آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ابوحامد غزالی به‌عنوان شخصیتی چندوجهی، در آثار خویش توجه ویژه‌ای به مفهوم قرآنی صراط مستقیم داشته است. مسئلۀ اصلی این پژوهش، تبیین مفهوم صراط مستقیم و راه‌های دستیابی به آن و به‌تعبیری دیگر، پردازش عرفانی صراط مستقیم در اندیشۀ غزالی است. نوشتار حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی و به‌صورت کتابخانه‌ای انجام یافته است. یافته‌های این پژوهش گویای این است که غزالی، صراط مستقیم را راه سلامت معرفی کرده است و حرکت در صراط مستقیم را سبب نجات و رستگاری انسان می‌داند. این راه سلامت، که غزالی از آن به «دُرّ ازهر» نام می‌برد، به‌مثابۀ توحید، شکرگزاری، راه حج، پل صراط و قوس صعودی است. تمامی این مفاهیم در یک نقطۀ مهم با هم تلاقی دارند که حاکی از مسیر و راهی است که انسان باید برای رستگاری و نجات، در آن استقامت و مداومت داشته باشد. غزالی راه‌های دستیابی به صراط مستقیم را داشتن ایمان و رعایت اخلاقی دینی بیان کرده است. از نظر وی داشتن ایمان و رعایت اخلاق دینی، هم‌زمان سبب حرکت در صراط مستقیم می‌شود و هیچ‌کدام از این دو، به‌تنهایی نمی‌تواند انسان را به سرمنزل مقصود برساند. در اندیشۀ غزالی، اخلاق، زمانی ارزشمند است که ابتنای بر ایمان و دینی باشد. غزالی بر اساس نظریۀ فرمان الهی، اطاعت از هر آنچه را که خداوند امر یا نهی کرده است، واجب می‌داند.

مکتوبات ابوحامد غزالی بر تحولات دینی عصرِ گورکانیان تأثیر چشم‌گیری داشت. اکبرشاه، با تأسیس دینی التقاطی، موسوم به «دین الهی»، و اتخاذ سیاست‌های مبتنی بر تسامح با پیروان دیگر ادیان، می‌کوشید منازعات میان آنان را مرتفع سازد. این امر واکنش‌هایی را در میان برخی از صوفی‌عالمان آن عصر برانگیخت و ضرورت «احیاء» دین، توجه آنها را به آثار غزالی معطوف کرد. از جمله می‌توان از احمد سرهندی، عبدالحق دهلوی و شاه ولی الله دهلوی یاد کرد که به‌کرات به کتب غزالی استناد کرده‌اند و دو تن از آنها، احمد و ولی‌الله، خود را همچون غزالی «مجدد» می‌خواندند. تأثیر غزالی بر آنها در این حوزه ها مشهود است: کوشش برای تدوین اصول شریعت و تشریح باطن احکام؛ مقابله با بدعت‌ها و احیای سنت سلف؛ برقراری مقارنه میان شریعت و طریقت و نقد صوفیان شریعت‌گریز؛ مخالفت با فلسفه؛ تألیف آثاری متأثر از کتب غزالی.

امام محمد غزالی (م505) مشهورترین مخالف فلسفه در میان متکلمین دنیای اسلام است. وی علیرغم ادعای نقد گفتار فلاسفه در حوزه الهیات، منطق و روش استدلال قیاسِ برهانی را می­پذیرد و آن را جایگزین روش استدلال قیاسی (ردّ الغائب الی الشاهد) متکلمین پیش از خود می­کند. در این مقاله با روش توضیحی-تحلیلی نشان خواهیم داد که غزالی با پذیرش امکان حصول یقین عقلیِ خود اتّکا (قیاس برهانی)، بسترساز ورود محتوای فلسفه سینوی به کلام اسلامی و شروع تخلیط فلسفه با کلام در دنیای اسلام شد. او درعین‌حال با عدم التزام به لوازم این پذیرش تاریخی در بررسی مباحث الهیات عقلی، در بررسی تفکرات فیلسوفان همانند اسلاف خودش عمل کرد و دچار تهافت در نوع مواجهه با تفکر فلسفی یونان شد؛ قبول روش تفکّر و ردّ محتوی به دلیل مخالفت با اصول ایمانی و ظواهر ادلّه نقلی.

ترجمه ماشینی: ابوحامد محمد غزالی اگرچه عمر نسبتاً کوتاهی داشت (1111-1058)، اما خود را به عنوان یکی از مهم ترین متفکران تاریخ اسلام معرفی کرد. کتاب «عدم انسجام فیلسوفان» که پس از بیش از یک دهه سفر و تفکر زاهدانه نوشته شده، ادعا می‌کند که در حالی که فیلسوفان مسلمانی مانند ابن سینا به استدلال‌های غیرقابل انکار درباره موضوعات الهیات و متافیزیک می بالیدند، اما نتوانستند ادعاهای خود را انجام دهند. علاوه بر این، بسیاری از اظهارات آنها نمایانگر بدعت و بی ایمانی پنهان بود. علیرغم تلاش فیلسوف قرن دوازدهم ابن رشد، آثار غزالی به طور گسترده خوانده شده و تأثیرگذار است.

ترجمه ماشینی: در این پژوهش، موضوع فلسفه صوفیانه در غزالی، متفکر نامدار اسلامی مورد بررسی قرار گرفت. پایان نامه از یک مقدمه و دو بخش تشکیل شده است. در مقدمه بر تعریف تصوف و فلسفه تاکید شده است. مسأله معرفت در غزالی در باب 1; به طور کلی معرفت، تکوین معرفت، غزالی و مسئله معرفت، منشأ معرفت، انواع معرفت ـ گزاره، معرفت و امکان متافیزیکی و معرفت عرفانی مطرح می شود. در بخش دوم، جایگاه روانشناسی در فلسفه صوفیانه غزالی; عقل، روح و مراتب آن، قلب، مسائلی که مانع ظهور علم در قلب می شود، بیماری های قلبی و چشم دل، روح، ماهیت روح، رابطه روح و بدن، مراتب. روح انسان و روح گیاهی، حیوانی و انسانی در موجودات زنده بررسی می شود. این پایان نامه از یک مقدمه و دو بخش تشکیل شده است. در قسمت مقدمه بر تعاریف فلسفه و عرفان تاکید شده است. در بخش اول، دیدگاه غزالی در مورد معرفت از نظر معرفت به طور کلی، شکل‌گیری معرفت، غزلی و مسئله معرفت، منشأ معرفت، انواع معرفت گزاره، معرفت متافیزیک و امکان آن و معرفت عرفانی در بخش دوم، جایگاه روان‌شناسی در فلسفه عرفانی غزالی، ذهن و ذات و مراحل آن، قلب، عوامل بازدارنده معرفت در قلب، بیماری‌های قلبی، بینش و روح، اهمیت روح، رابطه روح و جسم، مراحل روح انسان و مسائل روح نباتی، حیوانی و انسانی که در موجودات زنده به چشم می خورد بررسی می شود.

هستی‌شناسی یکی از مهم‌ترین مباحث عرفان اسلامی است که کمابیش از ابتدای مکتوب شدن مطالب عرفانی مورد توجه عرفا و متصوفه بوده است. هر یک از عرفای بزرگ صاحب اثر، براساس مشاهده، مکاشفه و تجربه­ ای که خود داشته، به تبیین چینش نظام هستی و مطالب مربوط به هستی‌شناسی پرداخته­ است. از جملۀ این عرفا امام محمد غزالی و بهاءالدین ولد، از بزرگ‌ترین عرفای اسلامی در قرن پنجم و ششم، هستند. این پژوهش به روش تحلیلی- توصیفی و تطبیقی به بررسی مهم‌ترین عناوین هستی‌شناختی مطرح‌شده در آثار این دو عارف پرداخته است. خدا، جهان و انسان و مسائل مربوط به آنها سه محور عمدۀ هستی­شناسی هستند که در این پژوهش موضوعات مهم مرتبط با آنها از آثار دو عارف -احتمالا برای نخستین بار به این شیوه در تحقیقات مرتبط با هستی‌شناسی- به‌صورت روشن استخراج و بررسی شده است. براساس نتایج، اصطلاحات هستی‌شناسی با وجود اشتراک لفظی با برخی علوم مانند کلام اختلاف معنایی دارد. دیدگاه توحیدی هر دو عارف به مفهوم وحدت وجود نزدیک است و در مراتب وجود در آثار هر دو عارف تفاوت‌هایی در چینش و تعداد وجود دارد.

برخلاف فهم رایج درباره‌ی غزالی که او را منتقد فلسفه و عامل به محاق رفتن آن برای مدتی طولانی در شرق عالم اسلام معرفی می‌کند، امروزه، گرایشی جدید در میان غزالی‌پژوهان معاصر به وجود آمده است که، ضمن رد رویکردهای پیشین درباره‌ی غزالی، نشان می‌دهد که، با وجود انتقادات فراوان او به فیلسوفان در اثر مشهور خویش، تهافت الفلاسفه، آثار او متأثر از فلسفه‌ی سینوی و مشحون از تعالیم فلسفی‌اند و این امر شامل نظریه‌ی وی در باره‌ی شناخت عرفانی هم می‌شود. یکی از کتاب‌هایی‌که با گرایش به رویکرد فوق نگاشته شده کتاب Inspired Knowledge in Islamic Thought (Al-Ghazali's theory of mystical cognition and its Avicennian foundation) به قلم الکساندر تریگر است. تریگر، با فراهم آوردن شواهدی جدید در این کتاب، ادعا می کند که غزالی از بزرگترین مروجان فلسفه در اسلام قرون میانی بوده که با به کارگیری تعالیم فلسفی در قالبی عرفانی به صورتی زیرکانه دگرگونی‌ای عمیق در همه‌ی جنبه‌های اندیشه‌ی اسلامی، از جمله کلام و تصوف، پدید آورده است. هدف اصلی تحقیق وی یافتن ماهیت معرفت الهامی در اندیشه‌ی غزالی و چگونگی گرایش او به سنت فلسفی در این زمینه بوده است. ما با ترجمه‌ی فصول 3 و 4 و 5 و پی‌نوشتهای مربوطه‌ی این کتاب در صدد نشان دادن پایه‌های سینوی نظریه‌ی شناخت عرفانی غزالی و ارائه‌ی تصویری روشن‌تر از اندیشه‌ی این متفکر بزرگ اسلامی هستیم. علاوه بر ترجمه،‌ مقدمه‌ای تحقیقی بر آن افزوده‌ایم که هم به دیدگاه متفکران اسلامی در خصوص اندیشه‌ی عرفانی اشاره خواهد کرد و هم به محتوای کتاب و اهمیت آن خواهد پرداخت. نیز با مراجعه به استنادات نویسنده، اصل متون کلیدی را از میان آثار غزالی و ابن سینا یافته و برای مقایسه و مطابقت با متن ترجمه شده ارائه کرده‌ایم.

ابوحامد محمد غزالی، عارف و متفکر بزرگ مسلمان، شخصیتی است که آراء او در حوزه اخلاق و انسان‌شناسی، شناخته شده است. بررسی و مطالعه چیستی و مصادیق سعادت، به مثابه یکی از دغدغه‌های مشترک انسان، همواره مورد اهتمام غزالی بوده است. وی از جمله عارفانی است که در حوزه معطوف به اندیشه اسلامی، در تبیین چیستی سعادت، کوشیده است. آن عارف مسلمان، با الهام از مبانی دینی، انسان را موجودی کمال‌گرا می‌داند. به نظر غزالی، انسان‌ها برای رسیدن به سعادت و کمال، نیازمند طی مقدماتی هستند. چنین می‌نماید با توجه به آنچه وی، در مقوله چیستی سعادت گفته است، باید چیستی آن در مصادیق بارزش جستجو شود. بر این اساس، لقاء خدا و قرب به او در کنار معرفت الهی، دو مصداق برجسته سعادتند که تمامی مقدمات لازم برای حصول به آن باید به خدمت گرفته شود. بر مبنای دیدگاه غزالی، ریشه و زیرساخت اصلی چیستی و مصداق سعادت را باید از بعد انسان‌شناسی او، مورد واکاوی قرار داد. باید خاطر نشان کرد که بر اساس آموزه‌های دینی و مراتب انسان‌شناختی غزالی، سعادت حقیقی از منظر او، سعادت اخروی است؛ و او سعادت دنیوی را مقدمه‌ای برای سعادت اخروی قلمداد می‌کند. غزالی در بحث سعادت، دارای نظریه است و شناخت نظریه او درگرو توجه به چند مؤلفه است. نخست آنکه به باور او دانش حقیقی باید آنچنان مسیری را هم از حیث نظری و هم از جنبه عملی برای انسان رقم زند که به نجات و سعادت حقیقی او که سعادت اخروی است، بیانجامد. رابطه‌ی تنگاتنگ شناخت نفس و معرفت حق و شناخت دنیا و آخرت با سعادت حقیقی، مؤلفه دیگر است. بحث از ارکان مسلمانی، که به نحوی به شریعت اسلام مربوط است و پای عمل به احکام شرعی فردی و اجتماعی، در آن به میان می‌آید، مؤلفه مهم دیگری است که بسترساز سعادت اخروی است. سرانجام، توجه و آراستگی به اخلاق و فضائل انسانی، مؤلفه مهم واپسین در نظریه سعادت غزالی است. این همه را غزالی از آموزه‌های قرآنی و روایی، الهام گرفته است. از دستاوردهای جستار پیش‌رو که با روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، تأثیر و سیطره آیات و روایات بر منظومه معرفتی غزالی در نظریه سعادت است. همچنین جامعیت فکری وی نسبت به سایر فلاسفه و برخی عارفان که باعث شده موضوع سعادت را از اهمیت بیشتری برخوردار سازد غیر قابل انکار است. در کل می‌توان چنین گفت که ریشه سعادت حقیقی انسان که در قیامت تحقق می‌یابد از نظر غزالی در محبت و معرفت الهی نهفته است.

در کتاب «فضائح‌الباطنیة»، غزالی در رد عقاید باطنیان، به نقد عصمت و نصّ بر امام پرداخته و عقایدی را به باطنیان نسبت داده که مورد تردید هستند. در این پژوهش به معرفی این کتاب، بررسی روش و ادبیات غزالی و نقد محتوای کتاب پرداخته شده است. انتقادات اصلی غزالی در انکار روش عقلی توسط باطنیان، اعتقاد به عصمت امام و اعتقاد به وجود نص بر امام است که مورد دوم و سوم میان باطنیان و امامیه مشترک است و عمده اختلاف آنان در تعیین مصداق امامت است، از این رو غزالی امامیه را نیز نقد می‌کند. مهم‌ترین استدلال غزالی عبارت است از این‌که باطنیان روش عقلی را منکرند، بنابراین فهم را منحصر در تعلیم امام معصومِ منصوص می‌کنند، اما امام نه معصوم است و نه منصوص، زیرا عصمت امام منجر به پذیرفتن وحی بر امام و نفی خاتمیت می‌شود و از نص متواتر بر امام لازم می‌آید علم به وجود و بداهت نص ضروری باشد و فرد حتماً امام شود. به این استدلال چنین پاسخ داده شده که باطنیان روش عقلی را انکار نمی‌کنند، بلکه آن را ناکافی می‌دانند. غزالی در مورد دوم و سوم نیز انکار عقل توسط باطنیان را مبنای استدلال‌های خود قرار می‌دهد؛ لذا استدلال‌های او در این موارد نیز بر مقدمه‌ای کاذب استوار است و این‌که ائمه نوعی علم لدنی خطاناپذیر دارند که غزالی آن را می‌پذیرد و ائمه مدعی امامت هستند، نه نبوت و نیز تواتر و بداهت مستلزم تصدیق یکسان همۀ افراد نیست و بداهت یک امر منجر به وقوع آن نمی‌شود.