آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب، مشتمل بر متن کتاب «حکمة الاشراق» اثر «شیخ شهاب‌الدین یحیی سهروردی» به زبان عربی است. اثر حاضر که مجلّدی از مجموعة «الحکمة الإشراقیه» است، با هدف آشنایی بیش‌تر مخاطب با اندیشه‌ها و افکار فلسفی «سهروردی» و نظریات بدیع وی در حکمت شیعی به چاپ رسیده است. کتاب، مشتمل بر دو پیشگفتار دربارة «سهروردی» و اندیشه‌ها و آثار وی، بخش «از پیله تا پرواز» در شرح زندگی «سهروردی»، معرّفی آثار وی و متن کتاب «حکمه الاشراق» است که «حکمه الاشراق» خود از سه مقاله با عنوان‌های فی المعارف و التعریف، و فیها ضوابط سبعه؛ فی الحجج و مبادئها؛ و هی تثقل علی ضوابط و فی المغالطات و بعض الحکومات بین احرف اشراقیه و بین بعض احرف المشادئین تشکیل شده است.

حکمت اشراقی شیخ شهاب‌الدین سهروردی (549-587) یکی از مکتب‌های سه‌گانه برآمده در میان فیلسوفان مسلمان است. واقعیت این است که این مکتب فلسفی در مواجهه و چالش با مکتب‌های فلسفی مشایی و کلامی و تحت تأثیر حکمت ذوقی و مشرقی ایرانیان قدیم، سقراط و افلاطون، حکمت زرتشتی، حکمت بودایی و هندی، عرفان و تصوف اسلامی و بیش از همه، ذوق سرشار وروح حقیقت‌جوی خود سهروردی بروز و ظهور یافت. امروزه اگرچه به همت انجمن حکمت و فلسفه ایران (که اکنون با نام مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه به فعالیت خود ادامه می‌دهد) مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، یکجا چاپ شده است. اما هنوز هم احیا و بازخوانی و رواج این مکتب فلسفی ضرورت دارد. زیرا پژوهش در حکمت اشراق همچنان در آغاز راه خود قرار دارد. اثر حاضر، کوششی است خالصانه برای گزارش، شرح و سنجش این دستگاه فلسفی که به جامعه فلسفی عرضه می‌شود. امید است چنین پژوهش‌هایی با آهنگی تندتر و پژوهش‌هایی عمیق‌تر به حرکت خویش ادامه دهد.

یکی از مهم‌ترین مسائل معرفتی، شناخت حق‌تعالی است که در مکتب عرفان نظری، وجود حق تعالی، وجود بسیطی معرفی شده است که جای برای غیر نگذاشته است و ماسوای او، اطوار و شئون وی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً بدین نظریه، نظریه وحدت شخصی وجود می گویند. جمهور قائلند نخستین کسی که نظریه وحدت شخصی وجود را در یک نظام‌واره علمی مطرح نموده است، ابن ‌عربی است. ولیکن در این مقاله ثابت می شود که شیخ اشراق نخستین شخصی است که مبانی این نظریه را در حکمت خویش، تبیین نموده است.

هویت تفکر یونانی همواره مورد توجه متفکران عالم اسلام بوده است و آنان عملکرد واحدی نسبت به آن نداشتند. اشراقیان مسلمان ندای دوگانگی تفکر ایمانی با یونانی را سر دادند و نسبت به نفوذ فلسفه عقلانی در دنیای اسلام هشدار دادند ولی برخی دیگر با بحث‌های نظری سعی کردند غیرحقیقی و ابتر بودن نگاه عقل مستقل بشر را اثبات کنند. سهروردی بعنوان مؤسس حکمت اشراق با تفکیک تفکر یونانی ارسطوییِ مبتنی بر قیاس برهانی از حکمای ماقبل ارسطو، مدعی است که حکمای یونان باستان شاخه‌ای از خمیره ازلی حکمت اشراقی است که به افلاطون الهی ختم شده است. از دیدگاه وی خمیره ازلیِ حکمت راستین که شامل مشاهده قلبی انوار قاهره عالم غیب از راه تهذیب نفس است، در آثار بزرگان یونان باستان (بخصوص افلاطون) به زبان رمز ارائه‌شده است. به نظر سهروردی حکمت بحثی ارسطو تاریک است و نمی‌تواند علم راستین را در اختیار بشر قرار دهد. البته وی علیرغم انکار حقیقی بودن راه برهانی ارسطو، آن را برای تعلیم حکمت اشراقی به مبتدیان مفید می‌داند و سعی می‌کند روش و برخی اصول آ ن را نقد کند.نوشتار حاضر با روش تحلیلی سعی دارد جایگاه عقل خوداتکای ارسطوئی را در دیدگاه شیخ اشراق جست‌و‌جو کند و از این طریق به شناسایی هویت حکمت اشراق کمک نماید.

فرشته‌شناسی نقطة اوج و مرکز ثقل حکمت سهروردی است و به منظور ارائة نقشه‌ای از جهان درون انسان است که به حضور عنصری وحدت‌بخش در همة ادیان دیرین انسان یعنی حقیقتی عام اشاره دارد. علاوه بر مبنا بودن فرشته‌شناسی در حیطة جهان‌شناسی، فرشته‌شناسی در تعیین جایگاه و منزلت انسان نقش عمده‌ای ایفا می‌نماید، چرا که فرشته‌شناسی، اساس جهان‌شناسی و مقام و منزلت انسان‌شناسی را نیز معلوم می‌کند و دین نبوی بدون فرشته‌شناسی و اعتقاد به جهان فرشتگان نمی‌تواند حادث شود، زیرا فرشته، راهنمای پیامبران و میانجی آنان با بارگاه الهی است. فرشته‌شناسی نه فقط با دین ملازمت دارد، بلکه ساختار زیرین آن را تشکیل می‌دهد. کتاب حاضر به زندگی و آثار سهروردی، جایگاه نوشته در حکمت اشراق، ادلة اثبات فرشته، پیامدهای فرشته‌شناسی در عرصه‌های مختلف، بررسی فرشته‌شناسی در داستان‌های رمزی سهروردی، و وصال انسان در پرتو اتصال با ملک اختصاص دارد.

موضوع نفس یکی از مباحث پر اهمیت فلسفی است که اکثر فلاسفه اسلامی هم‌چون ارسطو، ابن سینا، افلاطون و به ویژه سهروردی به آن پرداخته‌اند. در نگاه سهروردی نفس ناطقه انسانی یا نور اسفهبد، نوری از انوار الهی، هستی صرف، جوهر مجرد روحانی، مدبر جسم و مدرک معقولات است. ماهیت و هویت نفس عین هستی آن است. برترین قوه از قوای نفس، قوه نفس ناطقه انسانی است. از نظر شیخ اشراق، از برترین و مهم‌ترین اهداف تعلیم و تربیت نفس، نزدیکی به کمال مطلق است. این نزدیکی جنبه مادی ندارد، بلکه وجودی روحی و حضوری است. صفای باطن هدف دیگر می‌باشد و مقصود از آن رفع حجاب و پاکی نفس از پلیدیها و رهایی آن از خود و وابستگی‌های مادی است. سهروردی برای تربیت نفس گذر از مقامات سیر و سلوک عرفانی برای سالک را ضروری می‌داند. با طی این مقامات دستیابی به معرفت و شناخت حقیقی نفس و متحد شدن با پروردگار برای سالک میسر می‌شود. گذراندن تمام مراحل، موجب باز شدن ابواب ملکوت و وصول به سعادت حقیقی خواهد شد. بنابراین در این تحقیق، پژوهشگر تلاش می‌کند به راهبردی کلی و جامع در حیطه نفس و لوازم تربیتی سهروردی دست یابد و جایگاه آن را از نگاه وی بیان نماید.

رسالۀ حاضر در حوزۀ فلسفه کاربردی است و در آن تلاش شده است تا با بهره جستن از تعالیم شیخ اشراق نشان داده شود که چگونه می‌توان تاب‌آوری انسان را تقویت کرد. دستاوردهای این پژوهش در نهایت می‌تواند مورد استفادۀ مشاوران فلسفی قرار گیرد. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، شیخ اشراق کلید تاب آوری انسان را در برابر ناملایمات، شناخت خویش می‌داند؛ این شناخت سبب می شود تا انسان با آگاهی از توانایی‌ها و کاستی‌های خویش، بهتر بتواند نحوه رفتار خود را مدیریت کند و در مقابل ناکامی‌ها بهتر و بیشتر تاب ‌آورد. از سوی دیگر، در نظام جهان‌شناختی نوری شیخ اشراق، پروردگار که نور مطلق و کمال مطلق است، نسبت به انسان شوق و محبّت دارد؛ انسان با تکیه بر این اعتقاد مشکلات را حکمت و امتحان الهی می‌داند و همین امر به تاب‌آوری او کمک می کند. همچنین شیخ اشراق هیولی اولی را نمی‌پذیرد و کل جهان را نورانی می‌بیند؛ این امر نشان‌ می‌دهد که او به جهان و پدیده‌های آن دید مثبت دارد. این نگرش خود، موجب تقویت تاب‌آوری انسان در مواجهه با شرور می-گردد. سرانجام، تعالیم شیخ اشراق در خصوص نحوۀ تعامل با دیگران و منش آشتی‌جویانۀ وی، در این حوزه نیز می‌تواند به تاب‌آوری انسان، کمک کند.

از همان ابتدا در فلسفۀ اسلامی بحثِ حکمتِ عملی و نقدِ عقل مطرح بوده است، در واقع در فلسفۀ اسلامی اعتقاد بر این بوده که عقلِ محدود و متناهیِ ما هرگز نمی‌تواند با اتکا به توانِ خود _در جهانی نامحدود و نامتناهی_ ادعای بی‌نقص بودن کند و خود را بدون خطا بپندارد. سهروردی به عنوان بنیانگذار حکمت اشراق در گرایشاتِ مشائی خویش با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو شد تا اینکه آن حادثۀ منامیه برایش رخ داد، این حادثه، فکر او را از روش مشائیِ صرف یا مشرقی-مشائیِ سینوی به روش دیگری که خود مبدع آن بود تغییر داد. در ادامه وی به سبب ریاضت‌هایی که انجام داد، مکاشفات متعددی از جمله مکاشفات مربوط به عالم مثال را تجربه کرد و به نشانه‌هایی از نورالانوار دست یافت. او حکمت را به عنوانِ شرفِ انسان در نظر می‌گیرد اما حکمت ذوقی را بر حکمت استدلالی مرجح می‌داند. همچنین سهروردی مقام حکمای اشراقی را از حکمایِ اهل بحث برتر و بالاتر در نظر می‌گیرد. در نظر سهروردی معرفت حقیقی عبارت است از: علمِ حضوریِ اتصالیِ شهودی؛ یعنی رهاییِ نفس از ورطۀ کثرت و دوگانگی و فراتر رفتن از علمِ حصولی که در بند مفاهیمِ ذهنی و صور کلیِ انتزاعی است. یعنی نفس پذیرای عالم قدس شود و در پرتو اتصال به روح القدس و نورانیتِ ذاتی خویش، حقایقِ اشیاء را در حضوری بی‌واسطه مشاهده کند. او می‌گوید: "هرگز گمان مدار که کسی به مقامِ شامخِ معرفت و قلۀ رفیع حقیقت دست یافته باشد مگر اینکه از تابش انوار ملکوت برخوردار شده باشد." او همانگونه که روی شهود تکیه کرده و طریقِ تصفیۀ باطن را در راه وصول به حقیقت توصیه می‎‌کند، استدلال منطقی را نیز معتبر دانسته و انسان را از آن بی‌نیاز نمی‌بیند. در این تحقیق سعی کرده‌ام تا اهمیتِ حکمتِ عملی از دیدگاهِ شیخ اشراق را _که وی بر آن تأکید بسیار داشته_ بررسی کنم.