آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

كتاب طواسين: اين اثر را ماسينيون، از دو نسخه موجود در استانبول و لندن، تصحيح كرده و در سال 1913م، در پاريس با عنوان «كتاب الطواسين» منتشر كرده است. «طواسين» جمع طس (طاسين) است. نام ديگر سوره نمل را به مناسبت آغاز سوره با كلمه «طس»، طاسين گفته‌اند. مفسران گويند «طس» در ابتداى سوره نمل، سوگند به خداى لطيف و سميع است. محتواى كتاب، درباره تجارب عرفانى حلاج به زبان بسيار پيچيده است.

حکیم میر فغفور گیلانی (م 1030 ق) از جمله عالمان و شاعران قرن دهم و یازدهم هجری (عصر صفوی) است. او در علوم و دانش های متعدد از قبیل طب، حکمت، موسیقی، شعر و خوشنویسی تبحر کافی و کامل داشت، حکیم مدتی از عمر خویش را در اصفهان سپری نمود و شاه عباس صفوی را مدح گفت، اما بنا به دلایل مختلف اجتماعی، همانند شاعران دیگر این عصر به هندوستان مهاجرت نمود و به صف ملازمان «شاهزاده پرویز» در آمد. ساقی نامه او در قالب ترجیع بند و در بحر هزج، حاوی ابیات منتخب و پرمعنی است که علاوه بر توصیفات دلنشین و بدیع، اندیشه های حکمی و عرفانی نیز در آن جلوه خاصی دارد؛ پاره ای از موضوعات اصلی ساقی نامه حکیم گیلانی عبارتند از: معرفت و حقیقت بینی، آزادگی و مناعت طبع، مذمت زهد ریایی، دیدگاه های رندانه و اندیشه های ملامتی و ... . شاعر به منظور بیان اندیشه ها و تفکرات خویش، تحت تاثیر مضامین گذشتگان از جمله خواجه حافظ شیرازی بوده است. برخی از ویژگی های «سبک هندی» را نیز می توان در اشعارش مشاهده نمود. تشبیه، استعاره و تشخیص (Personification) از جمله عناصر بارز تصویرساز در ساقی نامه اوست.

تأثیر محیط جغرافیایی بر نحوۀ تفکر و اندیشۀ انسانی امری قابل­توجه است. تصوف اسلامی با ورود به حوزۀ جغرافیایی ایران با چالش­های جدیدی مواجه­شد. عارفان و اندیشمندان ایرانی با خوانش جدیدی از دین و قرآن به­تدریج جهان اسلام را به سوی دوقطبی­شدن سوق­دادند. به دنبال آن تصوف عاشقانۀ مکتب خراسان در مقابلِ تصوف پای­بند به سنتِ مکتب بغداد قرارگرفت. کرانه­های این تقابل حوزه­های اندیشه، سیاست و اجتماع را نیز فراگرفت. اوج این تقابل در مرگ حلاج و نوع برخورد طرف­داران دو مکتب با او است. در پژوهش حاضر به بیان علت­ها و ماهیت تقابل این دو مکتب پرداخته­شده­است. سپس بنا به اهمیت مسئلۀ حلاج، با بررسی ابعاد اختلاف او با جنید بغدادی، روشن شد که موارد اختلاف این دو عارف بزرگ، ریشه در تقابل­ تصوف مکتب خراسان با بغداد داشته­است. آنان در مسائل مهمی مانند: 1. اندیشۀ سیاسی، 2. مرز تأویل و تفسیر قرآن، 3. معنای توحید، 4. عقلانیت صحوی و اندیشۀ سکری و 5. بندگی عربی و عدالت­جویی ایرانی، با هم اختلاف­داشته­اند.

از چهل و نه اثری که حلاج تالیف کرده است و ابن ندیم در کتاب الفهرست خود از آن نام می برد، تنها چهار کتاب و 112 قطعه شعر و در حدود سیصد و چهل قطعه از تجربیات عرفانی او به دست ما رسیده است. متاسفانه در همان زمان که حلاج را زندانی، محاکمه و به قتل رساندند، تالیفات او را نیز از بین بردند. حامد وزیری برای انهدام مذهب کلامی، فقهی و عرفانی که حلاج به وجود آورده بود، نه تنها شاگردان وی را تحت تعقیب قرار داد، بلکه نسخه های دستنویس کتاب های حلاج را هم از بین برد.تنها از آن مجموعه، چند اثر از گزند حوادث و وقایع روزگار محفوظ مانده است که به ترتیب چنین است : کتاب طواسین : این اثر را ماسینیون، از دو نسخه موجود در استانبول و لندن، تصحیح کرده و در سال 1913 در پاریس با عنوان کتاب الطواسین منتشر کرده است. متن عربی این کتاب را نگارنده از روی همین نسخه و نیز دیوان الحلاج ویلیه اخباره و طواسینه تحقیق سعدی ضناوی به فارسی ترجمه کرده است. (این پاراگراف مربوط به ترجمه فارسی آثار حلاج است. کتاب دارای ده بخش است که عبارتند از: طاسین السراج، طاسین الفهم، طاسین الصفا، طاسین الدایره ، طاسین النقطه، طاسین الازل و الالتباس، طاسین المشیئه، طاسین التوحید، طاسین الاسرار فی التوحید و طاسین التنزیه. «طواسین» جمع طس (طاسین) است. نام دیگر سوره نمل را به مناسبت آغاز سوره با کلمه «طس»، طاسین گفته اند. مفسران گویند طس در ابتدای سوره نمل، سوگند به خدای لطیف و سمیع است. محتوای کتاب، درباره تجارب عرفانی حلاج به زبان بسیار پیچیده است. بستان المعرفه : باغ معرفت را از همان منبع پیشین به فارسی برگردانده ایم. حلاج این قطعه را به معرفت و ویژگی های آن اختصاص داده است. کتاب روایت : بیست و هفت روایت که حلاج برحسب واردات قلبی آن را بیان داشته است. اسنادی که حلاج برای این روایات بیان می دارد برخلاف روایات متداول که سلسله اسناد آن اصحاب و تابعان و تابعان و تابعان است و حدیث را از عهد پیامبر به یکدیگر منتقل کرده اند، یک سلسله از آیات و رموز قرآن و استعارات و کنایات و تمثیل های عرفانی است. به زعم او احادیث نه سفارش پیامبر را بلکه دستور خدا را بیان می کند و اسناد حدیث مبتنی بر شهادت سلسله ای از راویان نیست و سینه به سینه به یکدیگر انتقال داده باشند و اکنون نیز مرده اند،بلکه از نظ حلاج سلسله اسناد احادیث مخلوقانی هستند که برای عموم قابل شناخت هستند و اکنون حضور دارند. مثلا سلسله این روایت را ببیند. حسین روایت کند: از رجب، از عزت، از صاحب حجاب، از خادم آنگاه بعد از نقل اسناد حدیث، روایت*بیت المعمور، از صاحب ستراقصی، از سفیراعلی.را نقل می کند. متن این کتاب از روی شرح شطحیات روزبهان بقلی، تصحیح شده است. تفسیر قرآن : تفسیری است که ابوعبدالرحمن سلمی از قول حلاج در کتاب حقایق التفسیر خود آورده است. لویی ماسینیون این متن را استخراج و پس از مقابله با چند نسخه خطی آن را در سال 1922 در پاریس چاپ کرده است. ترجمه ما از روی این متن است. حلاج در این تفسیر از هر سوره یک یا چند آیه را انتخاب و به شرح و تفسیر آن پرداخته است. سیصد و چهل قطعه از تجربیات عرفانی حلاج که مجموعه ای است از سخنان، مواعظ، وصایا و مناجات حلاج : این قسمت را از متون مختلف تاریخی و عرفانی جمع آوری و ترجمه کرده ایم. در قسمت یادداشت های این بخش به منابع مورد استفاده خود اشاره کرده ایم. اشعار : شمل 112 قطعه که در جمع آوری و مطابقت آنها، منابع بسیاری را از نظر گذرانده ایم. در تحقیقات خود با دو دسته شعر مواجه شدیم؛ یک دسته اشعاری که با توجه به سند و ذکر آنها در منابع متعدد از خود حلاج بود و تعدادی دیگر از اشعار منتسب به وی است. در این مجموعه ما هر قطعه را با ذکر سند و منبع آن آورده ایم. تفاوت هایی در برخی منابع به چشم می خورد که ما مبنا را یکی دیوان الحلاج ماسینیون و دیگر تحقیق مصطفی الشیبی و سعدی ضناوی قرار داده ایم. شعر حلاج ساده و روان و بی تکلف است. بیشتر اشعارش به صورت نیایش و التجا به خداوند است و کمتر از تعابیر متصوفه استفاده می کند. با وجود این برخی از اشعار او دارای تعابیر و مفاهیم کلامی، فقهی و فلسفی است که از فرق معاصر گرفته است. مانند کلابیه، کرامیه، معتزلیان، امامیه، قرمطیان و حکمای یونانی، کلماتی مانند نورالعین، خمر و هلال را از نصیریها، آفاق و غایت الغایات را از قرمطیان، قدم و حدث را از معتزلیان ، اسم آخر ، لاهوت، ناسوت، حجاب و دوازده بروج را از امامیه، دوایر و تجزیه نامها به جزهای مجزی را از حکمای یونان گرفته است. کلمات الحلاج : مجموعه ای است از تعابیر و مفاهیمی که حلاج در شعر و نثر خود آنها را به کار برده است. ما در این بخش به شرح و تفسیر این مفاهیم پرداخته ایم. احتمال دارد که درباره آثار حلاج تحقیقات دیگری هم انجام گرفته باشد که ما از آن بی اطلاعیم. به هر حال آنچه ما در این مجموعه گردآورده ایم بخش اعظم آثار حلاج است که درستی آن از سوی حلاج شناس معروف لویی ماسینیون تایید شده است. ممکن است آثار دیگری را به او منتسب کنند یا صحت آن را تایید نمایند، با وجود این از ارزش این مجموعه چیزی نخواهد کاست. از مقدمه آقای میرآخوری بر کتاب مجموعه آثار حلاج.

مفهوم بازنمایی و توانایی متون ادبی در بازنمایی رخدادهای تاریخی از دیرباز در مطالعات ادبی مورد توجه قرار داشته است. روند داستانی شدن رخدادهای تاریخی نکته‌ای است که باید در بررسی حکایات تاریخی مورد توجه قرار گیرد. حکایاتی با محوریت رویدادها یا شخصیت‌های تاریخی که تاریخ را به شکل دیگری عرضه کرده‌اند و از عناصر جادویی، معجزه‌وار و اسطوره‌ای در بازنمایی رخدادهای تاریخی بهره برده‌اند. ازاین‌رو ارائۀ چشم‌اندازی تازه به حکایت‌های متون عرفانی به‌منظور روشن کردن فرایند داستانی شدن این رویدادها و ادبی شدن این شخصیت‌ها، اهمیت ویژه‌ای دارد. ذکر حلاج را می‌توان به‌عنوان نمونۀ موفق بازنمایی ادیبانۀ یک رویداد تاریخی و بازاحیاء یک شخصیت تاریخی در یک متن عرفانی در نظر گرفت که بازنمایی عطار از سرگذشت او به یک اثر هنری مستقل از جنبۀ تاریخی آن تبدیل شده است. در این نوشتار پس از اشاره به جایگاه مفهوم بازنمایی در مطالعات ادبی و بررسی بازنمایی هنری رویدادهای تاریخی، با ارائه تعریفی از حکایت تاریخی، به طبقه‌بندی و تحلیل این حکایات در تذکره‌الاولیاء عطار پرداخته شده است. نتیجۀ حاصل از این نوشتار گویای آن است که عطار با بهره‌گیری از رویدادهای تاریخی و تبدیل کردن آن‌ها به سلسله‌ای از حکایات و روایت‌های ادبی ـ عرفانی به تبیین گفتمان‌های عرفانی موردنظر خود پرداخته است.