منتخب التبیان، تالیف ابن ادریس حلی ابو عبدالله محمد بن احمد است.
نام کامل کتاب «المنتخب من تفسیر القرآن و النکت المستخرجة من کتاب التبیان» از آن به عنوان «مختص
... صر التبیان» یا «منتخب التبیان» یاد می‌شود. بعضی برآنند که ابن ادریس دو اثر قرآنی داشته است.
۱- مختصر التبیان (تفسیر مورد بحث)
۲- تعلیقیه و حواشی بر تفسیر تبیان، که اکنون در دست نمی‌باشد.
عظمت فکری و شخصیت ممتاز علمی و نبوغ اجتماعی شیخ طوسی آنچنان گسترده و متقن بوده که تا مدتها فقهای زمان خوشه چین خرمن فضل و فقه او، و دنباله رو روش خاص او بوده‌اند، در زمینه تفسیر و علوم قرآنی نیز چنین گسترش و نفوذ عمیق و اعتبار بالا را داشته است، به حدی که متاخرین از او، دست نوشت او را سرمایه تلاش فکری خود قرار داده‌اند و از اعتبار علمی و وجاهت مقبول و منطقی او بهره‌ها برده‌اند.
چندین اثر تفسیری پیرامون تفسیر التبیان بوجود آمده است که تلخیص یا تعلیق بر تبیان بوده‌اند، از این آثار مختصر التبیان ابن ادریس حلی است.
مختصر التبیان در دو جلد به زبان عربی است و همه آیات قرآنی را نمی‌پوشاند، به عنوان مثال نخستین آیه مورد بحث در آن آیه ۱۳۶ سوره بقره می‌باشد. ابن ادریس توجه ویژه‌ای به تفسیر تبیان داشته، و نگارش این گزیده (که به نوعی می‌توان آن را تجلیل از شیخ طوسی و پایگاه تفسیری وی به شمار آورد) از این جهت که ابن ادریس نخستین منتقد آراء فقهی و اصولی شیخ بوده، توجه برخی محققان از جمله مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی را برانگیخته است.
مختصر التبیان گزیده‌ای از هر سوره می‌باشد که ابن ادریس در سال ۵۸۲ ق از آن فارغ شده است. جلد اول آن تا بخشی از سوره هود بوده و جلد دوم از بقیه سوره هود تا آخر سوره زلزال می‌باشد.
روش ایشان به این صورت است که با عنوان «فصل» آیه را مطرح کرده، معنای لغات مشکل را با استفاده از نظرات لغویینی مانند زجاج، ابن درید و استشهاد به شعر عرب، بیان می‌دارد، معمولا پس از نقل اقوال نظر خود را نیز با تعبیر «و الذی یقتضیه مذهبنا» عنوان می‌کند.
بطور کلی معنای لغوی، در این تفسیر جلوه خاصی دارد و در همه جا خودنمایی می‌کند.
ابن ادریس به تبعیت از شیوه استدلال فقهی و مطرح کردن نظرات پیشینیان و تجزیه و تحلیل آنها، اینجا نیز تفسیر آیه را با نقل اقوال صحابه و تابعین (از قبیل، ابن عباس، ابن زید، حسن بصری، قتاده، جبائی، ربیع بن انس، ابراهیم و...) و تجزیه و تحلیل و نقد آنها و بیان نظر خود، دنبال می‌کند.
مفسر در بحثهای اصولی به مقدار مناسب آیه وارد می‌شود و با همان سبک نتیجه گیری می‌کند. برای نمونه ذیل آیه ۱۴۳ بقره راجع به حجیت اجماع، نظر بلخی را مطرح و نقد می‌نماید. و آیه ۱۵۹ بقره درباره عمل به خبر واحد، که بطور مفصل دیدگاه خود را بازگو کرده است.
مفسر بحثهای فقهی را ذیل آیات احکام به اختصار مطرح می‌کند و از تفصیل دوری می‌جوید.
از موارد دیگری که در مختصر یافت می‌شود، بحثهای کلامی است که ذیل آیات مناسب به آنها می‌پردازد، مانند کیفیت حیات شهدا ذیل آیه ۱۵۴ سوره بقره.
در این بین بندرت نیز به وجه تسمیه سوره‌ها اشاره دارد، مانند سوره ممتحنه در مجموع می‌توان این مختصر را، تعلیقیه‌ای بر تفسیر تبیان، محسوب کرد.
تحقیق این اثر توسط فاضل محترم سید مهدی رجائی با اشراف آقای سید محمود مرعشی مسئول کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی، انجام یافته و در ۱۵ محرم ۱۴۰۹ ق به پایان رسیده است.
بیشتر