آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله با گرایش «سلفی» و در دفاع از «ابن قتیبه» و «اهل حدیث» و«صفاتیه» و کتاب «تأويل مختلف الأحاديث» وی نگارش یافته است.

«الاختلاف فى اللفظ و الرد على الجهمية المشبهة» اثر ابو محمد كاتب دينورى معروف به ابن قتيبه است كه به زبان عربى، پيرامون كلام سلفيه نوشته شده است. كتاب حاضر رساله‌ اى است مختصر كه در 20 بخش تنظيم گشته است. موضوع‌ هايى كه در اين كتاب مورد بحث قرار گرفته، به طور كلى اين هاست: قدر، تشبيه، خلق قرآن، رؤيت خداوند، عرش الهى و بررسى احاديث مختلف در اين باب. انبوهى از اطلاعات موجود در تأويل مختلف الحديث و حتى بسيارى از عبارات آن عيناً در اين كتاب تكرار شده است. مطلب ديگرى كه در اين كتاب مورد بحث است، انحراف متوكل از على (ع) و متمايل شدن او به منحرفين از حضرت مى‌ باشد. همچنين از لوازم قول به جسم داشتن خداوند بحث مى‌ كند.

«اَلاْمامَةُ وَ السّیاسَة» عنوان‌ کتابی‌ در تاریخ‌ سده‌ های ۱ تا ۳ ق‌ منسوب‌ به‌ عبدالله بن مسلم ابن‌ قتیبه است. این‌ کتاب‌ که‌ گاه‌ با عنوان‌ «تاریخ‌ الخلفاء» نیز از آن‌ یاد شده‌، به‌ ویژه‌ از حیث‌ انتساب‌ آن‌ به‌ دانشمند مشهوری چون‌ ابن‌ قتیبه دینوری، بارها از آن‌ بحث‌ شده‌ است‌. کتاب‌ پس‌ از خطبه‌، با ذکر فضایل‌ دو خلیفه نخست‌ آغاز می‌ شود، سپس‌ به‌ مسأله سقیفه‌ و خلافت‌ ابوبکر می‌ پردازد، اما به‌ طور کلی‌، اخبار و روایات‌ مربوط به‌ دوره خلافت‌ ابوبکر و عمر بسیار مختصر و تنها با اشاره‌ های گذرا آمده‌ است‌. از اینجا نویسنده‌ به‌ تفصیل‌ بیشتر گراییده‌، و به‌ ویژه‌ از دوره خلافت‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌ (ع‌) روایات‌ متعدد و مفصلی‌ آورده‌ است‌، چندان که‌ حدود ربعی‌ از کتاب‌ را به‌ تاریخ‌ این‌ دوره‌ اختصاص‌ داده‌ است‌. در این‌ کتاب‌ که‌ به‌ رغم‌ اختصار، رویدادهای ادوار گوناگون‌ سده‌ های نخستین‌ هجری را در بر می‌گیرد، موضوع‌ فتح‌ افریقیه‌ و اندلس‌ به‌ دست‌ موسی‌ بن‌ نصیر ویژگی‌ جداگانه‌ ای دارد. ذکر حوادث‌ مربوط به‌ ادوار خلفای بنی‌ امیه‌ تا واپسین‌ ایشان‌، به‌ اختصار ادامه‌ می‌ یابد. موضوع‌ ظهور عباسیان‌ را مؤلف‌ با عنوان‌ «بدء الفتن‌ و الدولة العباسیه‌» آغاز کرده‌ است‌. در این‌ بخش‌ نیز همچون‌ بخش‌ نخست‌، مؤلف‌ به‌ اختصار، به‌ ذکر حوادث‌ دوران‌ حکومت‌ چند خلیفه نخست‌ عباسی‌ پرداخته‌ است‌ و در پایان‌ ذکر وقایع‌ خلافت‌ هارون‌ الرشید می‌ گوید که‌ در نقل‌ اخبار مربوط به‌ خلافت‌ عباسی‌، پس‌ از هارون‌ الرشید، سودی نمی‌ بیند، زیرا از این‌ پس‌ «زنادقة عراق‌» بر خلافت‌ استیلا یافتند. با این‌ همه‌، در کوتاه‌ ترین‌ عبارات‌ از ماجرای جانشینی‌ مأمون‌ و جنگ‌ او با امین‌ بر سر خلافت‌ یاد کرده‌ است‌.

دانش «غریب‌ الحدیث» در هندسۀ دانش‌های حدیثی، ذیل «فقه الحدیث» جای می‌گیرد. اهمّیت دانش غریب‌ الحدیث به اهمّیت حدیث و فهمِ آن گره خورده است. حدیث حکایت‌گر سنّت بوده و سنّت، پس از قرآن کریم دومین منبع فهم دین و آموزه‌های وحیانی به شمار می‌آید. فهم بخش مهمی از روایات در گرو فهم واژگان و عباراتِ دشوار آنهاست. با توجه به جایگاه و اهمّیت حدیث از یک‌سو و وجود واژگان دشوار و غریبِ نیازمند شرح و تفسیر در دل روایات، از سوی دیگر، از همان سده‌های نخستین اسلامی، دانش غریب‌ الحدیث، مورد توجه عالمان حدیثی قرار گرفته و در گذر تاریخ علوم اسلامی، رشد و تحوّل فزاینده‌ای را به خود دیده‌ است. کهن‌ترین آثار برجای‌مانده در این عرصه دو کتاب غریب‌ الحدیث ابن‌سلّام و ابن‌قتیبه هستند که یکی در طلیعۀ قرن سوم و دیگری در اواخر همان قرن پدید آمده‌اند. تفاوت سبک نگارش و درون‌مایۀ این دو اثر در دو نیمۀ سدۀ سوم هجری، از سیر تحوّلِ محسوس غریب‌ الحدیث‌نگاری در آن سده پرده برمی‌دارد. این دو اثر در نظام چینشِ روایات، با یکدیگر تفاوت دارند؛ به گونه‌ای که ابن‌سلّام نظامِ مُسندی و ابن‌قتیبه نظام تلفیقیِ چینش (بر اساس ابواب فقهی ـ مُسندی) را برگزیده‌اند. مجموع روش‌های دو نگارنده در شرح روایات، در بیست و سه روش قابل احصاء است، که از این شمار، هفده روش مشترکِ میان آن دو، و شش روش مورد اختلاف است.

«الامامه و السیاسه» یکی از قدیمیترین و موثقترین آثار نوشته شده به زبان عربی است. این کتاب بخشهایی از آن را در تاریخ طبری و کامل ابن اثیر می توان دید. کتاب‌ پس‌ از خطبه‌ ، با ذکر فضایل‌ دو خلیفه نخست‌ آغاز می‌شود، سپس‌ به‌ مسأله سقیفه‌ و خلافت‌ ابوبکر می‌پردازد، اما به‌ طور کلی‌، اخبار و روایات‌ مربوط به‌ دوره خلافت‌ ابوبکر و عمر بسیار مختصر و تنها با اشاره‌های گذرا آمده‌ است‌. مؤلف در این کتاب تنها به بیان رویدادها پرداخته است و تقریباً در هیچ جای کتاب - مثلاً آنجا که به موضوع جانشینی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می پردازد - دست به داوری و قضاوت نزده است. نویسنده‌ از دوره خلافت‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌ (علیه السلام) روایات‌ متعدد و مفصلی‌ آورده‌ است. مولف که فردی سنی ماجرای سقیفه و رویدادهای دوران امام علی (علیه السلام) را به آن خوبی به تصویر می کشد و در جای جای کتاب خود حق رابه جانب آن امام می دهد و حتی در یک مورد واژه «امام» را درباره امیر المومنین به کار می برد. البته در این مورد نیز باید توجه داشت که مؤلف از عالمان اهل سنت شمرده می شود و در بیان پاره ای از وقایع تاریخی راه احتیاط پیموده است و چنان که باید آنها را به تصویر نکشیده و از نقل پاره ای از حوادث خودداری ورزیده است. اما به یقین می توان گفت که وی از آن حوادث بی اطلاع نیست چرا که برخی از آن موارد را در کتاب «المعارف» آورده است. ذکر حوادث‌ مربوط به‌ ادوار خلفای بنی‌امیه‌ تا واپسین‌ ایشان‌، به‌ اختصار ادامه‌ می‌یابد. موضوع‌ ظهور عباسیان‌ را مؤلف‌ با عنوان‌ «بدء الفتن‌ و الدولة العباسیه‌» آغاز کرده‌ است‌. در این‌ بخش‌ نیز همچون‌ بخش‌ نخست‌، مؤلف‌ به‌ اختصار، به‌ ذکر حوادث‌ دوران‌ حکومت‌ چند خلیفه نخست‌ عباسی‌ پرداخته‌ است‌ و در پایان‌ ذکر وقایع‌ خلافت‌ هارون‌الرشید می‌گوید که‌ در نقل‌ اخبار مربوط به‌ خلافت‌ عباسی‌، پس‌ از هارون‌الرشید، سودی نمی‌بیند، زیرا از این‌ پس‌ « زنادقة عراق‌ » بر خلافت‌ استیلا یافتند. با این‌همه‌، در کوتاه‌ترین‌ عبارات‌ از ماجرای جانشینی‌ مأمون‌ و جنگ‌ او با امین‌ بر سر خلافت‌ یاد کرده‌ است‌. جلد دوم مربوط به دوران خلافت یزید معلون تا دوره حکومت مامون عباسی می باشد

ابن قتیبه دینوری از ادیبان و مورخان بزرگ قرن سوم هجری است. محققان همواره به اندیشه‌های دینی، خاستگاه نژادی، همکاری او با خلفای عباسی و نیز آثار ادبی، کلامی، فقهی، نجومی و تاریخی وی توجه کرده‌اند. نویسنده، در این مقاله پس از ارزیابی مختصر گرایش‌های سیاسی،‌ مذهبی ابن قتیبه و نیز شخصیت‌های تأثیرگذار بر اندیشه وی، آثار واقعی و برخی از کتاب‌های منسوب به او و هم‌چنین چگونگی تحول در تمایلاتش را بررسی می‌کند.

نهاية الأرب في فنون الأدب تألیف احمد بن عبدالوهاب نویری فرهنگ نامه يا دائرةالمعارفى است جامع و از تمامى علوم و معارف اسلامى و فرهنگ عصر خويش و از صدر اول تا عصر تأليف سخن مى‌گويد. اجمالى از مطالب كتاب اين مجموعه كار خود را از آغاز آفرينش آسمان آغاز كرده و پيرامون هيئت آسمان و فلك ادامه مى‌دهد و در هواشناسى و كهكشان شناسى و چگونگى شكل- گرفتن برف و باران و آذرخش و قوس و قزح و اساس آتش و آتش‌خانه‌ها و ضرب المثل‌هاى مربوط به آتش و بيان شب‌ها و روزها و ماهها و سال‌ها و فصول و اعياد و كوه‌ها و درياها و جزاير و نهرها و چشمه‌ها و آبگيرها. به حقيقت كمتر علمى است كه نشانى از آن در اين مجموعه ديده نشود. تاريخ، ادبيات، فرهنگ شناسى، مردم شناسى و... آنقدر اين دانشنامه را آكنده است كه وجود آن را براى پژوهشگران تاريخ علم مرجعى گريز ناپذير مى‌سازد.اين مجموعه عظيم در بيش از 30 جلد تنظيم گشته و دانشهاى گوناگون را آنقدر به تفصيل برگزار كرده است كه تنها چند جلد آن مرجعى پربار براى تحقيقات ادبى و بلاغى است.

از نخستین آثاری که در بحث و دفاع از اسلوب قرآن و سبک ادبی آن نگاشته شده است، کتاب مجاز القرآن ابوعبیده و معانی القرآن فراء و تاویل مشکل القرآن ابن قتیبه در سده اول و اوایل سده چهارم است که هر یک به گونه ای توجه خواننده را به نظم و موسیقی و یا کنایات و استعارت و... معطوف ساخته اند. دست کم از قرن دوم، ویژگی های ساختار زبان قرآنی، با تعبیر گوناگون و از جمله تحت عنوان نظم، توصیف می شده است. در سده های بعد دیدگاه ها و نظریات برتر و تازه تری درباره سجع و فواصل قرآن و تاثیر استفاده از کنایات و استعارات و... مطرح شد. اشخاصی مانند عبدالقاهر جرجانی در سده پنجم و ششم از جمله این افراد بودند. در دوره معاصر سید قطب،‌ زغلول، محمد عبده، طالقانی و بازرگان و... نیز نظریات جدیدی در زمینه تشخیص و نمایش از طریق خیال، برانگیختن و تجسم دادن، ارایه داده اند و هر یک به گونه ای به ارتباط تنگاتنگ آواها با معانی کلمات و عبارات اشاره کرده اند. این مقاله تلفیق این نظریات و دیدگاه ها و به طور کلی موسیقی ظاهری و درونی ناشی از ارتباط آوا و معنا را در بردارد.

قصاص (جمع قاص)، یکی از گروه های کمتر شناخته اما قدرتمند و پرنفوذ در دوره اسلامی بودند که یادکرد آنها را میتوان در کتب تاریخی و مباحث مرتبط با رجال و تراجم، در کنار دیگر گروه ها هم چون فقها، متکلمان و اهل حدیث مشاهده نمود. فعالیت های قصاص که با نقد بسیاری از صحابه، تابعین و عالمان مسلمان مواجه شد پس از چند سده به محاق رفت. سوالاتی که این نوشتار در پی یافتن پاسخ یا پاسخ هایی بدانهاست این است که چه ویژگیهای شخصیتی و اجتماعی سبب میگشت یک فرد در شمار قصاص قلمداد شود؟ آنان در دین داری چه ویژگی هایی داشتند؟ و در تبلیغ و ترویج دین چه رویکردهایی در پیش گرفته بودند؟ در این مقاله که از روش توصیفی تحلیلی بهره گرفته شده، از ویژگی های اساسی و برجسته قصاص مانند جذب مخاطبان بیشتر از میان توده مردم، توجه به سلایق عوام، درازه گویی، تحریک عواطف و رواشماری دخل و تصرف در آموزه های دینی بحث شده است.

ضمن بحث و ارائه نظر درباره شخصیت حسین بن علی (ع) و قیام و شهادت ایشان، گاه به داستان زنی ارینب نام اشاره می شود که یزید عاشق او شد و معاویه شوهرش را فریفت تا او را طلاق دهد و به همسری یزید درآید، اما هنگامی که فرستاده معاویه برای خواستگاری او می رفت، امام (ع) خواست تا پیشنهاد ازدواج وی را نیز مطرح سازد، ارینب ازدواج با امام را ترجیح داد، اما امام (ع) او را به همسر سابقش برگرداند و گفت که غرض وی از این ازدواج بازگرداندن او به همسرش بوده است، و بدین سان عشق یزید و نقشه معاویه ناکام ماند.اهمیت این داستان در آن است که در بعضی از منابع این رویداد برساخته را از زمینه ها و دلایل تقابل حسین بن علی (ع) با یزید شمرده اند. در این مقاله روایات مختلف مربوط به این داستان بررسی و حقیقت ماجرا آشکار می گردد.