آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در قرون اولیه تمدن اسلامی، شریعت و طریقت معنای تقریبا یکسانی داشتند. «خود نزدیکـی بـه منبـع وحی اجازه آن را نمیداد که سنت دینی به دو قسمت ظاهری و باطنی یا شریعت و طریقت که اجـزای ترکیـب کننده آن هستند، منقسم شود، گو اینکه جوهر هر دو از همان آغاز وجود داشته است. مجمـوع سـنت دینـی در آغاز همچون گدازه گداخته در حال جوشش بود، و تا تأثیر سردکننده زمانی و اوضاع و احوال تباه کننده جهـان آن را رفته رفته سرد و منجمد نکرد، انعقاد پیدا نکرد و به عناصر گوناگون تجزیه نشد» (نصر،100:1361) اما رفته رفته، تصوف یا «قیام القلب مع الله بلاواسطه.» (هجویری،206:1358) بن‌مایه‌ای ویژه گرفت و مثلثی به نام : طریقت، شریعت و حقیقت در فرهنگ اسلامی شکل پیدا کرد. «شریعت تو همچو شمع است، ره مینماید، و بی آنکه شمع به دست آوری راه رفته نشود، چون در ره آمدی، آن رفتن تو طریقت است و چون رسیدی به مقصـود، آن حقیقت است» (زمانی، 1375: ج5: 13) اندک اندک تصوف، تبدیل به جریانی شد که آموزه‌های نظری و علمی منحصر به خود را داشت. در دوره‌ی عباسی، تفتیش عقاید در راستای تحمیل عقیده‌ی معتزلیِ مخلوق بودن قرآن روی کار آمد. البته که این موضوع تازگی نداشت. تفتیش عقاید یا همان ایمان‌کاوی به معنی اعمال سرکوب‌گرانه‌ای است که اول‌بار در دادگاه‌های کلیسای کاتولیک در سال 1233 میلادی برای برانداختن فساد عقیده و بدعت در دین راه افتاد. سابقه‌ی تفتیش عقاید در حکومت اسلامی از پنجاه سال پیش از عباسیان، علیه زندیقان که معمولا گرایشهای مانوی داشتند وجود داشت. زندیق صفتی اداری و ساخته دستگاه عباسیان برای مبارزه با دگراندیشان بود. معمولا قربانیان چنین ایمان‌کاوی‌ها و پاکسازی‌هایی مجازاتی همچون تبعید، حبس، شکنجه و حتی اعدام دریافت می‌کردند. اما پس از مدتی دایره مظنونان از افراد با گرایش های مانوی فراتر رفت و صوفیان را نیز شامل شد. از ابتدای تاریخ تصوف، صوفیان مورد سوءظن مقامات بودند. در فضای متشنج اعتقادی و سیاسی بغداد، برخی از صوفیان حتی اگر دامن عافیت به گوشه‌ای می‌کشیده و از سیاست کناره‌گیری می‌کردند، باز به دلایل مذهبی و بعضا سیاسی توسط دولت تحت تعقیب قرار می‌گرفتند. علت اصلی این اختلافات به خوانش‌های متفاوت نحله‌های فکری از دین و شریعت برمی‌گشت. به تدریج از قرن سوم ، عقاید صوفیان حساسیت فقیهان را تحریک کرد. اندک اندک فقیهان به صوفیان بدبین شدند و زمینه‌ی آزار و اذیت آن‌ها و حملات مذهبی ایجاد شد. گاهی اختلافات کلامی و فلسفی جرقه‌ی آغاز جدل‌های بسیار می‌شد و در نهایت گروهی حکم الحاد یا ارتداد گروه دیگر را صادر می‌کرد. در مواردی دستاویز صدور چنین احکامی اعمال و گفتار شطح‌آمیز صوفیان بود. مشهورترین قربانی این حوادث منصور حلاج و ندای «انا الحق.» اوست. ماسینیون می‌نویسد: «حلاج ابتدا تکفیر و سپس کشته شد.» (ماسینیون،70: 1348) عطار نیز این ماجرا را در منطق الطیر بازگو می‌کند و به زبان شعر می‌گوید: «چون شد آن حلاج بر دار آن زمان جز انا الحق می‌نرفتش بر زبان چون زبان او همی نشناختند چار دست و پای او انداختند.» در کتاب مصائب حلاج آمده است که:« موضوع پرونده حلاج بلافاصله از جانب مخالفانش به زمینه زندقه کشیده شد. زیرا او صوفی بوده، زبان و بیان آنان را داشته و بنیاد تعلیماتش شیوه‌ی زهد و ریاضت بوده است.» (ماسینیون، 194:1384) ابولحسین نوری، عارف برجسته‌ی بغداد از دیگر قربانیان این محاکمات است. معتمد عباسی در یک زمان دستور قتل چند تن از صوفیان همچون ابوحمزه بغدادی، شبلی و ابوالحسین نوری را صادر می-کند. ارنست معتقد است که اتهام اصلی نوری زندقه و به‌طور خاص سخن گفتن بی‌باکانه از خداوند بوده‌است. البته باید توجه داشت که «نحوه مرگ نوری کاملا مطابق تصویر ایده‌آل او از عشق بود.» (ارنست 101:1984) علاوه بر آنها، عین القضات همدانی نیز به علت بی‌پروایی در سخن گفتن مورد عناد و مخالفت حکومت قرار گرفت و به مرگ محکوم شد. ارنست در مورد عین القضات چنین می‌نویسد: «اتهامات او به سه دسته تقسیم می‌شوند: 1. اقوال در مورد نبوت 2.ادعای پیروی از شیخ برای ترقی معنوی 3. و گزاره‌های فلسفی و عرفانی درباره‌ی ذات خداوند.» (ارنست، 112:1984) بازگویی اسرار در آثار عین‌القضات بسامد بالایی دارد. در نتیجه‌ به دعوی الوهیت متهم می‌گردد و جماعتی از قشریون حکم قتل او را از حاکم وقت می‌گیرند. شیخ شهید یا شهاب‌الدین یحیی سهروردی از دیگر کسانی‌ است که متعصبان او را به الحاد متهم کردند و علمای حلب خونش را مباح دانستند. یاقوت حموی می‌نویسد:« ملک الظاهر او را فرا خواند و مجلسی از فقها و متکلمین بر پا ساخت. با او مباحثه و مناظره کردند و در برابر حجت‌ها و ادله و براهین او منکوب شدند. ملک الظاهر را از او خوش آمد و او را مقرب خود ساخت و از خواص خود گردانید. این امر خشم و کینه شکست خوردگان در مناظره را برانگیخت و به الحاد متهمش کردند و زندیقش خواندند و این اتهام به ملک الناصر صلاح الدین نوشتند و گفتند اگر او را زنده بگذارد بسا اعتقادات مردم را نیز فاسد کند. صلاح الدین به پسرش نوشت که باید شهاب الدین را بکشد و در این اقدام تأکید بسیار نمود. فقهای حلب به قتل او فتوا دادند. این خبر به شهاب الدین رسید. از الظاهر خواست که او را در مکانی حبس کند و از خوردن و آشامیدن بازدارد تا بمیرد. و گویند که الظاهر فرمان داد او را در زندان خفه کنند. پس در سال 587 او را خفه کردند. در این هنگام به 40 سالگی نزدیک شده بود.» (حموی. 1223: 1381) این پژوهش می‌کوشد با بررسی روند محاکمه چهارتن از صوفیان: نوری، حلاج، عین القضات و سهروردی در متون بجامانده عربی و فارسی، ابعاد مختلف این دست از محاکمات همچون زمینه‌ی ایجاد این دادگاه‌ها، تاثیر افکار عمومی، بازتاب این محاکمات در متون ادبی و عرفانی بعدی و شباهت‌ها یا تفاوت-های آن‌ها را مورد واکاوی قرار دهد. همچنین تلاش میشود تاثیر این محاکمات بر تحولات و جهت گیری های بعدی در عرفان اسلامی مورد تحلیل قرار گیرد.

مقاله حاضر به بیان شیوه به کارگیری رمز زن در غزلیات عرفانی ابن عربی می پردازد. ابن عربی بنیانگذار سبک جدیدی در عرفان نظری است که در لابلای آثارش مشهود است. او به ویژه در غزلیات عرفانی خود که دیوان ترجمان الاشواق را به آن اختصاص داده است با استفاده از عبارات ویژه غزل مادی در پی بیان اشاراتی است که رنگ و بوی الهی و عرفانی تام دارد. اساس کار او در غزلیات عرفانی بسط تفکر «وحدت وجود» است. در این جستار با ذکر مقدماتی درباره عرفان ابن عربی و چارچوب فکری او به رموزی اشاره خواهد شد که اساس کار او را در غزلیات عرفانی شکل می دهد.

از جمله شخصيت های كم نظيری كه در قرن پنجم هجری پا به عرصه وجود نهاد، احمد غزالی است. اين شخصيت با آن كه تاثير فراوانی در ادب فارسی و عرفانی از خويش برجای نهاده است اما آن چنان كه سزاوار و شايسته بود شناخته نشده است. از احمد غزالی آثار متعددی بر جای مانده است اما كتاب سوانح العشاق او از ارزش و اهميت خاصی برخوردار است؛ زيرا زبده افكار و مهمترين انديشه ها و تفكرات او را بايد در اين كتاب سراغ گرفت. سوانح از گنجنه های با ارزش ادب فارسی محسوب می شود كه در باب عشق و حالات گوناگون آن به رشته تصنيف در آمده است. نثر اين كتاب در بسياری از موارد به شعر نزديك شده و با احساسات و تخيلات شاعرانه گره خورده است. وجد و شور ذوق و سرمستی نويسنده را كاملا می توان از سطر سطر جملات كتاب مشاهده نمود. بسياری از حقايقی كه در سوانح بيان شده حاصل تجارب چندين و چند ساله غزالی در امر سير سلوك است. او نه تنها در مسير عشق و عرفان صاحب نظر است بلكه در علم روانشناسی و موشكافی روان افراد نيز از تبحر استادی خاصی برخوردار است. در باب اهميت و ارزش اين كتاب همين بس كه در آثار مشهور بعد از خود تاثير بسزايی بر جای نهاده است. با آنكه محور اصلی اين كتاب در باب عشق است اما بسياری از حقايق و اصطلاحات عرفانی با ديدی كاملا روشن بينانه و مبتكرانه مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

مقاله حاضر كه بخش كوچكی از يك پژوهش دانشگاهی با عنوان «جامعه شناسـی ادبيـات در بوستان» است، نگاه دو سويه سعدی را به مساله تصوف بررسی می كند. اين مقاله به لحاظ ساختار از سه بخش تـشكيل مـی یابـد: ابتـدا در بـاب تـصوف و دلايـل اجتماعی و چه گونگی انحراف اين جريان فرهنگی تأثيرگذار، به اختصار سخن گفته، سپس بـا استناد به سخنان سعدی در بوستان، نشان داده ام كه او نيز مثل بسياری از شاعران و نويسندگان، زير نفوذ تصوف قرار داشته، و تصوف راستين و صوفيان بزرگ را می ستايد، بـه ايـشان ارادت می ورزد و آنان را به مثابه اسطوره های پرهيز، فضايل اخلاقـی و انـسان دوسـتی بـه مخاطبـان خويش معرفی می كند. سرانجام در بخش نهايی به آسيب شناسی تصوف در بوستان پرداختـه و برخی از رفتارهای ضد اخلاقی صوفی نمايان و مريدان ناآگاه و نااهل مشايخ را كه نه در شرع جايز است و نه در عرف پسنديده، در اين كتاب بررسی كرده ام.

در این مقاله سعی بر این شده است که روابط همه جانبه ایران و هند و خصوصا روابط متقابل فرهنگی این دو کشور را مورد بررسی قرار دهیم. هر چند که مردم ایران و هند چه در زمینه تاریخی و ادبی و چه در زمینه معماری و هنر و موسیقی روابط تنگاتنگی داشته اند اما در این مورد سهم اندیشه های عرفانی بسیار در خور توجه است. از این نظر در این مقاله بیشتر به تأثیرات متقابل تفکرات عرفانی هند و ایران اسلامی پرداخته شده است. لیکن متأسفانه این رابطه بسیار نزدیک، پس از عصر بابریان رو به ضعف نهاد و امیدواریم که بار دیگر در اثر کوشش فرهنگ دوستان هر دو کشور، این روابط فرهنگی از نو احیاء گردد.