آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نفس از موضوع و مساله‌های قابلِ بحث در فلسفه، عرفان، ادیان و علم است. بنابراین در فلسفه، عرفان و کلام اسلامی نیز از موضوع و مساله‌های مهم و قابلِ توجه بوده که از آغازِ شکل‌گیری فلسفه، عرفان و کلامِ اسلامی، فیلسوفان، عارفان و متکلمان به بحثِ نفس پرداخته‌اند. هدف این مقاله نیز پرداختن به جایگاه نفس در عرفان و فلسفه است که به‌صورت مشخص این جایگاه را در آرای نجم‌الدین رازی به نماینده‌گی از عرفان و در آرای ابن سینا به نماینده‌گی از فلسفه نسبتا موردِ مطالعه تطبیقی قرار داده است تا به‌صورت کلی به تفاوتِ دیدگاه عرفان و فلسفه درباره نفس اشاره شود و به صورت جزئی‌تر حدودِ آرای رازی و ابن سینا درباره نفس مشخص شود. برای تشخیصِ حدود و تفاوتِ آرای رازی و ابن سینا درباره نفس از روش کیفی-تحلیلی استفاده شده است. تلاش صورت گرفته که به‌صورتِ مستقیم به آرا و نظر رازی و ابن سینا در کتابِ مرصاد و شفا استناد شود. در ضمن برای هرچه گشوده‌تر شدنِ بحثِ نفس چه در آرای رازی و ابن سینا و چه در عرفان و فلسفه به دیدگاه فیلسوفان و عارفان نیز ارجاع داده شده تا خواننده بتواند پس از خواندن مقاله به دریافتی نسبتا کلی از بحث نفس در عرفان و فلسفه دست یابد. در عرفان نفس بیشتر تجلی یا جلوه‌ای از ذاتِ خداوند دانسته شده که در آرای عرفانی فقط خداوند حقیقت دارد، دیگر چیزها به‌نوعی همه تجلی‌های از ذاتِ خداوند است؛ بنابراین نفس نیز حقیقت نه بلکه جلوه‌ای از ذاتِ خداوند است. این برداشت از نفس در آرای رازی نیز بازتاب یافته است. عرفان معمولا از نقل و روایت‌های مذهبی با تاویل و برداشتِ منحصر به آرای عرفانی بهره می‌برد که رازی نیز در بحثِ نفس از همین رویکرد استفاده کرده است. ابن سینا جدی‌ترین فیلسوف، منطق‌دان و دانشمند در جهان اسلام است، با وصفی‌که در باره بسا موضوع و مسایل تحقیق کرده اما درباره بحثِ نفس، جایگاهی ویژه دارد و از نفس‌شناسانِ کلاسیک در جهان است که تدوینی تازه، جدید و مهمی از علم‌النفس ارایه کرده است. ابن سینا نفس را حقیقت می‌داند؛ حقیقتِ نفس را با بحث‌های فلسفی و منطقی اثبات می‌کند که در نتیجه از نظر معرفتی، آرای منسجم و یک‌دست از علم‌النفس ارایه می‌کند.

این کتاب شامل 17 رساله (14 رساله از ابن سینا، 2 رساله از صدقة بن علی و یک رساله از با‌با‌افضل‌ کا‌شا‌نی) در موضوعات مختلف است که محقق کتاب، عنوان «جامع البدائع» را برایش برگزیده و در سال 2004م.از سوی انتشارات «دار الکتب العلمیة» در بیروت منتشر شده است. قبلا کتاب دیگری باهمین عنوان و همین محتوا اما شامل 18 رساله با تحقیق «محی‌الدین‌ صبری الکردی» در سال ۱۳۳۵ق.= ۱۹۱‌7م.در مطبعة السعادة مصر چاپ و منتشر گردیده بود. محقق کتاب حاضر در مقدمه اثر، به استفاده از کتاب مذکور در تحقیق اثر و کار محقق قبلی اشاره نموده است. بنابر این کتاب حاضر، بازنشر کتاب قبلی با حذف یک رساله می باشد.اگرچه به عنوان چاپ اول از آن یاد شده است. کتابی با همین عنوان، با گزینش 13 رساله ابن سینا از نسخه عربی کتاب، به فارسی ترجمه (مترجم: یوسف بیگ‌باباپور) و از سوی انتشارات سفیر اردهال در سال 1393 منتشر شده است. همچنین تعدادی از این رسائل به همراه چند رساله دیگر (جمعا 23 رساله) با عنوان «رسائل الشیخ الرئیس الحسین بن عبدالله بن سینا=رسائل ابن سینا» از سوی انتشارات بیدار در سال 1400ق.در قم نشر گردیده است. این 4 مجموعه به ترتیب 17، 18، 13 و 23 رساله را دربر دارند که دارای اشتراک و اختلاف در رسائل با یکدیگرند. با این توضیح که دو مجموعه اول، علاوه بر رسائل ابن سینا، حاوی رسائل دیگران نیز می باشد؛ اما دو مجموعه اخیر فقط رسائل ابن سینا را در بر دارد. عناوین رسائل کتاب حاضر (17 رساله) در بخش «فهرست مندرجات» قابل مشاهده است.

مسئله حيات اخروي انسان پس از مرگ در روز قيامت، بخش مهمي از آموزه‌هاي ديني و انديشه فلسفي را تشکيل مي‌دهد. چون مسئله معاد در آموزه‌هاي ديني جايگاه والايي دارد هيچ فيلسوف مسلمان صاحب نظري نيست که بخش گسترده‌اي از انديشه خود را به آن اختصاص نداده باشد. کتاب حاضر سعي دارد تا مباني هستي‌شناسي، جهان‌شناسي، انسان‌شناسي و معرفت‌شناسي حيات اخروي انسان در روز قيامت را به صورت فلسفي در مورد چگونگي کيفيت حشر انسان در روز رستاخيز از ديدگاه سه متفکر جهان اسلام ابوعلي سينا، ملاصدرا و محمد غزالي مورد بررسي قرار دهد.

توحيد و خداشناسي که مشتمل است بر اثبات وجود خدا و صفات و احکام او، مهم‌ترين اصل از اصول شريعت اسلام است. اين رکن که بر پايه تفکر منطقي و بهره‌گيري از قوع عاقله انسان بنا مي‌شود، نگاه او به زندگي و در نتيجه اعمال و رفتار و منش او را شکل مي‌دهد و به همين دليل است که با شبهات فراوان مورد هجمه قرار گرفته است. در نوشتار حاضر تلاش شده تا با دقت و موشکافي به اثبات مبدأ عالم و احکام و صفات او پرداخته شود.

در خصوص نحوۀ ارتباط قوۀ مدرکه با صورت های ادراکی حسی و خیالی دو دیدگاه در فلسفۀ اسلامی وجود دارد: ابن سینا و دیگر مشائین قایل به حلول این صورت ها در فضای قوۀ ادراکی است و صدرالمتألهین هم قایل به صدور آنها از مرتبه ای از مراتب نفس و هم قایل به حلول آنها در مرتبه ای دیگر از [نفس] می باشد. براساس نظر مشاء، نفس هنگام ادراک تنها اتصاف عرضی به صور پیدا می کند و استکمال آن استکمال عرضی است. بنابراین، تفاوت انسان های کامل با ناقص تفاوتی عرضی است. ولی در دیدگاه صدرالمتألهین، نفس با اتحاد خود با این صور ترکیب اتحادی تشکیل می دهد و حرکتی جوهری دارد. تفاوت انسان ها در این دیدگاه تفاوتی جوهری است. یقین آوریِ ادراک حصولی در نظر ملاصدرا بیش از ابن سینا است، زیرا در قیام صدوری، شدت حصول فعل برای فاعل بیش از حصول مقبول برای قابل است.