آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

براهين زيادي براي تجرد نفس در فلسفه اسلامي و فلسفه غرب ذکر شده است. برهان «شک» دکارت يکي از براهيني است که در فلسفه غرب براي تجرد نفس مطرح گردیده است. مي‌توان اشکالاتي را از منظر فلسفه اسلامي به برهان دکارت وارد کرد، اما اين برهان به‌وسيله برهان «هواي طلق» ابن‌سينا قابل تصحيح است. به خاطر شباهت‌هاي دو برهان، دو اشکال مهم از «فلسفه ذهن» بر اين دو وارد شده است: اشکال اول در اين‌‌باره است که اين برهان مبتني بر قانون لايب‌نيتس است و قانون مزبور در خصوص امور داراي حيث التفاتي کارايي ندارد. اشکال دوم مي‌گويد: نحوه ارائه شدن تجربه آگاهانه ما به خودمان، به قدر کافي ماهيتمان را نشان نمي‌دهد. این مقاله به روش تحليلي ـ توصيفي به هر دو اشکال جواب داده و در آخر با کمک علم حضوري و بساطت نفس اثبات کرده که نه‌‌تنها نفس غير بدن است، بلکه موجودي مجرد از بدن به‌شمار می‌آید.

با افزایش تسلط بشر برجهان، در سایه پیشرفت علم و ظهوردیدگاه انسان محوری (اومانیستی)، سوال از چگونگی نیاز بشر به دین مطرح شد. دامنه پاسخ گویی دین به نیازهای بشر از منظر متفکران سده دوم تا پنجم هجری با تاکید بر دیدگاه شیخ طوسی، ابن سینا و غزالی بعنوان سه متفکر شاخص از علوم حدیث، فلسفه و عرفان مورد تحقیق و بررسی است. نظرات اینان بطور توصیفی و تحلیلی مورد تحقیق قرار می گیرد و روشن می شود که هرچه دامنه شرع و دین گسترده ترمی شود، از تاثیر عقل در حیات دینی فرد متدین کاسته می شود. شیخ طوسی، دین را پاسخ گوی انسان در زمینه نیازهای مادی و معنوی می داند. ابن سینا با استدلال به ضرورت وجود قانون الهی در زندگی اجتماعی و فردی، قوانین شریعت را برای نظم و تکامل و سعادت جامعه لازم می داند. غزالی ضمن تاکید به لزوم وجود قوانین شرع و سنت پیامبر برای نظم وآرامش و بقای جامعه، نبوت را برای اصلاح نفوس و تامین زمینه رشد و تعالی معنوی انسانها یک ضرورت فطری بیان می کند.این متفکران درعین تاکید به جایگاه ضروری عقل در شناخت خدا و نبوت از ماهیت و چیستی آن سخن نگفته اند و از چگونگی خطای عقل حرفی نیاورده اند. عقل از منظراین متفکران برای مقوله شناخت خدا، لازم ولی کافی نیست .در نهایت، عقل را شانی از شونات نفس دانستن، امروزه در سایه پیشرفت علم طب و پیوند عملی اعضای حیاتی و کلون کردن (شبیه سازی) هر لحظه مورد مناقشه و در معرض چالش بوده و نیازمند بازنگری درمعنی آن و ارایه تعریف جدید می باشد.دینداری در قالب عرفان وتصوف که دیانت را وابسته به فرد کامل و برجسته الهی در هرعصر، می داند، درجهان امروز، قابل دفاع تر و پاسخ گو ترسیم می شود و می تواند پویایی و به روز بودن دینداری را معنا ببخشد.

این متن تطبیقی فلسفی در باره ی بوعلی سینا که یک دانشمند مسلمان ایرانی و آکواینوس که یک دانشمند کاتولیک اهل سیلیس بوده است⸲ به مطالعه پرداخته است. این مطالعه در قالب تحلیل شباهت های متون ذکر شده به عنوان پایان نامه در مساله ی وجود خدا و دانش متافیزیک انجام گرفته است .این تحقیق دربردارنده ی پنج راه حلی است که در سوما در ارتباط با مساله ی وجود خدا ارائه داده شده است و این راه حل ها همگی مبتنی بر قواعدی هستند که آکواینوس از بوعلی سینا در کتاب الهیات شفا وام گرفته است .باید گفت پنج استدلال آکواینوس در باره ی وجود خدا بر آمده از موضوع اصلی متافیزیک بوعلی سینا یعنی وجود بما هو وجود است که بوعلی هم این موضوع را از متکلمین وام گرفته است . آکواینوس در تحلیل و جمع بندی استدلال هایش سعی در بهره بردن و جمع کردن استدلال های موجود در حکمت ارسطوئی و سینوی و فلسفه ی یهودی داشته است که موضوع تعالیم الهی نیز میباشد .این متن سعی دارد سنت علمی ادیان ابراهیمی را برای همه ی انسانها در باب وجود خدا به نمایش بگذارد و هدف از این امر تحقق همکاری و تبادل علمی بیشتر بین دانشمندان دینی ادیان ابراهیمی در باب استدلال های وجود خدا میباشد. مباحث الهیاتی در این متن علاوه بر زبان اصلی خودشان با ترجمه ی انگلیسی نیز آورده شده اند و به این جهت قابل فهم و دستیابی برای کسانی است که آگاهی و شناخت کافی نسبت به زبانهای قدیمی ندارند ولی مانند بوعلی و آکواینوس اهل تفکر هستند و روش آنها را دنبال میکنند. کسانی که علم را در هر نقطه ای با تلاش فراوان می یابند.

در این نوشتار آراء ‌‌ابن‌سینا و جرج ادوارد مور در زمینه‌ی اخلاق واقع‌گرا و ضمن بحث درباره‌ی روش شهودگرایی در تشخیص خاصه‌های اخلاقی تبیین و مقایسه می‌شود. واقع‌گرایی در اخلاق به معنای عینیت پذیری گزاره‌های اخلاقی است و از این رو خاصه‌های اخلاقی شهود پذیرند. مسئله‌ی اصلی تحقیق صورت‌بندی آراء ‌‌ابن‌سینا ضمنِ اصول واقع‌گرایی و روش شهودگرایی است، این‌که آیا گزاره‌های اخلاقی ذیل آراء مشهوره از همان اصولی تبعیت می‌کنند که مور آن‌ها را در مبحث واقع‌گرایی در اخلاق مطرح کرده است و این‌که چگونه می‌توان آن‌ها را شهود کرد. واقع‌گرایی اخلاقی نزد مور بر اساس شهودگرایی خاصه‌های اخلاقی نظیر خوب و بد است، اموری که غیرقابل تحویل به امور طبیعی یا مابعدالطبیعی است. نزد ‌‌ابن‌سینا واقع‌گرایی اخلاقی بر اساس نفس الامری بودن محمول‌های اخلاقی نظیر حسن و قبیح تعریف و قابل شهود می‌شود. در این نگرش حسن و قبیح برای نفس، به عنوان موجودی که اعتلا و سعادت آن امری واقعی است، تبیین شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نزد مور ارتباط میان موضوعات اخلاقی و محمول‌هایی نظیر خوب و بد امری شهودی است که آنرا ارتباط خوب با بیشترین خیر ممکن تعریف کرده است و این تلازم و درک آن مستلزم تأمل و بلوغ عقلی فاعل اخلاقی است. نزد ‌‌ابن‌سینا ارتباط میان موضوعات اخلاقی و محمول‌های اخلاقی نظیر حسن و قبیح بر اساس شهرت گزاره‌های اخلاقی و شهود عقلاء قوم تبیین شده است.

از جمله مسائل مابعدالطبیعه، مسأله جواهر مفارق و نحوه شناخت مفارقات است. پیچیدگی بحث شناخت جواهر مفارق تا حدّی است که فیلسوفان هنگام بررسی و تأمّل در باب آن، آراء متفاوت و گاه متعارضی را ارائه می‌دهند. از جمله اندیشمندان دوره میانه، می‌توان به ابن‌سینا و توماس آکوئینی اشاره کرد که هر یک از ایشان با ذکر دلایلی و شواهدی چند دو نظر مقابل در خصوص شناخت جواهر مفارق اعلام می‌دارند، چنانکه در برخی موارد شناخت جواهر مفارق را برای نفس انسانی ممکن می‌دانند و در مواردی نفس انسانی را قادر به شناخت نمی‌دانند. با این وصف اگرچه آراء دو اندیشمند مردّد و ناسازگار می‌نماید اما با تحلیل آراء ایشان و به دنبال ارائه تقسیم ثُنائی برای شناخت، یعنی شناخت حقیقت و شناخت حقیقی، می‌توان تعارض ظاهری را مرتفع ساخت و در نهایت اعلام داشت که به اعتقاد هر دو اندیشمند نفس انسانی قادر به شناخت حقیقت جواهر مفارق است، با این تفاوت که از نظر ابن‌سینا شناخت حقیقت منوط به افاضه عقل فعال بیرونی است، حال آنکه از نظر آکوئینی شناخت حقیقت مستلزم اِعداد عقل فعال درونی است؛ و از سوی دیگر هر دو اندیشمند اتفاق نظر دارند بر اینکه شناخت حقیقی جواهر مفارق برای نفس انسانی امکان‌پذیر نیست، بلکه شناخت حقیقی مختص جواهر مفارق و خداوند است، و در نهایت اینکه از طریق علم حصولی نمی‌توان به شناخت حقیقی مفارقات نائل شد.

در تاریخ فلسفه، آنچه مفهوم کلی را به مسئله تبدیل کرده، کارکردهای هستی­ شناختی، معرفتی و نیز کلامی آن بوده است؛ البته توجه به چنین کارکردهایی، فهمی فراتر به ­لحاظ حیث منطقی آن را می­ طلبد. در این حوزه، نگرش خاص ابن ‏سینا دربارۀ کلی طبیعی که درپرتو اعتبارات لابشرطی ماهیت و با وصف معقولیت بر آن تأکید شده است، امکان مقایسه با کلی انضمامی هگل با چنین وصفی را فراهم می­ آورد؛ بنابراین، ارتباط بین عالم محسوس و عالم معقول، تجرد نفس، نسبت کلی با افراد خود، و مسئلۀ تشخص و فردیت ازجمله موضوعاتی هستند که کارکردهای یادشده را توجیه می‏ کنند؛ اما آنچه در این بحث، نسبت هگل با ابن‏ سینا را نشان می‏ دهد، در وهلۀ نخست، توجه به معقولیت ثانی یا فلسفی مفهوم کلی و سپس توجه به کارکردهای آن است که درپرتو اندیشۀ ارسطو- افلاطونی شکل گرفته است. بی­تردید، در تحلیل و واکاوی مفهوم کلی و تعینات آن، هگل و ابن­ سینا تحقق عینی این مفهوم در افرادش را پذیرفته ­اند؛ ولی به ­زعم هگل، کلی انضمامی در اصطلاح حکمت سینوی، ماهیتی مخلوطه و بشرط شیء است که در سطحی فراتر از ماهیت و وجود (صورت معقول) عرضه شده و کاملاً حیث ایجابی یافته؛ درحالی که آنچه کلی طبیعی را با توجه به حیث سلبی­اش درسطح ماهیت، به‏ صورت مبهم درآورده، نحوۀ موجودیت آن است؛ افزون ­بر آن، هگل براساس نظریۀ وحدت ضدین، کلی انضمامی را تحلیل کرده و استنتاج کثیر از واحد را برخلاف قاعدۀ الواحد ابن‏ سینا مجاز دانسته و درنهایت، در دام مفهوم ­گرایی افتاده است.

یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مسائل در حیطۀ قوس صعود، مباحث مربوط به انتهای قوس صعود و مسئله فناء فی اللّٰه است. در مقاله پیش رو به بررسی تطبیقی این مسئله از منظر سردمداران سه مکتب مهم فلسفه اسلامی یعنی ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا می‌پردازیم. دو مبحث حرکت جوهری نفس و اتحاد ـ چه اتحاد عاقل و معقول و چه اتحاد نفس با عقل فعال‌ـ ، به عنوان بنیادی‌ترین اصول مٶثر در کیفیت تبیین و ترسیم فناء فی اللّٰه به حساب می‌آیند. برای ابن سینا به خاطر نفی حرکت جوهری نفس و نفی اتحاد و همین طور عدم صراحت در عبارات عرفانی‌اش، نمی‌توان قول به فنای حقیقی را قائل شد. همین طور سهروردی مبانی مشابهی با ابن سینا دارد و با عدم قول صریح به حرکت جوهری نفس و با نفی اتحاد، معنایی خاص و غیر حقیقی از فنا را ارائه می‌دهد و آن را به شدت توجه انسان پاک و طاهر به مبادی عالیه و دست دادن یک حالت روحانیه با جذبه شدید و حالت استغراق معنا می‌کند. اما ملاصدرا با داشتن مبانی و اصول خاص خود ـ از جمله اثبات حرکت جوهری نفس و پذیرش اتحادـ ، فنا را به صورت حقیقی می‌پذیرد و به علاوه، نقطۀ پایانی قوس صعود را چیزی بالاتر از دیدگاه ابن سینا و سهروردی می‌داند و به فنای حقیقی فی اللّٰه قائل است.

این مقاله، با بهره گرفتن از روش تحلیلی- مقایسهای، به بررسی مفهوم سعادت و نسبت آن با دین در اندیشه ابنسینا و فیض کاشانی پرداخته است. فیض و ابنسینا با سیاق و بستر مشترک اسلامی نظرات قابل توجه و تاثیرگذاری را در باب سعادت بیان نمودهاند. اما بررسی نظرات آن دو نشان میدهد که فیض در بحث سعادت کاملاً خدامحور بوده و حصول سعادت اخروی و نیل به قرب الهی را از طریق شریعت و تعالیم انبیا الهی امکانپذیر میداند؛ در حالیکه ابنسینا بر معرفت انسانی تاکید میورزد. لذا میتوان گفت که رویکرد ابنسینا به سعادت، فلسفی و رویکرد فیض کلامی و اخلاقی است. همچنین هر دو میان فضایل و سعادت ارتباط وثیقی برقرار میکنند. ابنسینا در تعریف فضایل و رعایت اعتدال، بر محوریت عقل و شایستگیهای انسانی تاکید دارد. اما فیض بر نقش اموری مانند شناخت خداوند، شرع و امداد و عنایت الهی در این ارتباط اهمیت میدهد. هرچند ابنسینا نیز نقش دین، افاضه و وحی الهی را در دستیابی به سعادت مهم تلقی میکند، اما به جای نقشمحوری، جایگاه حمایت کننده برای دین قایل است. برهمین سیاق تکامل انسان در بعد عقل نظری و عملی، مهمترین عامل دستیابی به سعادت انسانی معرفی میشود.

مقاله حاضر درصدد تبیین علم و ادراک و انواع و مراتب آن از دیدگاه دو حکیم بزرگ،ابن سینا (370- 428هـ.ق) و شیخ شهاب الدین سهروردی (549-587 هـ.ق) وپدر عرفان نظری، محیی الدین عربی (560-638هـ . ق)، معروف به شیخ اکبر است. این بزرگواران هر کدام علم و اداراک را به گونه ای تعریف کرده اند.ابن سیناهمچون طبیعیون، قائل به انطباع صور مرتسمه نزد ذهن است و سهروردی در باب ابصار، نظریه انطباع ابن سینا و نظریه خروج شعاع (دیدگاه ریاضیون)را رد کرده و اشراق حضوری نفس را ملاک رؤیت، و اساس علم و ادراک را حضور و ظهور شیء می داند. به نظر ابن سینا، علم و ادراک شامل چهار نوع: حسی، خیالی، وهمی و عقلی است ولی سهروردی آن را سه نوع می داند و علم وهمی را در خیال مندرج می نماید. ابن سینا قائل به این است که نفس، اشیاء محسوس و متخیل را از طریق آلات، ادراک می کند و مجردات و کلیات را به ذات خود درک می کند. وی قائل به مادی بودن حواس ظاهری و قوای باطنی است و برای هر کدام در مغزجایگاه خاصی قائل است.(ابن سینا، 1364: ص159) ولی عقل راغیر مادی می داند و مدرک هم در هر صورت غیر مادی است ولی سهروردی ادراک خیالی را نیز مجرد می داند و برای صور خیالی جایگاه مادی قایل نیست و از طریق آن عالم مثال را نیز ثابت می کند.ابن عربی نیز نظریه انطباع را رد می کند و برای صور خیالی جایگاه مادی قایل نیست. وی بنا بر نظریه ی خلق مدام می گوید، علم، تجلی دائم خداوند بر دلهایی است که سرگرمی های دنیا آن ها را محجوب نکرده باشد. علم حقیقی همراه با عمل است و نتیجه آن بهشت معنوی است. وهیچ چیز نورانی تر از علم نیست که بر آن نوری بتاباند و جایگاه آن قلب آدمی است.