آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله، می کوشیم ابتدا دیدگاه شیخ مفید (ره) را در خصوص علم امام، منشا این علم، علم امام به غیب، و اقسام این علم تبیین کنیم. سپس قلمرو علم امام و مصادیق آن را طرح خواهیم کرد و نشان می دهیم که علم امام به تمام صنایع، زبان ها و لغات، دانش فرشتگان و انبیاء، تمام کتب آسمانی، آگاهی از درون افراد، علم، علم الکتاب و... تعلق می گیرد.

‫اين پژوهش با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي علامه حلي و شيخ مفيد در مسايل مهم اعتقادي، مانند توحيد، نبوت، امامت و معاد را مقايسه و روش‌هاي هر يک از اين دو متکلم و عالم بزرگ جهان تشيع در زمينه انديشه‌هاي کلامي شيعه اماميه را تبيين مي‌کند. نويسنده در قالب شش فصل به مقايسه ديدگاه‌هاي اين دو متکلم بزرگ پرداخته و آراي آنان را در مقوله اصول دينِ مورد اتفاق اماميه بحث و بررسي کرده است. وي در فصل اول به طرح کليات فرضيه‌هاي تحقيق، روش تحقيق، پرسش هاي اصلي و فرعي تحقيق و... پرداخته و فرضيه تحقيق را مبني بر اين که: هر يک از اين دو متکلم به طور مستقل به مباحث کلامي و ادله آن ها پرداخته و از کسي در اين زمينه تقليد نکرده‌اند، تبيين مي‌کند. در فصل دوم به صورتي اجمالي زندگاني و شخصيت علمي شيخ مفيد و علامه حلي مطالعه گرديده و آثار علمي آنان به ويژه در عرصه کلام اماميه معرفي شده است. در فصل سوم ضرورت شناخت خداوند، اثبات وجود خدا و صفات او به صورت تطبيقي در نظريات کلامي شيخ مفيد و علامه حلي منعکس مي‌شود. در فصل چهارم آراي شيخ مفيد و علامه حلي درباره نبوت و عصمت پيامبران، ضرورت نبوت انبيا و بعثت آنان، مفهوم و کارکردهاي وحي، ضرورت عصمت انبيا از منظر عقل و قرآن، تعريف نبي و فوايد بعثت انبيا تبيين گرديده است. فصل پنجم به مقايسه آراي اين دو متکلم بزرگ در مقوله امامت، تعريف امام، ويژگي‌هاي امام، ضرورت وجود امام، نصب الهي امام(، ضرورت افضليت و برتري همه جانبه امام( بر ديگران، اثبات تعيين امام علي( و اثبات امامت آن از جهت عقل و نقل اختصاص دارد. در فصل ششم و پاياني از اين نوشتار، ديدگاه‌هاي شيخ مفيد و علامه حلي در اثبات معاد و ادله عقلي و نقلي مبتني بر آن، اثبات معاد جسماني، اعاده معدوم و شبهه هاي مربوط به آن، وجوب توبه، شفاعت، صراط، ميزان، بهشت، جهنم، حساب، ميزان و... ساير مباحث مربوط به آخرت و قيامت، بررسي و مقايسه شده است.

در قرن چهارم هجری که دوران رشد و گسترش تمدن اسلامی محسوب می شود، شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی خاصی بر جعان اسلام حاکم شد؛ که نقطه عطفی در حوزۀ دانش سیاسی مسلمانان به طور عام و بالاخص شیعیان به شمار می آید. در این زمان با ضعف خلفای عباسی و قدرت یابی آل بویه، بستری برای شیعیان امامیه فراهم شد؛ تا عالمان شیعی فعالیت خود را برای اولین بار به طور علنی آغاز کرده و بتوانند پاسخگوی نیازهای قکری عقیدتی شیعیان باشند.از جملۀ این عالمان شیخ مفید و شیخ طوسی می باشند، که در این برهۀ حساس از تاریخ سیاسی شیعه نقش مهمی را ایفا می کنند. آنان با جمع آوری احادیث، به تحلیل تاریخ سیاسی و باز بینب اندیشه های فقهی کلامی پرداخته، و دانش سیاسی تشیع را گسترش دادند، هم چنین با استفاده از امکانات و فرصتهای بدست آمده در این عهد توانستند یکی از شکوفاترین دوره های تاریخ تشیع را خصوصاَ به لحاظدفاع از آن مذهب در مقابل مخالفان و ندوین کتب ایجاد کنند؛ به طوریکه بسیاری از کتب مرجع شیعه بویژه منابع اصلی فقه شیعی در این دوره حریر شده است.با توجه به اهمیتی که این دوره در تاریخ اسلام دارد؛ در پی دستیابی به این مسئله هستیم که تحت تأثیر چه عواملی علمای امامیه توانستند با فرق و مذاهب دیگر مقابله کنند، و در فقه و کلام شیعه شیوه های نوینی را پایه گذاری کنند. شیخ مفید بزرگترین عالم شیعی این دوره توانست فقه شیعی را از مرحلۀ نص گرائی به عقل گرائی وارد کند؛ حضور او نقطه عطفی در تاریخ کلام امامیهاست که اندیشه هایش تأثیرات سرنوشت سازی بر متکلمان بعدی داشته است. شیخ طوسی نیز، دانشمندی پر آوازه در علمفقه و کلام شیعی است، و جایگاهی بلند و عظیم دارد.

براساس طبقه بندی علوم ابونصر فارابی، علم مدنی (اجتماعی) مسلمین شامل دو علم کلام و فقه است و می توان مدعی شد که اندیشه مدنی (اجتماعی)، عمدتاً توسط فقها ـ متکلمین رقم خورده است. در این دوره تاریخی حداقل سه کلان مسئله غیبت کبرای امام دوازدهم شیعیان، ترجمه علوم یونانی و تأثیرات آن در محیط بغداد و حکومت سیاسی آل بویه سهم مهمی در تحولات آن دارند. شیخ مفید، به عنوان فقیه ـ متکلم بزرگ شیعی و بنیانگذار مکتب کلامی ـ فقهی بغداد، نقش مهمی در تحولات مدنی و اجتماعی شیعیان در این دوره حساس تاریخ تشیع داشته است. در این مقاله کوشیده ایم با اتکا بر این مقدمه و با بهره گیری از روش شناسی بنیادین، مبادی معرفتی و غیرمعرفتی مؤثر بر شکل گیری اندیشه اجتماعی (مدنی) شیخ مفید احصا و صورت بندی شود. در این صورت بندی، به تأثیرات مکتب قم (شیخ صدوق و شیخ کلینی) به عنوان مبادی معرفتی شیخ مفید و صورت بندی جدید شیخ مفید از این مبادی معرفتی با نظر به شرایط تاریخی ـ اجتماعی خاص خود اشاره شده است. در پایان به ضرورت تحقیق درباره اندیشه اجتماعی دیگر فقها ـ متکلمان شیعی قبل و بعد از شیخ مفید نیز اشاره کرده ایم.

انسان‌‌شناسی اخلاق یکی از موضوعات جدید و میان‌‌رشته‌‌ای است که به تبیین اخلاق بر پایۀ مبانی انسان‌شناختی و رابطۀ میان آن دو می‌‌پردازد. متکلمان اسلامی از گذشته تا کنون، در تبیین رابطۀ انسان‌‌شناسی و اخلاق، تلاش‌هایی درخور انجام داده‌اند. شوربختانه امروزه این تلاش‌‌ها، در معرض فراموشی قرار گرفته است و در نتیجه، هر روز بیش از پیش، شاهد گسترش اخلاق سکولار در جوامع اسلامی با رویکرد انسان‌شناختی تجربی هستیم. بر همین اساس، نویسندگان در پژوهش حاضر بر آن شدند تا با روش توصیفی- تحلیلی به بازخوانی آرای شیخ مفید، یکی از متکلمان برجستۀ شیعه، در تبیین رابطۀ انسان شناسی و اخلاق بپردازند. براساس پژوهش انجام شده، برخی از مهم‌ترین آراء ایشان در این‌باره عبارتند از: دو ساحتی بودن انسان، حادث و فانی بودن نفس، نفی جبر و اثبات أمر بین الأمرین، حسن و قبح عقلی افعال، قبح تکلیف ما لایطاق، تقدم استطاعت بر فعل و ملاک بودن نیّت برای ارزش گذاری فعل اخلاقی.

«تجرد روح» يکي از مباحث پايه در انسان‌شناسي است و همواره مدنطر متفکران علوم گوناگون بوده است. شيخ مفيد، برجسته‌ترين عالم شيعي اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري آراء قابل‌توجهي در حوزه انسان‌شناسي دارد. محققان و شارحان او يکي از نظريه‌هاي مهم وي را قول به «تجرد روح» مي‌دانند. هدف تحقيق حاضر بررسي دقيق قراین مرتبط با اين بحث در آثار اوست. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد در آثار شيح مفيد گرچه شواهدي که بر تجرد روح دلالت دارد (مانند تعريف انسان به جوهر بسيط فاقد حجم، حرکت، سکون، اجتماع و افتراق به وضوح) مشاهده مي‌گردد، اما قرائتي در مقابل آن (مانند عرض بودن روح، فناي ارواح پس از مرگ و اختصاص تجرد به واجب تعالي) نيز يافت مي‌شود. از ديدگاه تحقيق حاضر، راهبردهاي رفع تعارض از عبارات شيخ مفيد عبارتند از: تفکيک دو اصطلاح «جوهر فلسفي» و «جوهر کلامي» در عبارات شيخ، تفکيک روح از حقيقت انسان، توجه به دوره‌هاي حيات علمي وي، و بررسي دقيق آثار علمي مستند به او. نتيجه پاياني تحقيق آن است که شيخ مفيد گرچه به بعد غيرمادي انسان اذعان دارد، اما نظريه‌اي کاملاً منسجم درباره تجرد روح ارائه نکرده و برخي از لوازم آن را نپذيرفته است.

تحلیل دیدگاه های شیخ مفید در باره آثار محدثان شیعه به ویژه شیخ صدوق، موضوع اصلی این مقاله است. نگارنده، با توجه به تفاوت شیوه کار و مخاطبان دو گروه از دانشمندان شیعی، پنج نکته برای شیوه محدثان بر می شمارد که آثار متکلمان و فقیهان با محدثان، از این جهات تفاوت داشته است. عمده ترین منابع مقاله، آثار شیخ مفید است.