس تعینات پدیداری، که به مثابه غایت‌مندی درونی برای آنها و متمایز از خدای ارسطویی، جوهر اسپینوزایی و شیء فی‌نفسه کانتی خواهد بود. ادامه بخش دوم به تحقق هستی‌شناختی امر مطلق در دل طبیعت و روح متناهی پرداخته و نشان می‌دهد که امر مطلق از پیش فعلیت نداشته و با اندیشیدن فعلیت یافته، و متعلقات اندیشه، یعنی جهان را تقویم می‌کند و به این شیوه مطلق همچون عقل در تضایف با معقول خویش، آن را تقویم کرده و خود نیز تقویم می‌شود. از این رو مطلق همچون اندیشه خوداندیش ارسطویی است که در مقام عقل در تحقق معقول خویش، به امری غیر از خود وابسته نیست.

کتاب محاوراتی در باره ی دین طبیعی همان طور که از نامش پیداست به بحث و گفتگو در باره ی دین طبیعی می پردازد. دین طبیعی، استدلال در اثبات وجود خدا از طریق برهان نظم می باشد. در این کتاب نویسنده به نقد این برهان می پردازد و ضعف های آن را آشکار می سازد و به این نتیجه می رسد که برهان نظم به جهت بی پایگی مفهوم علیت، قادر به اثبات وجود خدا، وحدانیت و کمالات او نمی باشد و بی اعتباری مفهوم علیت و تحلیل آن به عادت، نه تنها امکان اثبات وجود خدا را از طریق براهینی که از این مفهوم استفاده می کند سلب می کند بلکه به شکاکیت تام نیز منجر می شود. هیوم شکاکیت تام را می پذیرد و آن را وارد می داند منتها حوزه ی آن را فکر و نظر می داند. او قائل به امری است به نام طبع که باعث می شود افراد بشر با هر نوع تفکر و اندیشه، در مرحله ی عمل و در زندگی عادی یکسان عمل کنند یعنی در مرحله عمل شکاک وجود ندارد و حتی همه به شدت جزم گرا هستند. بنابراین شکاکیت هیچ لطمه ای به زندگی عادی نمی زند و شخص به راحتی و با احتیاط تام می تواند زندگی کند و از آن لذت ببرد. البته او در نهایت متذکر می شود که این اشکالات به دین خرافی و نادرست که دین رایج در جامعه است وارد می باشد و دین حقیقی از این مسائل مبرا است. مشخص است که اگر مفهوم علیت جایگاه صحیح خود را پیدا کند، مشکلات اساسی فلسفه ی هیوم که با دیدگاه دینی او نیز منطبق است، رفع می گردد و شکاکیت او از بین می رود و به اعتبار اصل سنخیت مشخص می شود که برهان نظم در حد خود اعتبار دارد یعنی تا این حد که اثبات می کند طبیعت تحت تسخیر اراده ای ماورای خود است و نمی توان بیش از این از برهان مذکور انتظار داشت و آن چه شر نامیده می شود یا عدم است یا منشأ عدم که از بعد عدمی بودن شر به حساب می آید ولی به حسب ذات خود و از جنبه ی وجودی چیزی جز خیر نیستند و بسیاری از مواردی که شر محسوب می گردد به نحوه ی وجودی عالم باز می گردد که وجودی ناقص و در مرحله ی تکامل است و چون قوه و فعل در ماده به هم آمیخته است، لازمه ی جنبه ی قوه آن فقدان است که شر به نظر می آید. با حل مشکل علیت و آشکار شدن اعتبار فروع آن که اصول ضرورت و سنخیت هستند، بسیاری از موارد شر توجیه صحیح می یابد.

کانت را به عنوان نقطه ی عطفی در فلسفۀ جدید می شناسیم. کانت فیلسوفی است که همۀ فلسفۀ ما قبل او و فلسفۀ ما بعد او با او شناخته می شود. می شود. شاید بتوان گفت بزرگترین فیلسوف دوره ی مُدرن غرب، کانت است. اهمیت فلسفۀ او این قدر است که در همه ی شؤون فکری و اجتماعی غرب اثر کرده است. تا آن جا که هایدگر در نقلی می گوید “ما زیر سایۀ کانت زندگی می کنیم.” یعنی جهان غرب زیر سایۀ کانت و تفکر کانت زندگی می کنند. درسگفتارهای پیش رو، درس های دکتر سید حمید طالب‌زاده برای دوره‌ی درسی کارشناسی دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۹ است که به جوانب مختلف اندیشه ی کانت پرداخته است.

مفهوم زمان در تاریخ فلسفه مفهومی پیچیده و مرموز بوده است تا جایی که بعضی ارباب نظر آنرا معلوم الانیه و مجهول الماهیه خوانده اند این مقاله در صد د تفسیری اجمال یاز موقعیت مفهوم زمان در تفکر کانت است و نشان می دهد که مفهوم زمان در فلسفه جدید در اندیشه دیوید هیوم جایگاه تازه ای یافت که در اندیشه گذشتگان از این جایگاه برخودار نبود و آنگاه در فلسفه کانت اساسا آگاهی و شناخت دایر مدار زمان است و آنجا که زمان حضور نداشته باشد آگاهی نیز معنایی ندارد تحلیل نسبت آگاهی و زمان در کانت به اینجا می انجامد که کانت موجودیت را با زمان پیوند می زند و فهم موجود را بدون اتکاء به زمان ناممکن می داند.

فلسفه رابرت گروستست (1232-1170) حول تصور نور متمرکز است که برای ذهنی اگوستینی بسی ارجمند است. او نظریه خود را در دانشگاه آکسفورد مطرح کرد و در آنجا گرایش عمومی در مابعدالطبیعه و علم النفس تحت تأثیر آراء اگوستین قدیس بود و در همان زمان علاقه به مطالعات تجربی نیز در حال گسترش بود. گروستست که برای دوره ای ریاست آن دانشگاه را به عهده داشت کوشید تا این دو عامل را به هم بیامیزد و مابعدالطبیعه نور او زمینه خوبی برای مطالعات او درباره فیزیک نور فراهم کرد و البته او در این مطالعات تحت تأثیر فیزیکدان معروف اسلامی یعنی ابن هیثم بود در این مقاله به آراء رابرت گروستست پرداخته شده است.