آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بحث درباره مواد ثلاث (وجوب، امکان و امتناع) و گزاره هاى موجّه، هم در منطق و هم در فلسفه مطرح است. منطق دانان مسلمان در آثار منطقى خویش، اغلب ضمن بحث درباره اقسام گزاره ها، گزاره هاى حملى را به گزاره هاى موجّه و غیرموجّه (مطلق) تقسیم، و سپس اقسام و احکام گزاره هاى موجّه را به تفصیل بررسى مىکنند. فیلسوفان نیز مفاهیم یا ماهیات را به سه دسته واجب الوجود، ممکن الوجود و ممتنع الوجود تقسیم، و درباره احکام فلسفى هریک بحث مىکنند. اکنون این مسئله درخور طرح است که چه تفاوتى میان معناى منطقى و معناى فلسفى مواد و جهات هست و آیا این بحث اصالتا بحثى فلسفى است یا منطقى؟ اندیشمندان مسلمان در پاسخ به این مسئله، دستکم سه دیدگاه را مطرح کرده اند که به ترتیب عبارت اند از: 1. تمایز معنایى؛ 2. وحدت معنایى و اختلاف حیطه اى؛ 3. وحدت معنایى و تساوى حیطه اى.در این مقاله پس از طرح و نقد دو دیدگاه نخست، دیدگاه سوم به منزله رأى مختار ملّاصدرا بررسى مى شود. یکى از پیامدهاى این دیدگاه آن است که بحث درباره مواد و جهات، اصالتا بحثى فلسفى است، نه منطقى، و اگر در منطق درباره آن بحث شود استطرادى است. در بخش دیگر مقاله، دیدگاه سوم نیز نقد، و نشان داده مى شود که این دیدگاه با چالش هایى روبه روست؛ براى نمونه، لزوم اختصاص موجّهات به اقسام ویژه اى از گزاره هاى حملى. در پایان دیدگاه چهارمى به اختصار پیشنهاد مى شود که بر پایه آن، تمایز معنایى میان جهات منطقى و جهات فلسفى بنابر تمایز میان جهات راجع به صدق و جهات راجع به وجود تبیین مى شود.

یکی از مسائل دشوار مبحث جبر و اختیار، چگونگی تفسیر نظریه «امرٌبینَ الامرین» و جمع فاعلیت مطلقه الهی در صحنه نظام عالم با فاعلیت مختارانه انسان در افعال خویش است. ادله عقلی و وجدانی و نیز آیات قرآنی بر تاثیر هر دو یعنی خداوند و انسان در فعل اختیاری انسان گواهی می‌دهند. اما چگونگی تأثیر دو فاعل مختار در فعل واحد، و پیچیدگی‌های فراوان مسئله، بسیاری از تقریرها و تمثیل‌های بسیط کلامی أمربین‌الأمرین را با مشکل ناکارآمدی و نارسایی در تبیین مواجه ساخته است؛ به‌طوری که این قرائت‌ها در مواجهه با این مسئله، غالباً به‌سوی تفویض کشیده می‌شوند و از عهده تعیین و تبیین نقش حق تعالی در فعل اختیاری انسان برنمی‌آیند. در مقاله حاضر، بعد از تحلیل آیات مربوط به مسئله و شواهد نقلی نظریه امربین‌الامرین، تفسیرهای متکلمان از این نظریه در هفت دسته کلی مورد تحلیل و نقد قرار گرفته و میزان کارآیی آنها در پاسخ به مسئله فوق، ضعیف ارزیابی شده است.

چهاربعدگرایی (در مقابل سه‏بعدگرایی)، دیدگاهی در متافیزیک معاصر است که به موجب آن، اشیای عادی، هویاتی چهاربعدیند که به واسطة داشتن اجزای زمانی متمایز در زمان‎های مختلف بقا دارند. یکی از اشکال عمدة این نظریه، مشهور به نظریه کرم‎های مکانی- زمانی که توسط دیوید لوئیس پیشنهاد شده است، مدلول اشیا را مجموع چهاربعدی اجزای زمانی می‎داند. لوئیس بر این عقیده است که چهاربعدگرایی، تنها راه‎حل قابل دفاع مسئله به اصطلاح اوصاف نفسی موقتی است و به نیکی در برابر اشکالات ممکن مختلف قابل دفاع است. نوشتار حاضر ضمن تأکید عمده بر این مسئله، قصد دارد نسخة چهاربعدگرایی لوئیس را مورد ارزیابی قرار دهد. بدین منظور، پس از معرفی این مسئله، راه‎حل مبتنی بر اجزای زمانیِ لوئیس مورد تبیین و بررسی قرار می‎گیرد. استنتاج ما این است که چهاربعدگرایی پیشنهادی لوئیس، افزون بر مشکلات آن در فراهم نمودن راه‎حلی مقبول برای مسئله تغییر نفسی و مسئله تغییر به طور عام، تبیینی غیرشهودی از بقا و مفاهیمی غیراستاندارد و ناآشنا از تغییر و اتصاف ارائه می­کند و در حفظ معنایی از وحدت که در مفهوم شیء بودن ضرورت دارد، ناموفق است.

مسئله ذهن ـ بدن و چگونگی وجود امر ذهنی در جهان فیزیکی، یکی از مهم‌ترین مسائل در تاریخ اندیشه بشری است و دیدگاه‌های فراوانی برای تبیین آن عرضه شده است. آفرینش‌گرایی و دوگانه‌انگاری منبعث از آن، در تبیین نحوه تعامل ذهن ـ بدن موفقیتی نداشتند. همین ناکامی باعث طرح دیدگاه‌های فیزیکالیستی و نظریات تقلیلی شد. در این نظریه، ویژگی‌های ذهنی حذف یا در بهترین حالت به امر فیزیکی قابل تقلیل است. اما پاسخ‌های فیزیکالیسم نیز تنها به حذف صورت مسئله منجر شده و توان تبیین نحوه وجود ویژگی‌های غیرفیزیکی در جهان فیزیکی را نداشته است. در این میان، نظریه نوخاسته‌گرایی پاسخی جدید به این مسئله پیش روی نهاده است. بر اساس نوخاسته‌گرایی، ذهن و ویژگی‌های ذهنی، برآمده از فرآیند تکامل بدن فیزیکی است و در عین حال، غیر قابل تقلیل به آن است. به عبارت دیگر بدن فیزیکی، سیستمی سیال و پویا است که در بالاترین سطح پیچیدگی سیستمی، موجب ظهور ذهن و آگاهی می‌شود. همچنین این نظریه مزیت‌هایی در تقابل با دوگانه‌انگاری و تقلیل‌گرایی در تبیین ارتباط ذهن ـ بدن دارد، زیرا برخلاف آفرینش‌گرایی ضمن پذیرش دوگانگی، تصویری از تکامل بیولوژیکی ذهن و ارتباط آن با مغز ارائه می‌کند و از سوی دیگر، ضمن پذیرش فیزیکالیسم و تکامل طبیعی تقلیل‌گرایی را مردود می‌شمارد.

کتاب آموزش کلام اسلامی ، در دو جلد به منظور ارائه متنی آموزشی برای فراگیران علم کلام در سطح متوسط نگاشته شده است که جلد اول به مباحث خداشناسی اختصاص دارد و در جلد دوم مباحث راهنما شناسی ( نبوت و امامت ) و معاد شناسی طرح شده است . مؤلف سعی کرده تا در حد امکان هندسه کلی مباحث کلامی را در انگارهای منجسم ارائه کند و در مواردی هم به پیشینه تاریخی آن پرداخته است . بیان جایگاه و ربط بين مباحث ، بیان ساده مباحث فلسفی ، ارائه خلاصه مطالب در پایان هرفصل و تاکید بر نظریه مشهور علما از دیگر ویژگی های این کتاب کلامی است . جلد اول کتاب بعد از بيان تعریف ، روش و قلمروی علم کلام در چهار بخش به مباحث خدایابی ، توحید ، صفات الهی وافعال الهی می پردازد . اهمیت ، مراتب و ضرورت بحث خداشناسی ، راه های عمومی و اختصاصی رسیدن به خدا در قالب راه فطرت ، برهان نظم و برهان وجوب و امکان از عناوین مباحث بخش اول است . در بخش دوم ، بعد از بیان معنای توحید ، اقسام و مراتب توحید ، مبانی توحید از دیدگاه قرآن و سنت و مباحث مربوط به شرک مطرح شانه است . در بخش سوم مباحثی همچون تقسیم بندی صفات ،نظریه های اندیشمندان درباره امکان شناخت اوصاف الهی ، راه های شناخت اوصاف الهی ، ابعاد مختلف علم ، قدرت ، حیات ، اراده ، کلام ، صدق ، حکمت الهی و صفات سلبی مورد بررسی قرار گرفته است . بخش چهارم از جلد اول نیز به افعال الهي اختصاص دارد که مباحثی همچون سن و قبح عقلی ، غایتمندی افعال خداوند ، عدل الهی ، قضا و قدر و جبرواختیار در آن مطرح شده است . جلد دوم کتاب نیزدرسه بخش به مباحث نبوت ، امامت و معاد می پردازد . در بخش پنجم مباحث مربوط به نبوت همچون فلسفه نبوت ، ضرورت بعثت ، راه های شناخت پیامبران ، امتیازات پیامبران و مبحث پیامبر اسلام حضرت محمد مورد بررسی قرار گرفته است . بخش ششم کتاب نیز به مباحث امامت اختصاص دارد که شامل مباحثی همچون تعریف امام و امامت ، ویژگی های امام ، امامت حضرت علی است و آیات مربوط به ولایت ایشان ، امامان دوازده گانه و امام مهدی است . در بخش پایانی مسائل مربوط به معاد از قبیل اهمیت اصل معاد در کلام ، معنای لغوی و اصطلاحی معاد ، حقیقت انسان ، مرگ ، برزخ ، معاد وشبهات مربوط به آن ، معاد در قرآن و سنت ، سیمای معاد و بهشت و دوزخ مطرح شده است . مؤسسه فرهنگی طه این کتاب را در دو جلد در سال ۱۳۹۵ نیز منتشر ساخته است .

ناسازگارباوری اختیارگرا‌‌‌‌‌‌، تعیّن علّی حاکم بر تمام رخدادهای عالم را مانعی جدّی‌‌ بر سر راه اختیار فاعل می‌‌داند. از این‌رو، ذیل سه رویکرد نامتعیّن‌انگاری صرف‌‌‌‌‌‌، علّیّت نامتعیّن رخدادها و علّیّت فاعل به دنبال راهی جهت تأمین اختیار انسان است. در پژوهش حاضر به دیدگاه نظریه‌‌پردازان اصلی این سه حوزه‌‌ اشاره کرده و به تبیین و نقد آن‌ها می‌‌پردازیم. سپس با اتکا به تعریف «اختیار» بر مبنای دو اصل «وجود جایگزین‌‌های محتمل در لحظه انتخاب» و «کنترل فعالانه فاعل نسبت به فعل»؛ نشان خواهیم دا‌‌د که تنها «علّیّت فاعل»‌‌‌‌‌‌، موفق به ارائۀ تصویری معقول از فاعلیت اختیاری انسان می‌‌شود؛ زیرا دیدگاه‌‌های رقیبش از نقش فاعل در کنترل و هدایت فعل اختیاری غفلت کرده و فعل اختیاری را صرفاً به فعلی اتفاقی و تصادفی تقلیل می‌‌دهند. «علّیّت فاعل» با انکار انحصار نقش علّیّت برای رخدادها، مدعی است که آدمی در اراده کردن تنها متأثر از رخدادهای پیرامون خود نیست، بلکه بالذّات و با قوای علّی‌‌ای که دارد‌‌‌‌‌، حداقل علت ایجاد یکی از رخدادهای نفسانی‌‌ای می‌‌شود که آغازگر فرایند تحقق فعل خارجی است. از این‌رو، به‌رغم تعین علی او حقیقتاً مختار است و هدایت و کنترل فعلش را در دست دارد.

حقیقت فلسفه چیست؟چه تعریفی از آن می‌توان ارائه داد؟و میان فلسفه و دیگر علوم چه‌ نسبتی برقرار است؟ سؤال در خصوص«چیستی فلسفه»از دیرزمان مورد توجه فیلسوفان بوده و نوشتار حاضر نیز که ترجمه مقاله‌ای تحت عنوان The meaning and concept of philosophy in lslam نوشته دکتر سید حسین نصر( S.Hossein Naser )در کتاب Nasr,S.Hossein and Oliver Leaman(eds),History of lslamic philosophy(part1) می‌باشد،مفهوم فلسفه در جهان اسلام و سیر تاریخی تحولات آن را مورد بررسی قرار می‌دهد. خلاصه ماشینی: "از یک‌سو، می‌باید آنچه را که در زبان انگلیسی فلسفه( philosophy )خوانده می‌شود،در بستر تمدن اسلامی نه‌تنها در مکاتب گوناگون فلسفه اسلامی،که در مکاتبی با نامهای دیگر، خصوصا کلام،معرفت،اصول فقه،و نیز علوم اوایل( awail sciences )جستجو کرد؛البته‌ این درحالی است که از موضوعاتی همچون نحو و تاریخ که شاخه‌های خاصی از فلسفه‌ را تکامل بخشیدند،چشم‌پوشی کنیم. در طول تاریخ اسلام،اصطلاحاتی که برای فلسفه اسلامی به‌کار رفته است و نیز مناظرات بین فیلسوفان،متکلمان و گاه اهل تصوف در باب معنای این اصطلاحات، تغییراتی را،البته نه به نحو کامل،شاهد بوده است. استفاده‌ از اصطلاح تئوسوفی برای بیان برداشت اخیر از اصطلاح حکمت بر معنای قدیمی‌تر و ریشه‌دار این اصطلاح در تاریخ عقلانی اروپا استوار است،آن‌گونه که با شخصیت‌هایی‌ همچو یاکوب بوم( Jakob Bohme )پیوند می‌خورد،نه به عنوان اصطلاحی که در اواخر قرن سیزدهم(نوزدهم میلادی)از سوی برخی نهان‌گرایان انگلیسی مورد استفاده قرار گرفت. بزرگانی در قرن چهاردهم هجری(بیستم‌ میلادی)همچون میرزا محمد آشتیانی،نویسنده نامهء رهبران آموزش کتاب تکوین؛سید محمد کاظم عصار،نویسنده چندین رساله از جمله رساله وحدت وجود؛مهدی الهی‌ قمشه‌ای،نویسنده حکمت الهی خاص و عام؛و علامه سید محمد حسین طباطبایی،نویسنده رساله‌های پرشمار به ویژه اصول فلسفه‌[و روش‌]رئالیسم،همگی در باب تعریف فلسفه‌ مطابق آنچه ذکر شد،قلم زده‌اند و خود بر طبق آن زیسته‌اند. هم آثار و هم زندگانی‌ آنان شاهدی بوده است نه صرفا برای دلمشغولی هزارساله فیلسوفان اسلامی به بحث از معنای فلسفه،بلکه برای اهمیت تعریف اسلامی فلسفه به عنوان واقعیتی که ذهن و روح، هردو را متحول می‌سازد و در نهایت،هیچگاه از پاکی روح و قداست غایی که‌ خود اصطلاح حکمت در بستر اسلامی متضمن آن است،جدا نمی‌شود."

عموم فیلسوفان خداباور نه تنها به وجود خداوند باور دارند بلکه او را از وجود ضروری برخوردار می دانند. افزون بر این، معتقد هستند دست کم برخی از صفات خداوند همچون علم و قدرت، صفاتی ضروری م یباشند، به این معنا که ممکن نیست خدا فاقد این صفات باشد. از سوی دیگر برخی از دیدگاههای فلسفی معاصر با مفهوم ضرورت خدا به مخالفت برخاسته و آن را مفهومی غیرمعقول دانست هاند. با توجه به تعدد و تنوع تعابیر مختلف از مفاهیم موجه از جمله ضرورت، این پرسش به ذهن م یرسد که آیا تعبیر و تعابیری از ضرورت وجود دارند که به کارگیری آنها در مورد وجود و صفات خدا مفهومی معقول به دست دهد؟ در این مقاله کوشش می شود با «ضرورت بالذات» رویکردی معناشناختی مسألۀ ضرورت خدا بررسی شود. نتیجۀ این بررسی آن است که تعبیر دو تعبیر قابل قبول در میان فیلسوفان مسلمان هستند که به ترتیب در مورد ضرورت وجود و « ضرورت ازلی» و ضرورت صفات خداوند قابل اطلاق می باشند. همچنین براساس معناشناسی منطق موجهات مبتنی بر مفهوم جهان ممکن و به کارگیری تعبیر ضرورت متافیزیکی، می توان از ایده ضرورت گزاره ای و ضرورت شی وجود خداوند و نیز ضرورت شی صفات خداوند دفاع کرد.

طبق یک تعریف رایج، برهان صدیقین استدلالی است که در آن با تأمل در نفس وجود و بدون فرض وجود ممکن، وجود واجب الوجود اثبات می‌شود. شیخ الرئیس، مبتکر برهان صدیقین، تقریرهای متفاوتی را از این سبک برهان در کتاب‌های اشارات، نجات و مبدأ و معاد ارائه نموده و فلاسفه‌ی دیگر با وجود تأیید چهارچوب کلی برهان، نقدهایی را بر آن وارد کردند. برخی از این نقدها، متوجه صدیقین بودن برهان و برخی هم ناظر بر مفهوم اصلی به کار رفته در آن یعنی، سلسله هستند. در این نوشتار ضمن بررسی سه تقریر اصلی برهان سینوی به تحلیل منطقی یکی از آن‌ها، یعنی تقریر نجات، پرداخته و امکان اثبات اعتبار منطقی آن را در منطق موجهات محمولی بررسی می‌نماییم. از این طریق روشن می‌شود که: اولاً تقریر شیخ واجد ملاکی که خود، برای براهین صدیقین معرفی می‌کند، هست یا خیر. ثانیاً نقد وارد بر وجود فی‌نفسه سلسله بر اعتبار منطقی استدلال چه تأثیری دارد و به طور کلی در این زمینه چه پاسخی می‌توان به منتقد داد و در نهایت تفاوت‌های صورت‌بندی حاضر با صورت‌بندی شیخ و پی‌آمد‌های آن از جمله داخل بودن واجب در سلسله، چگونه قابل توجیه است. هم‌چنین اهتمام نوشتار حاضر بر این است تا اصول تقریر منتخب را به همراه لوازم منطقی و فلسفی هریک، مانند نیاز به یک نظریه‌ی جامع برای علیّت، استخراج و اثبات اعتبار منطقی آن‌ها و ارتباط‌شان با حوزه‌های دیگر فلسفی مانند پارشناسی را بر عهده گیرد. در این راستا امکان کاهش تعداد مقدمات را به طور کلی و نیز از طریق برخی پیش‌نهادات شیخ، مانند ارائه‌ی تعریف جدیدی از واجب الوجود بررسی می‌نماییم.