آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این‌ پژوهش بر آن است تا ارتباط اندیشه‏های باستانی سرزمین ایران را با عرفان مسلمانان نشان دهد و از بررسی ارتباط این ایده‏ها با سایر مکاتب سخنی نمی‌رود. روش این بررسی توصیفی ـ تحلیلی و موضوع‏محور است و چندان از ارتباط تاریخی این اندیشه‏ها سخنی گفته نمی شود. همچنین برای دوری از پراکندگی بحث و پرهیز از بررسی تاریخی چرخش ایده‏های عارفانه میان اهل عرفان در اینجا تنها ابن‏عربی به‏عنوان نقطه‏ای از عرفان نظری در میان مسلمانان گزیده شده است که ایده‏های عرفانی در آن به نحوی ساختارمند در کنار هم قرار می گیرند. واژه نظری اشاره به نظری بودن این ایده‏ها دارد و عرفان عملی را از قلم می‏اندازد. در این نوشته چند انگاره کلان عرفانی که مبانی اصلی عرفان مسلمانان هستند از جمله اسماء و صفات، اعیان ثابته و عالم خیال، انسان کامل و هسته اصلی این انگاره‏ها یعنی وحدت وجود مورد واکاوی قرار می‏گیرد و پیش از آن آنچه که گمان می‌شود که قرین این ایده‏‏ها در فرزانش ایرانی است یعنی سخن از امشاسپندان،زروان، فروهرها و انسان نخستین بررسی خواهد شد. نتیجه‏ای که از این نوشته گرفته می‏شود این است که ارکان اصلی عرفان مسلمانان کم و بیش تفصیلی بر انگاره‏های فرزانش ایرانی است.

در عرفان ابن‌عربی وحدت وجود پررنگ‌ترین نقش را دارد و بدون درک درستی از آن نمی‌توان دیگر اندیشه‌های او را دریافت. در این میان، یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها پرسش از نسبت وجود حقیقی یا آفریدگار با عالم و آفریدگان است. از دیدگاه وحدت وجود برمی‌آید که پاسخش به این پرسش چنین باشد که وجود حقیقی و عالم با هم وحدت دارند. از سوی دیگر، در عرفان ابن‌عربی از غیریت میان وجود حقیقی و عالم نیز بسیار سخن رفته است؛ وحدت از وجهی است و غیریت از وجهی دیگر. این بیان دوگانه این پرسش را مطرح می‌سازد که آیا عالم وجود حقیقی دارد یا اینکه توهم محض است؟ این تناقض‌نمایی است که در عرفان نظری همواره اذهان را به خود مشغول کرده است. در این نوشته استدلال می‌شود که اگر عالم به معنای چیزهایی که هستند باشد چون نمی‌توان عالم را توهم دانست و وجود را از آن سلب کرد و هم نمی‌توان وجود عالم را در بیانی تناقض‌گونه پذیرفت و هم رد کرد و همچنین نمی‌توان به‌شیوه‌ای تشکیکی بهره‌ای کمتر و ضعیف‌تر برای وجود عالم در نظر گرفت، تنها پاسخی که می‌ماند پذیرش وجود داشتن عالم است. نتیجه این پژوهش از این قرار است که عالم از منظر وجودشناسی وجود حقیقی دارد ولی از منظر معرفت‌شناختی ما درگیر با گونه‌ای از توهم هستیم. خود اصطلاح عالم در عرفان بیشتر سویه معرفت‌شناختی دارد. بنا بر این دیدگاه همه ساختار وجودشناسی عرفان نظری و حضرات و عوالم گوناگون نیز با وضعیت معرفت‌شناختی و شهودی انسان تبیین می‌پذیرد.

آرا و نظریات متنوعی از زمان ارسطو تاکنون پیرامون مسئلۀ وجودی شر و خیر بیان شده است. این مسئله زمانی حساسیت بیشتری را جلب کرد که عاملی علیه وجود خداوند و صفات او تلقی شد. برخی وجود شر را مهم‌ترین و یگانه عامل انکار وجود خداوند می‌دانند و برخی نیز دیدگاهی مخالف با این نظر دارند. از نظر جان‌ هیک و آگوستین، شر امری وجودی است. او با الهام از نظریۀ عدل الهی ایرنایوسی، شکل جدیدی به تعریف شر داده است. هیک اعتقاد دارد که «شر فقدان خیر است و خداوند علت شر نیست» و شر را به‌عنوان امر عدمی، در چارچوب تبیین علّی مطرح می‌کند. با ارائۀ این نظریه، اصول علّی نیز اهمیت خاصی می‌یابند. در این پژوهش به بررسی و نقد مسئلۀ متافیزیکی شر و رابطۀ آن با وجود خدا از نگاه جان هیک می‌پردازیم. بر این اساس، پس از ارائۀ گزارشی از اصول شر و خیر به بررسی مسئلۀ مهم «جایگاه شر در ساختار علّی آفرینش» در نگاه هیک و آگوستین خواهیم پرداخت. هدف این نوشتار آن است که بیان کنیم حکمت اصلی و نهفته در وجود شر را نمی‌توانیم توجیه و درک کنیم و طبق گفتۀ هیک، باید به رازآلود بودن جهان هستی و در پس آن، شر اعتراف کنیم.

نظریه بینونت از مهم‌ترین مبانی مکتب معارف خراسان است زیرا در آن با رویکرد منتقدانه به مبانی فلسفی از جمله نفی سنخیت میان وجود واجب و ممکن و ارجاع آن به بینونت، متمایز بودن وجود واجب را نتیجه می‌گیرد. برای پی بردن دقیق به نظریه مذکور، باید به تحلیل ربط وجود خالق و مخلوق از نگاه میرزا مهدی اصفهانی بنیان‌گذار مکتب معارف خراسان، رجوع کرد لذا مسئله مرکزی این مقاله در باب تببین ربط وجود مذکور است و با توجه به ملاحظات تحلیلی-انتقادی، دو دیدگاه متضاد از مباحث ایشان استنباط می‌شود که از مبانی متضاد اندیشه او نشأت می‌گیرد؛ زیرا از ‌طرفی در مسئله چگونگی این ربط، با اعتقاد به بطلان مبانی فلسفی، بینونت بین وجود خالق و مخلوق را مطرح نموده است اما از سوی دیگر، در مقامِ بیان تحلیلِ چگونگی، نسبت به مباحث فلسفی منفعلانه برخورد می‌کند. این پژوهش به دنبال پاسخگويي به اين پرسش است که: «دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی، با تمرکز به آثار خود او، در مورد مسئله ربط وجود خالق و مخلوق که از مبانی نظریه بینونت است، ، به چه صورت مطرح‌شده است؟»؛ آنچه در این مقاله مطرح می‌شود بررسیِ تحلیلی‌انتقادی مبانی نظریه بینونت از جمله ربط وجود خالق و مخلوق می‌باشد.

موضوع و اهمیت آن: اسلام و مسیحیت به عنوان دو دین سرچشمه گرفته از هستی مطلق، كه این مبشّر آن و آن مصدق این است، وظیفه‌ای را در جهان معاصر به دوش می‌كشند، و آن این‌كه هر دو برآنند تا انسان تهی‌شده از معنویت و غرقه در روزمره‌گی را به جهان غیب متصل كنند و ارزش‌هایی فراتر از فهم او بدو بنمایند و این فصل مشترك هر دوست. البته این مطلب به معنای تزكیه مسیحیت از انحرافات مورد ابتلای آن نیست، بلكه می‌تواند عاملی باشد در جهت شناخت و فهم جلوه‌ها و جنبه‌های تحریف‌ها. اما از آنجا كه مادیت امروز به هر سببی بر ادیان الهی، یكسان می‌تازد، شناخت و حفظ مبانی فكری و الهی آن‌ها ضروری می‌نماید. «مبانی فلسفه مسیحیت» كتابی است كه نگارنده آن، فیلسوفان متألّه مسیحی، اتین ژیلسون درصدد آن است تا فهم بیشتری از مبانی فلسفه و كلام مسیحیت و نحوه تحلیل مسائل آن در این دین به دست دهد. مركز مطالعات و تحقیقات اسلامی نیز در پی شناساندن مسائل روز فكری، همت بر ترجمه آن ورزیده تا بابی باشد برای فهم كیفیت تحلیل مبانی فكری. نویسنده كتاب، با توجه به این دو نكته كه اولاً، فلسفه مسیحیت یك واقعیت تاریخی بوده و عبارت است از نظریه‌پردازی‌های متكلمان در باب مسائل قابل دسترسی برای عقل طبیعی، و دوماً، مصداق بارز و بی‌همتای فلسفه مسیحیت، مكتب اصیل توماس آكویناس می‌باشد، سعی می‌كند با توسل به فلسفه آكویناس كه شدیداً متأثر از فلسفه ابن‌سینا و ارسطوست به دفاع از ارزش‌های دینی بپردازد. ویژگی‌های اثر: وجه امتیاز این كتاب، یكی آن است كه نویسنده آن، اتین ژیلسون، فیلسوف معروف و مروج و مدافع حیات عقلانی مسیحیت، متخصص در كار تحلیل مبانی بوده، از این رو، تحلیل‌های او كه بعضاً شباهت‌هایی با مبانی فلسفی و كلامی اسلامی دارد، راه‌گشای مناسبی در این نوع كار بوده و منبع مناسبی برای فهم كیفیت تحلیل مبانی فكری است. وجه دیگر آن كه عناصر پایه‌ای مبانی فلسفه یك دین از قبیل مسئله وجود، وحی و تعلیم مقدس، وجود خدا و براهین اثبات خدا و ... مورد بررسی واقع شده است و عموماً مطالب این كتاب همان است كه در فلسفه اسلامی نیز مطرح است به جز پاره‌ای از موارد همچون تثلیث كه خود نویسنده آن را تعبد صرف و راز دانسته است. روش تحقیق: البته اتین ژیلسون خود از نظریه‌پردازان و فیلسوفان مسیحی می‌باشد كه علاقه خاصی به مكتب آكویناس دارد. وی در این اثر به صورت تحلیلی به برخی مسائل عمده فلسفی كه در فلسفه و فلسفه‌ورزی در دین نقش عمده داشته و مفاهیم كلیدی به حساب می‌آیند، با تكیه بر افكار و روش خردورزی آكویناس، پرداخته و آن‌ها را تفسیر و تبیین می‌نماید در واقع روش او تحلیل مفاهیم و مبانی فلسفه آكویناس و تشریح آن‌ها می‌باشد كه راهی است برای فهم فلسفی و كیفیت شرح و تحلیل مبانی فلسفی به خصوص در حوزه خردورزی دینی. نتیجه اثر: چنان‌كه اشاره شد، تحلیل‌های نویسنده مبتنی بر اندیشه‌های فلسفی توماس آكویناس می‌باشد كه به نوبه خود متأثر از اندیشه‌ ابن‌سینایی و ارسطویی است. ژیلسون معتقد است دین مسیحیت قدرت ارائه استنباط‌های مابعدالطبیعی و دگرگون‌سازی فلسفه را دارد، كه بخشی از آن وجود خدای یكتا، نامتناهی، بسیط، خالق، مختار و علت فاعلی با قدرت مطلقه، نیز، وجود انسان به عنوان تركیبی از نفس و بدن و موجودی مختار، می‌باشد. وی می‌گوید هاله‌ای از مشكلات، مطالعه و تعلیم فلسفه مسیحی را دربرگرفته‌اند، من جمله، پیش‌فرض‌ فهم فلسفه مسیحی ساختاری كه فلسفه ارسطو است. علاوه بر آن روش كلامی فیلسوفان و متكلمان بزرگ، از جمله آكویناس می‌باشد، و در راستای حل این مشكلات نویسنده سعی در تحلیل مفاهیم كلیدی می‌نماید تا با مبادی و عناصر بنیادین این اندیشه حاصل آید. مباحث اصلی كتاب: عمده‌ترین سرفصل‌های كتاب عبارتند از: بخش اول: وحی و معلم مسیحیت، بخش دوم: خدا، بخش سوم: وجود و بخش چهارم:‌ انسان. در بخش اول مطالعه در باب توماس آكویناس، اندیشه و اهمیت افكار او، روش او و غیره آورده شده است. در بخش دوم و در بحث از خدا، مباحثی را، از قبیل عدم بداهت وجود خدا، قابل اثبات بودن وجود خدا، براهین اثبات، رهبردهای متافیزیكی به شناخت خدا، ذات خدا و ... مطرح می‌نماید. بخش سوم كتاب اختصاص دارد به مباحث وجود كه در آن به مسائلی چون خدا و امور متعالی، وجود و خلقت و وجود و علیت پرداخته می‌شود. در بخش چهارم، مباحث مربوط به انسان از قبیل، نفس انسان، انسان و معرفت، انسان و اراده و انسان و جامعه مطرح شده‌اند. در پایان نیز یادداشت‌ها و منابع مؤلف آورده شده‌اند.

مقوله شرّ از بزرگ‏ترین چالش‏ هایی است که در طول قرون متمادی توجه فیلسوفان الهی را به خود جلب نموده است. وجود شرّ در جهان به عنوان نقضی بر حکمت یا وحدت، و حتی بر وجود خدا از سوی برخی فیلسوفان ملحد، و یا برخی متألّهان شکّاک مطرح شده است. این مسئله آنگاه عیان‏ تر رخ می ‏نماید که خداوند به صفاتی از قبیل عدالت، خیرخواهی و مهربانی متصف شود و یا خلقت عالم بر اساس علم عنائی حق، توجیه گردد. مقاله حاضر در صدد است تا با بررسی آثار ابن‏ سینا، نحوة نگرش وی به مسئله شرّ و نیز پاسخ‏ ها و راه‏ حل‏ های او در این زمینه را مورد بازبینی قرار دهد. از دیدگاه ابن‏ سینا، وجود انواع طبیعی و بشری شرّ، لازمه مراتب هستی است و حذف آن منجر به انقلاب در ذات اشیاء و یا حذف بخش ‏های زیادی از عالم خواهد گردید و این هر دو، خود نوعی شرّ و نقص در خلقت محسوب می‏ شوند، شرّی که به مراتب از شرّ مورد سؤال بدتر است. بر این اساس، بین وجود شرّ و حکمت و علم عنائی الهی، هیچ منافاتی وجود ندارد.

رساله حاضر در سه بخش به بررسی مسئله "خدا، انسان و رابطه آنها" از دیدگاه ابن‌سینا و ژیلسون پرداخته است . ابتدای هر دو بخش نظرات ژیلسون و ابن‌سینا در مورد "خداوند" می‌باشد. سپس مسئله "انسان" مطرح گردیده است . و آخر هر دو بخش نیز بازگوئی مسئله "رابطه خدا و انسان" است . بخش سوم مقایسه اجمالی و نتیجه‌گیری نظرات مطرح شده می‌باشد. این مساله روشن می‌سازد که خداوند به نظر هر دوی آنها از لحاظ فلسفی قابل اثبات است و آنان براهین تقریبا مشترکی برای اثبات خداوند یگانه ارائه داده‌اند. هر چند نوع براهین آنها صد درصد یکسان نیست . صفات خداوند از دیدگاه ایشان صفات تقریبا یکسانی است و این یکسانی تا حدودی به جهت تکیه آنها بر مطالب دینی می‌باشد. از دیدگاه آن دو جهان متکثر ناشی از ذات واحد خداوند است . اگرچه آنان در نحوه بیان صدور کثرت از وحدت به شیوه یکسانی سخن نگفته‌اند. در مورد نفس انسانی نیز آن دو تعاریف مشترکی ا نفس ارائه می‌دهند و ژیلسون معتقد است که تعریف ابن‌سینا در این دیدگاه کاملتر ارائه شده است . آن دو به اثبات نفس انسانی پرداخته و معتقد به حدوث و وحدت و جوهریت و تجرد و خلود نفس هستند و برای این مطالب دلائلی ذکر می‌کنند که در بعضی جهات مشترک است . نفس و بدن را در عین تغایر، مرتبط دانسته و برای نفس قوایی را نام می‌برند. انسان را موجودی مدرک معرفی کرده و علم او را توضیح می‌دهند گرچه تا حدودی با هم اختلاف دارند. سعادت او را در تقرب و معرفت الهی دانسته و او را در دایره قوانین الهی مختار می‌داند. آنان با بیان قدم خداوند و حدوث عالم - که به نظر هر دو از راه ایمان به طور یقینی می‌توان به آن پی برد، تقدم ذاتی خدا را بر جهان نشان می‌دهند. معتقد به تاثیر علل ثانویه و وسایط فیض الهی در جهان بوده و انواع علل موثر در جهان را توضیح می‌دهند. غایت انسانها را وصول به خیر اعلی که خداوند است معرفی می‌کنند و معتقدند که انسان با عشقی درونی به سوی این غایت در حرکت است . در نظر آن دو وحی و وجود پیامبران ضرورت داشته و نشانه‌ای از کرامت و خلافت انسان است . مباحث مطروحه روشن می‌سازد که بین ژیلسون به عنوان یک فیلسوف نوتومائی و ابن‌سینا به عنوان یک فیلسوف مشاء، نقاط اشتراک فراوانی است که یی از دلایل آن روش مشترک فلسفی هر دو یعنی روش مشاء و بهره‌گیری از عقل بوده و دلیل دیگر عقیده مشترک آنها در سازگاری عقل و دین می‌باشد که در بسیاری موارد موجب اشتراک نظر گردیده هر چند اختلافاتی در بیان مطالب دارند.