آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

پذیرش جهان واقع و امری خارج از ذهن ادراک کننده، مورد قبول تمامی فلاسفه مسلمان بوده است. فارابی در آثار خود از جمله در احصاء العلوم، رساله ای در عقل، کتاب الحروف، التنبیه علی سبیل السعاده، که مهم ترین آثار وی در معرفت شناسی است، توصیفی کامل و جامع از نظریه معرفت و معنای عقل بیان کرده، که متاثر از فلاسف یونانی است. فارابی عقل را واجد چهار مرتبه می داند؛ عقل بالقوه، عقل بالملکه، عقل فعال، عقل بالمستفاد. گفته شده که فارابی این تقسیم بندی را متاثر از جریان نوافلاطونی و شرح اسکندر افرودیسی ارائه کرده است. ابن سینا تعریف های متعددی در باب ادراک در آثار خود آورده است که عبارتند از: هر ادراکی عبارت از اخذ صورت مدرَک به نحوی از انحاء. یا ادراک عبارت از حصول صورت مدرَک در ذات مدرِک، یا تمثل حقیقت شیئ نزد مدرِک که مشهود مدرک واقع شود. از نظر ابن سینا، معرفت و شناخت از راه ادراک حسی و ادراک عقلی به دست می آید؛ بدین معنی که ادراک عبارت از پیدایش صورت آنچه ادراک می شود، در ذات ادراک کننده است. با این حال وی معتقد است که ادراک حسی به تنهایی برای اثبات واقعیت کافی نیست، برای معرفت به هستی اشیاء باید از عقل استمداد طلبید. در این نوشتار به تبیین نظر و دیدگاه دو فیلسوف مسلمان، فارابی و ابن سینا در باب علم و ادراک و معرفت می پردازیم، که توجه به آن به منظور آشنایی با معرفت شناسی اسلامی ضروری است.

مطابق آموزه‌های قرآنی، وحی رسالی کلام الهی است که به انتخاب ویژه خداوند، به‌طور خاص بر انبیا نازل می‌شود؛ ازاین‌رو، اثبات وحی رسالی به‌عنوان ویژگی اختصاصی انبیا، از مهم‌ترین مباحث حوزة وحی است. ابن‌سینا ازجمله اندیشمندانی است که با طرح دو امتیاز ویژه در انبیا ـ عقل قدسی و خیال قوی ـ و نیز تأکید بر اذن خدا در تحقق وحی سعی کرده است تا مجرای اطلاعاتی ویژه‌ای را برای انبیا اثبات کند. عقل قدسی به‌عنوان ظرفیت عقلی مختص به انبیا، امکان ارتباط بی‌واسطه نبی با عقل فعال(وحی کلی) را فراهم می‌کند و خیال قوی نیز قابلیتی است که نفس نبی به کمک آن به نفوس فلکی اتصال می‌یابد(وحی جزئی) و در اثر آن به تمامی جزئیات مربوط به عالم ماده علم پیدا می‌کند. همچنین به کمک این قوه است که فرشته وحی را می‌بیند و کلام الهی را می‌شنود. به نظر می‌رسد که دیدگاه ابن‌سینا در مواردی مانند مرتبط‌دانستن قوه قدسیه با حدس، منحصرساختن ارتباط وحیانی در ارتباط نبی با عقل فعال و نیز نقش قوه خیال در صورت‌بندی وحی جزئی، با اشکالاتی مواجه است. درضمن، وی نتوانسته است تمایز قاطعی را میان وحی به انبیا با معارفی که صاحبان کرامات و اولیای الهی به آن دست می‌یابند، به اثبات رساند.

طبقه‌بندی علوم از مباحث بنیادی در علم‌شناسی و معرفت‌شناسی به شمار می‌رود و در تعیین جایگاه و نقش و کارکرد هر یک از شاخه‌های علم تأثیرگذار است. با نظر به اهمیت بنیادی حکمت و شریعت، دو اصل محوری نزد حکمای مسلمان، طبقه‌بندی علوم (علوم اسلامی) گاهی براساس این دو امر تدوین و ترسیم شده است. مسئلة پژوهش، محور و معیار رویکرد فارابی و ابن‌سینا به نسبت میان فلسفه و فقه یا حکمت و شریعت است. براین‌اساس مبانی و لوازم و نتایج آن در هر یک از دو نظام فلسفة فارابی و ابن‌سینا بررسی شده است. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است. یافته‌های پژوهش این است که هر دو فیلسوف با اعتقاد به سازگاری و تلائم فلسفه و دین به‌فراخور، هم به شریعت و هم به فلسفه توجه و اهتمام داشتند؛ اما معیار و ملاکشان متفاوت بود. فارابی با رویکرد اصالت فلسفی و با مبانی سه‌گانه جهان‌شناختی، معرفت‌شناختی و اخلاقی، فقه و کلام را در ذیل حکمت عملی و مادون حکمت نظری قرار می‌دهد و ابن‌سینا با رویکرد اصالت دین و با مبنای الهیاتی، صناعت شارعه را علمی مستقل در ذیل حکمت عملی و بالاتر از علوم انسانی با منشأ الهی می‌داند و آن را علمی مستقل در کنار علم مدنی و نه منشعب از آن می‌شمارد؛ به‌این‌ترتیب به علوم دینی با هویتی مستقل از فلسفه، اصالت و اعتبار می‌بخشد و به‌نحوی شرایط جایگزینی شریعت را به‌جای حکمت عملی در جریان فلسفۀ اسلامی فراهم می‌سازد و زمینه را برای دو علم اصول دین (کلام) و فروع دین (فقه) مهیا می‏کند. گویا ابن‌سینا تحقق فلسفه در جامعة اسلامی عصر خویش را در اسلامی‌سازی (بومی‌سازی) فلسفه و اعتبار و اصالت علوم دینی می‌بیند؛ ازاین‌رو نسبت به فارابی، دغدغۀ بیشتر و قوی‌تری برای بومی‌سازی داشته، و درصدد به‌روزرسانی فلسفه پیشینیان بوده است.

قاعده «بَسیطَةُ الْحَقیقَةِ کل‌الأشیاء و لیس بشیء منها» از مهم‌ترین مباحث موجود در مبحث الهیات بالمعنی الاخص است که صدرالمتألهین مدّعی شده‌ است کسی به غیر از فلوطین و او بر آن اطلاع پیدا نکرده ‌است. اما آیا دیگر فلاسفه در تطوّر و تکامل مفاد قاعده مؤثر بوده‌اند؟ تکامل این قاعده، چه مشکلات فلسفی را حل کرده و چه دستاوردهایی در حکمت صدرایی به بار نشانده است؟ با توجه به اینکه این قاعده در دو ساحت وحدت در کثرت و ساحت کثرت در وحدت قابل معناکردن می‌باشد، این نوشته بر آن است با اثبات اینکه ملاصدرا در فهم اصل این قاعده، در هر دو ساحت، وام دار آیات و روایات و شهودات عرفاست، سعی کرده‌ است تطور این قاعده را در میان فلاسفه قبل از ملاصدرا به روش توصیفی-تحلیلی در معرض نقد و کاوش قرار دهد. از این رو فلوطین سعی کرد مفاد این قاعده را در هر دو ساحت بیان کند. اما فارابی، شیخ اشراق و میرداماد، تنها در ساحت کثرت در وحدت، با چشم پوشی از مبانی‌شان در تطور این قاعده نقش داشته‌اند. نیز ملاصدرا و پیروانش در سیر تکامل حکمت متعالیه در موارد عدیده‌ای، مثل رابطه ذات باری تعالی با علمش یا رابطه نفس با قوایش، از این قاعده در هر دو ساحت استفاده کرده‌اند.

انسان برای ادراک و حرکت نیازمند قوای نفس است و هر اثری که دارد به واسطه ی آن ها می‌باشد. قوه ی خیال یکی از قوای ادراکی انسان است که نقش مهمی در دستگاه تحریکی او دارد؛ لذا برای جهت دهی به رفتار انسان ها، ابتدا لازم است که از نحوه ی عملکرد این قوه و همچنین از تأثیری که بر اعمال انسان دارد، آگاه شویم. مهم ترین هدف این پژوهش، تبیین نقش قوه ی خیال در تربیت انسان باتوجه‌به دیدگاه فارابی و ابن سینا می باشد. قوه ی خیال یکی از قوای باطنی نفس است که وظیفه ی آن حفظ صور محسوسات، تجزیه و ترکیب آن و همچنین محاکات و تصویرگری معقولات است. این قوه از طریق فعالیت‌های ادراکی خود، انگیزه‌ی حرکت را در انسان ایجاد می‌کند. عملکرد قوه ی خیال به نحوی است که اغلب مردم جامعه تحت تأثیر آن رفتار می‌کنند؛ به همین جهت با خیال‌انگیز کردن حقایق و مفاهیم عقلی می‌توان اعمال و رفتار مردم را اصلاح کرد؛ بنابراین پیامبر و رئیس مدینه به‌عنوان متصدیان امر تربیت در جامعه، نیازمند تخیل قوی هستند تا از این قوه و توانمندی‌های آن برای تربیت مردم جامعه بهره‌مند شوند. از جمله ابزارهای خیال انگیز، شعر و خطابه هستند که برای تربیت، مورداستفاده قرار می‌گیرند. پیامبر نیز از این قوه و ابزارهای خیال‌انگیز بهره می‌برد و معقولاتی را که دریافت کرده است، توسط مثال‌هایی از محسوسات در خیال مخاطب جای می‌دهد. به‌طورکلی این قوه باتوجه‌به گستره ی تأثیرگذاری خود، این استعداد را دارد که معدّ تربیت و یا مزاحم آن باشد؛ به همین منظور، توجه به آن در حوزه ی تربیت، ضروری به نظر می‌رسد.

اعمال ارادی انسان، موضوع حکمت عملی هستند که قسمی از موجودات حقیقی و واقعی به شمار می‌روند. اعمال ارادی به عنوان موجوداتی حقیقی، انسان را به کمال واقعی می‌رسانند. برای شناخت این اعمال باید از روشی استفاده شود که کاشف از واقعیت باشد و آنها را همان گونه که در خارج محقق می‌شوند به انسان بشناساند. برهان تنها روشی است که علم حصولی از واقعیات را همان گونه که هستند در اختیار انسان قرار می‌دهد. از سوی دیگر، اگر علم حصولی که منشأ اعمال ارادی انسان است حقیقی و مطابق با واقع باشد و به اصطلاح برهانی باشد، همان گونه که در ذهن است امکان تحقق در خارج را خواهد داشت و بعد از تحقق در خارج آثار واقعی و حقیقی مورد انتظار را از خود بروز خواهد داد. بنابر این در حکمت عملی و هر علمی که مربوط به اعمال ارادی انسان است، باید از روش برهانی بهره جست. برای تأیید این مطلب می‌توان درآثار فارابی و ابن سینا شواهد زیادی یافت که در آنها به برهانی بودن حکمت عملی اشاره شده است. با تأیید برهانی بودن حکمت عملی، پژوهش‌ها پیرامون افعال ارادی انسان (علوم انسانی رایج) را می‌توان به بهره گیری از روش برهانی سوق داد و انتظار داشت تا محققان به نتایج واقعی و نفس الامری در این حوزه دست یابند.

در این مقاله به بررسی این مسئله می‌پردازیم که آیا مفهوم‌سازی از واجب‌الوجود از بعد تاریخی در تفکر نوافلاطونیان (پروکلس)، قبل از فارابی و ابن‌سینا بوده است یا خیر؟ پروکلس با طرح چهاربخشی علت اولی، وجود، عقل و نفس به تبیین مبانی فلسفی خود دربارۀ مباحثی همچون خیر محض، استغنا و فوق تمام بودن علت اولی، فیض، اولین مبتدع یعنی أنیت، عقل، خصوصیات و مراتب آن، نفس، خصوصیات و مراتب آن و تقسیم موجودات بر مبنای دهر می‌پردازد. فارابی و ابن‌سینا در مسائلی چون استغنا و تمامیت یا فوق تمام بودن علت اولی، فیض، اولین مبتدع، وحدت و بساطت عقل و تجرد آن از ماده، نفس و اینکه به اجرام سماوی حرکت می‌بخشد و این حرکت مستدیر است، با پروکلس توافق نظر دارند؛ به‌طوری که در مواردی عین الفاظ و عبارات پروکلس در کتاب «الخیر المحض» را استفاده کرده‌اند.

در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی ـ تطبیقی بیان می‌کنیم که ابن‌سینا در نظام مابعدالطبیعی خود پیشرو الهیات فلسفی می‌باشد. وی با تحلیل عقلی وجود بما هو وجود، وجود واجب‌الوجود را اثبات می‌کند. سپس با تأمل در وجود واجب‌الوجود به اثبات صفات واجب و از تحلیل صفات واجب به اثبات افعال واجب‌الوجود می‌پردازد. با تکیه بر چنین رویکردی ضمن اینکه می‌توان الگوی فکری ابن‌سینا را در حوزه الهیات فلسفی مطرح کرد، به منتقدان فلسفه ابن‌سینا که وی را متکلم پنداشته یا فلسفه وی را صرفاً در چارچوب فلسفه ارسطو قرار می‌دهند، پاسخ داد. در آخر بررسی می‌شود که ابن‌سینا در سیر فلسفی خویش برای ارائه راه جدید در الهیات یعنی الهیات فلسفی تا چه اندازه مدیون فارابی است؟ و تا چه حدی در آرای خداشناختی هنری گنتی ـ فیلسوف مسیحی قرن سیزدهم ـ تأثیر گذاشته است؟