آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مسائل در حیطۀ قوس صعود، مباحث مربوط به انتهای قوس صعود و مسئله فناء فی اللّٰه است. در مقاله پیش رو به بررسی تطبیقی این مسئله از منظر سردمداران سه مکتب مهم فلسفه اسلامی یعنی ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا می‌پردازیم. دو مبحث حرکت جوهری نفس و اتحاد ـ چه اتحاد عاقل و معقول و چه اتحاد نفس با عقل فعال‌ـ ، به عنوان بنیادی‌ترین اصول مٶثر در کیفیت تبیین و ترسیم فناء فی اللّٰه به حساب می‌آیند. برای ابن سینا به خاطر نفی حرکت جوهری نفس و نفی اتحاد و همین طور عدم صراحت در عبارات عرفانی‌اش، نمی‌توان قول به فنای حقیقی را قائل شد. همین طور سهروردی مبانی مشابهی با ابن سینا دارد و با عدم قول صریح به حرکت جوهری نفس و با نفی اتحاد، معنایی خاص و غیر حقیقی از فنا را ارائه می‌دهد و آن را به شدت توجه انسان پاک و طاهر به مبادی عالیه و دست دادن یک حالت روحانیه با جذبه شدید و حالت استغراق معنا می‌کند. اما ملاصدرا با داشتن مبانی و اصول خاص خود ـ از جمله اثبات حرکت جوهری نفس و پذیرش اتحادـ ، فنا را به صورت حقیقی می‌پذیرد و به علاوه، نقطۀ پایانی قوس صعود را چیزی بالاتر از دیدگاه ابن سینا و سهروردی می‌داند و به فنای حقیقی فی اللّٰه قائل است.

این مقاله، با بهره گرفتن از روش تحلیلی- مقایسهای، به بررسی مفهوم سعادت و نسبت آن با دین در اندیشه ابنسینا و فیض کاشانی پرداخته است. فیض و ابنسینا با سیاق و بستر مشترک اسلامی نظرات قابل توجه و تاثیرگذاری را در باب سعادت بیان نمودهاند. اما بررسی نظرات آن دو نشان میدهد که فیض در بحث سعادت کاملاً خدامحور بوده و حصول سعادت اخروی و نیل به قرب الهی را از طریق شریعت و تعالیم انبیا الهی امکانپذیر میداند؛ در حالیکه ابنسینا بر معرفت انسانی تاکید میورزد. لذا میتوان گفت که رویکرد ابنسینا به سعادت، فلسفی و رویکرد فیض کلامی و اخلاقی است. همچنین هر دو میان فضایل و سعادت ارتباط وثیقی برقرار میکنند. ابنسینا در تعریف فضایل و رعایت اعتدال، بر محوریت عقل و شایستگیهای انسانی تاکید دارد. اما فیض بر نقش اموری مانند شناخت خداوند، شرع و امداد و عنایت الهی در این ارتباط اهمیت میدهد. هرچند ابنسینا نیز نقش دین، افاضه و وحی الهی را در دستیابی به سعادت مهم تلقی میکند، اما به جای نقشمحوری، جایگاه حمایت کننده برای دین قایل است. برهمین سیاق تکامل انسان در بعد عقل نظری و عملی، مهمترین عامل دستیابی به سعادت انسانی معرفی میشود.

مقاله حاضر درصدد تبیین علم و ادراک و انواع و مراتب آن از دیدگاه دو حکیم بزرگ،ابن سینا (370- 428هـ.ق) و شیخ شهاب الدین سهروردی (549-587 هـ.ق) وپدر عرفان نظری، محیی الدین عربی (560-638هـ . ق)، معروف به شیخ اکبر است. این بزرگواران هر کدام علم و اداراک را به گونه ای تعریف کرده اند.ابن سیناهمچون طبیعیون، قائل به انطباع صور مرتسمه نزد ذهن است و سهروردی در باب ابصار، نظریه انطباع ابن سینا و نظریه خروج شعاع (دیدگاه ریاضیون)را رد کرده و اشراق حضوری نفس را ملاک رؤیت، و اساس علم و ادراک را حضور و ظهور شیء می داند. به نظر ابن سینا، علم و ادراک شامل چهار نوع: حسی، خیالی، وهمی و عقلی است ولی سهروردی آن را سه نوع می داند و علم وهمی را در خیال مندرج می نماید. ابن سینا قائل به این است که نفس، اشیاء محسوس و متخیل را از طریق آلات، ادراک می کند و مجردات و کلیات را به ذات خود درک می کند. وی قائل به مادی بودن حواس ظاهری و قوای باطنی است و برای هر کدام در مغزجایگاه خاصی قائل است.(ابن سینا، 1364: ص159) ولی عقل راغیر مادی می داند و مدرک هم در هر صورت غیر مادی است ولی سهروردی ادراک خیالی را نیز مجرد می داند و برای صور خیالی جایگاه مادی قایل نیست و از طریق آن عالم مثال را نیز ثابت می کند.ابن عربی نیز نظریه انطباع را رد می کند و برای صور خیالی جایگاه مادی قایل نیست. وی بنا بر نظریه ی خلق مدام می گوید، علم، تجلی دائم خداوند بر دلهایی است که سرگرمی های دنیا آن ها را محجوب نکرده باشد. علم حقیقی همراه با عمل است و نتیجه آن بهشت معنوی است. وهیچ چیز نورانی تر از علم نیست که بر آن نوری بتاباند و جایگاه آن قلب آدمی است.

مسأله اصالت ماهیت و اصالت وجود نزد فیلسوفان پیش از ملاصدرا مطرح نبوده است و یا اگر مورد توجه بعضی از فیلسوفان همچون شیخ اشراق قرار گرفته است به عنوان یک مساله فرعی و در ضمن دیگر مباحث فلسفی همچون اعتباریات و معقول ثانی طرح شده است.اما اصالت وجود نزد صدرالمتألهین نه به عنوان یک مساله فرعی بلکه به عنوان یک اصل رصین در صدر مباحث فلسفی قرار می گیرد و دیگر مباحث فلسفی مبتنی بر آن پایه ریزی میگردد. بسیاری از شارحان حکمت متعالیه معتقدند توجه به اصالت وجود و نگرش اصالت وجودی داشتن به مباحث فلسفی چهره بسیاری از مسائل فلسفی را دگرگون می کند و تبیین دقیق تری از آنها ارائه می دهد.و اساسا ملاصدرا توفیقات خویش در حل معضلات فلسفی و تولید ابتکارات متعدد فلسفی را مرهون همین نگرش اصالت وجودی است و محرومیت دیگر فلاسفه به جهت نگرش اصالت ماهیتی است که خواسته یا ناخواسته بر فلسفه آن ها سایه افکنده است. قضاوت در میزان تاثیر گذاری اصالت ماهیت و اصالت وجود در دیگر مباحث فلسفی و سهم هریک در تبیین دقیق و حل سریع و آسان مسائل فلسفی و همچنین تولید مباحث نوین فلسفی مارا بر آن داشت که آثار و لوازم اصالت ماهیت در اندیشه سه فیلسوف بزرگ یعنی ابن سینا ، سهروردی و میرداماد را در مقایسه فلسفه اصالت وجودی ملاصدرا مورد بررسی قرار دهیم و توفیقات هریک در حوزه های گوناگون فلسفی را برشماریم.

مسئله تجرد و مبحث مجرد و مادی و اینکه مجردات و مادیات چه نوع موجوداتی هستند و چه ارتباطی با یکدیگر دارند؛ ازجمله مسائل و مباحث مهم و محوری در فلسفه است؛ به‌نحوی‌که فیلسوفان را واداشته تا موضعی را در مقابل آن، اختیار نمایند. در این پژوهش تلاش بر آن است تا دیدگاه ابن‌سینا و سهروردی به خصوص ملاصدرا درباره چیستی و حقیقت تجرد موردبررسی دقیق قرارگرفته و با توجه به تعاریف آن‌ها از تجرد، نحوه ارتباط مجرد و مادی در تمام مراتب هستی تحلیل گردد. ازآنجاکه چیستی و گستره تجرد با توجه به معنای سلبی ارائه‌شده از آن توسط فلاسفه با نظریه علم و شعور در نفس حیوانی و نباتی و حتی جمادات سازگاری ندارد، تمرکز و تلاش نگارنده بر آن است تا با یافتن معنای حقیقی و ایجابی از آن، بتواند مشکل مزبور و نحوه ارتباط مراتب وجود را حل نموده و از دیدگاه دوگانه انگار فلاسفه قبل از صدرالمتألهین به یگانه انگار برسد. اهداف دیگری را که رساله پیش‌رو دنبال می‌کند عبارت‌اند از: بیان ویژگی‌ها، اوصاف و احکام مجردات و مادیات؛ بیان مراتب و اقسام مجردات در قوس نزول و صعود؛ تعیین مرز مادی و مجرد و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر به عنوان محور اصلی رساله؛ که تمام موارد مذکور با روش تحلیلی- استدلالی، انجام‌شده و در بستر یک بررسی تطبیقی؛ سامان‌یافته است. در پایان امید است این پژوهش فتح بابی باشد برای تلاش دانش پژوهان، در این زمینه.

تامل در اظهارات ابن سینا و آکوئیناس تردید در باب تقابل نظر ایشان در مورد نحوه حصول ارتباط نفس انسانی با بدن را برطرف می‌سازد. دو نظریه به ظاهر مقابل که در یک طرف آن ابن سینا با این اعتقاد که نفس انسانی به منظور ارتباط با بدن نیازمند واسطه است و در سوی دیگر آکوئیناس که معتقد است نفس بدون نیاز به واسطه با بدن متحد می‌شود. رفع تعارض ظاهری میان دو نظریه نگرشی تحلیلی را می‌طلبد که در نتیجه آن روشن می‌شود که هریک از دو فیلسوف هنگام بررسی ارتباط نفس با انسانی با بدن دو مقام را مدنظر دارند. مقام اول مرحله‌ای است که نفس به عنوان صورت با بدن مرتبط می‌شود و مقام دوم مرحله‌ای که آغاز فعالیت نفس انسانی در بدن است و حاصل تحلیل این است که دو نظریه نه تنها متناقض نیستند بلکه در راستای یکدیگرند و چنانچه اختلافی در مساله نحوه حصول ارتباط نفس انسانی با بدن مشاهده می‌شود ناشی از نگرش ایشان به مساله «اتحاد» است، چنانکه ابن سینا به دنبال عدم پذیرش اتحاد، ارتباط نفس انسانی با بدن را نوعی ارتباط تدبیری می‌نامد حال آن که آکوئیناس با پذیرش اتحاد، رابطه نفس انسانی با بدن را از نوع اتحاد می‌بیند، با این وصف هر دو فیلسوف نفس را نیازمند ارتباط با بدن می‌دانند. همچنین در مورد نحوه فعالیت نفس انسانی در بدن هر دو فیلسوف معتقدند نفس به منظور انجام فعالیت خویش در بدن نیازمند واسطه‌ای است که به اصطلاح ابن سینا روح بُخاری و به اصطلاح آکوئیناس روح جسمانی یا روح حیاتی نام دارد.

مسأله خیر و شر از مسائل مهم کلامی فلسفی است که ذهن فیلسوفان مسلمان از جمله ابن سینا و خواجه را به تکاپو واداشته است. در راستای راه حل آن نظریاتی را مطرح نموده‌اند. هر دو خیر را امری وجودی وشر را عدم دانسته‌اند. برای شر اقسام مختلف، که برای هر یک منشاء جداگانه‌ای درنظر گرفته‌اند. با حصر پنج گانه عقلی شر، ترک خیر کثیر را به دلیل شر قلیل در خلق نظام احسن، شر کثیر دانسته‌اند. شر را لازمه جهان مادی بنا نهاده‌اند و فوایدی برای آن برشمرده‌اند. هر دو شر رابه اقسام بالذات وبالعرض که برای عده‌ای خیر و برای عده‌ای شر است، تقسیم کرده‌اند. گناه را سر منشاءشرور دانسته‌اند. نقش اختیار را در پدید آوردن شر موثر دانسته‌اند. در راه حل مساله شر ابن سینا، با نظام احسن که خدا جهان را با حکمت خود استوار و مبری از فساد آفریده و خواجه بر اصل عوض بندگان مطابق افعال انسانی، تاکید داشته است. هر دو بر عالم مجرد که فاقد هرگونه خلل و سستی است اعتقاد داشته‌اند. عنایت الهی را احاطه کامل ذات به نظام هستی دانسته‌اند. هردو اوصاف الهی مانند توحید، ذات ومنشأء خیر وشر را یکسان می‌دانند. در عدل الهی پاداش را مطابق افعال انسانی دانسته و برخورداری بندگان ازرحمت وخیر خواهی الهی را، قابلیت بودن قابل دانسته‌اند. در قدرت مطلق الهی افعال قادر را بر اساس اراده که نفی آن محال است دانسته‌اند و قدرت را بر فعل و ترک آن می‌دانند. هردو علم مطلق الهی را در نظام احسن موثر دانسته‌اند و در رهیافت جدید پتر سون و سوبین برگ برآن صحه گذاشته‌اند، جان هیک و آکویناس وجود شر را با آن صفات منافی می‌دانند. مکی معتقد است چون خدا قادر به دفع شر نیست خیر خواه نیست.

هگل دربخش دوم علم منطق یعنی منطق ذات به مقولاتی می­پردازد که اوصاف مشترکی دارند . در واقع بعضی از این اوصاف حاکی از حیثیات ماهیت هستند که پیش از او منظور نظر ابن سینا نیز بوده است. تاکید برحقیقت وجود به مثابه ماهیت یا ذات و نیز نحوۀ اتحاد آنها در جهان خارج، توجه به حیث بازتابی ماهیت و حیث سلبی آن امکان قیاس با حکمت سینوی را فراهم می کند. بی تردید این امکان در هگل نیز میراث تاثیر سنت ارسطویی و الهیاتی بوده است. موضوعاتی ازجمله عروض وجود برماهیت وکثرت ماهیت نتیجه حیث سلبی و بازتابی ماهیت است و از سویی با توجه به این که هگل منطق را به مابعدالطبیعه ومباحث امورعامه درمعنای سنتی تبدیل کرده است، اهمیت مقولات ماهیت در مابعدالطبیعه و نه درمنطق به معنای سنتی آن وجه مشترک میان آن دو فیلسوف است.