آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله «اختيار» انسان يکي از مباحث پرچالش و دامنه‌دار در تاريخ تفکر بشر به‌شمار مي‌رود و تاکنون راه‌حل‌هاي گوناگوني براساس مباني فکري مختلف براي آن ارائه شده است. اين مسئله در انديشه ابن ابي‌جمهور احسائي نيز مطمح نظر قرار گرفته است، مي‌توان گفت آنچه ديدگاه احسائي را از سايران امتياز بخشيده و درخور توجه كرده، تلاش کم‌نظير وي براي تقريب نظريات فلاسفه، عرفا و متکلمان در اين زمينه است که در کتاب «مُجلي» صورت گرفته است. اين جستار کوشيده است، راه‌حل ارائه شده از سوي احسائي براي پاسخ‌گويي به مسئله اختيار انسان و تلاش او براي رفع تعارض‌هاي موجود ميان انديشه‌هاي گوناگون را بررسي كند. از جمله دستاوردهاي بحث اين است که احسائي متناسب با رويکرد اشراقي خويش، تفسير خاصي از نظريه «أمر بين الامرين» ارائه کرده و اختلافات موجود در مسئله اختيار را بر پايه پذيرش وحدت سه‌گانه «شريعت ـ طريقت ـ حقيقت»، قابل جمع و غيرمتعارض با هم قلمداد کرده است.

مقاله حاضر در پي آن است تا مسئلۀ عصمت انبياء را از منظر ابن ابي‌جمهور احسائي تبيين و ديدگاه اين متفکر بزرگ اماميه را در اين راستا تشريح کند. ابن ابي‌جمهور احسائی (838ـ912ق) به‌عنوان شخصیتی که جایگاه مهمی در مسیر ادغام شاخه‌های مختلف نظری در سایه تعالیم امامی دارد، بر مبناي ديدگاه جمع‌گراي خود در زمينۀ منابع معرفتي، با ايجاد هماهنگي و همخواني ميان سه رويکرد کلامي، حکمي و عرفاني، عصمت نبي را اثبات مي‌کند. ابتدا از منظر کلامي، با ارائه تقريري از نظريه لطف، سپس از ديدگاه حکمت الهي، با بهره‌گیری از نظريه عنايت و در نهايت از نظرگاه عرفان اسلامي و از مجراي مقام خليفگي انسان کامل و مفهوم اعتدال، ضرورت عصمت نبي و گستره آن را اثبات کرده است. از امتيازات ديدگاه ايشان نسبت به پيشينيان آن است که علاوه بر تأکيد بر منصب ظاهري پيامبر و مقام رسالت، از منظر جايگاه باطني وي در عالم و ضرورت وجودي او (انسان کامل) به مسئله عصمت پرداخته است.

بازشناسی چیستی و چرایی ترکیب سه منبع معرفتی عقل، شرع و کشف در نظام اندیشه ابن ابی جمهور احسایی(838-906ق)، تحلیل دستاوردهای معرفتی این نظام را ثمربخش­تر می­کند. ابن ابی جمهور احسایی به عنوان شخصیتی که جایگاه مهمی در مسیر ادغام شاخه­های مختلف نظری در سایه تعالیم امامی دارد، نظریه شناخت خود را بر پایه­ای فلسفی- دینی- عرفانی تأسیس می­کند. کاری که بعدها توسط صدرالمتألهین شیرازی (979-1050ق) تکمیل شد و در قالب نظریه «وحدت معرفتی مفاد قرآن، عرفان و برهان» ارائه گردید. در نظام فکری ابن ابی جمهور، ربط و پیوند عمیقی میان عقل، قلب و شرع وجود دارد؛ وی معتقد است که باید از قضایای برهانی ضروری به واردات الهی ارثی منتقل شد، در این صورت اسرار شریعت را می­توان دریافت و معانی طریقت و حقیقت را فهمید. عقل با پیمودن مراتب کمال به مرتبه قلب راه پیدا می­کند و قلب نام دیگر عقلِ کمال یافته است. همچنین در مورد ربط و نسبت میان شرع و عقل، بر این باور است که شرع، عقل خارجی و عقل، شرع داخلی است، پس آن دو معاضد و معاون همدیگر بلکه با هم متحدند.

انسان‌شناسی یکی از مهم‌ترین مباحث در میان اندیشه‌های فلسفی فیلسوفان اسلامی است، که در نظام فکری ابن ابی جمهور احسائی نیز جایگاهی بنیادین دارد؛ به گونه‌ای که نقش برجسته و مؤثّر آن را در آثار مهم وی ـ از جمله مُجلی مرآه المنجی، موضح الدرایه و البوارق المحسنیه ـ می‌توان مشاهده کرد. با توجّه به ضرورت معرفی آراء و عقاید ابن ابی جمهور به عنوان اندیشمندی تأثیرگذار و جریان ساز در تاریخ تفکّر اسلامی، رسالت ما در این پژوهش، شرح و تحلیل آراء انسان‌شناختی وی با تأکید بر کتاب مُجلی مرآه المنجی است؛ چرا که این کتاب هم از جهت روش‌شناختی و هم از جهت محتوایی اهمّیّتی به سزا دارد و در حقیقت، آوازه‌ی ابن ابی جمهور وامدار تألیف این کتاب است. ساختار اصلی رساله به این صورت است که ابتدا انسان را در دو بُعد انسان نوعی و انسان فردی، سپس هر کدام را از منظر فلسفی، کلامی و عرفانی مورد بررسی قرار می-دهیم. با مطالعه‌ی پیشینه‌ی تفکّر ابن ابی جمهور احسائی و بررسی کمّیّت و کیفیّت تأثّر او از متفکّران سَلَف در موضوع انسان‌شناسی، دریافتیم که تلاش عمده ابن ابی جمهور، در زمینه تلفیق فلسفه، کلام، اشراق و عرفان بوده است. روشی که ایشان در پیش گرفته، به معنی ترکیب آراء پیشینیان و ایجاد یک نظریّه ترکیبی نیست، بلکه قصد وی درآمیختن دستاوردهای علم کلام با نتایج فلسفه و تصوف بوده تا آمیزه آن‌ها، چهارچوبی نظری برای عقیده به توحید گردد. ابن ابی جمهور آراء انسان‌شناختی خود را در قالب مجموعه‌ای از آراء متافیزیکی و در پیوند با مفاهیم عرفانی و کلام دینی ترسیم می‌کند. در چنین منظومه معرفتی است که هم وجه هستی شناختی انسان به عنوان معلول، مخلوق و مظهر تبیین شده است و هم مقام و موقعیت معرفت شناختی او در نسبت با خدا، خود و جهان. وی کوشیده تا از طریق تبیین ارتباط متقابل نفس و بدن در سه بُعد فلسفی- کلامی و عرفانی، انسان انتزاعی را به انسان متحقق در خارج پیوند دهد و آدمی را از تعریف فلسفی در مابعدالطبیعه به سوی انسان سازی در متن واقع و اجتماع سوق دهد و میان سعادت دنیا و آخرت انسان پیوندی فلسفی برقرار سازد. احسائی غایت کمال انسان را کمال علمی و عملی و رسیدن به مرتبه نبوّت، ولایت و رسالت می‌داند. در این مرتبه انسان آیینه تمام نمای پروردگارش و مقصود و غایت خلقت است. احسائی در انسان‌شناسی خود با وقوف کامل، سه‌گانه شریعت، طریقت و حقیقت را که مبتنی بر الگوی «ظاهر، باطن و باطن الباطن» است، در راستای تبیین هم‌گرایی تصوف و تشیع به کار گرفته است. روش این پژوهش، به صورت توصیفی، تحلیلی و نقد و نظر است. واژه‌های کلیدی: ابن ابی جمهور احسائی، انسان‌شناسی فلسفی، انسان‌شناسی کلامی، انسان‌شناسی عرفانی.

كشف البراهين في شرح رسالة زاد المسافرين، اثر محمد بن ابی‌جمهور احسائی، به تحقیق وجیه بن محمد مُسبّح، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این اثر، در هفت فصل، مباحث مربوط به اصول پنج‎گانه عقیدتی شیعی (توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد) را بیان کرده است. ابن ابی‌جمهور احسائی در خاتمه، تاریخ فراغت از املای این کتاب را شامگاه چهارشنبه، هفدهم ذی‎حجه 878ق، در مشهد رضوی(ع)، ذکر می‌کند. کتاب، دارای مقدمه محقق، مقدمه مؤلف، محتوای مطالب در هفت فصل و خاتمه است. نویسنده در نگارش این اثر از منابع متعدد لغوی، تاریخی، روایی، تفسیری و... از منابع شیعی و سنی به زبان عربی استفاده کرده که برخی از آنها پس از قرآن کریم و نهج‌البلاغه، عبارتند از: لسان العرب ابن منظور؛ سیره ابن هشام؛ مقدمه ابن خلدون؛ صحیح بخاری؛ ملل و نحل شهرستانی؛ مقالات الإسلاميين علی بن اسماعیل اشعری؛ کافی کلینی؛ توحید صدوق؛ مستدركات أعيان الشيعة؛ تاریخ طبری؛ فهرست ابن ندیم؛ الأعلام زرکلی؛ وسائل الشيعة شیخ حر عاملی؛ مسند و فضائل الصحابة احمد بن حنبل؛ الكامل في التاريخ ابن اثیر؛ المعجم الكبير طبرانی؛ المناقب خوارزمی؛ بحار الأنوار علامه مجلسی؛ ينابيع المودة قندوزی؛ التفسير الكبير فخر رازی و.. ابن ابی‌جمهور در اصل رساله «زاد المسافرين» می‌نویسد: «فهذه رسالة مشتملة علی ما يجب علی المكلف اعتقاده من العقائد الكلامية و المسائل الأصولية، سمّيتها بزاد المسافرين في أصول‌الدين». ترجمه: «این رساله‌ای است دربردارنده، مباحثی کلامی از اصول اعتقادات که باور به آن بر مکلف واجب است. من، آن را زاد المسافرين في أصول‌الدين، نام نهادم». وی سپس در توضیح عبارت فوق (در عبارات كشف البراهين که شرح زاد المسافرين است،) می‌نویسد: منظورش از رساله، کتاب است و از عقاید کلامیه، علم کلام. وی آنگاه وجوهی را در سبب نام‌گذاری علم کلام به این اسم، ذکر می‌کند، مراد از مسائل (مبادی، مسائل و موضوعات) را روشن می‌کند و وجوهی را در برتری این علم بر سایر علوم ذکر می‌نماید. ابن ابی‌جمهور، درباره ترتیب فصول مسائل مطرح‌شده در کتاب، می‌نویسد: مطالب این کتاب در هفت فصل ترتیب یافته است. وجه حصر مباحث در هفت فصل این است که آنچه از آن بحث می‌شود، یا ذات و متعلقات ذات است و یا افعالِ ذات. در بحث از ذات هم یا از تصور آن چیز نزد عقل و تمیّز آن از سایر موجودات صحبت می‌کنیم یا از صفات مختص به آن؛ پس [در این علم] اولین مورد، بحث از اثبات واجب الوجود خواهد بود که فصل اول کتاب به آن پرداخته است. دومین مورد، بحث از صفات است که آن‌هم یا ثبوتیه است و یا سلبیه. بحث از صفات ثبوتیه در فصل دوم و صفات سلبیه در فصل سوم، مطرح می‌گردد [تا اینجا بحث از ذات و متعلقات، یعنی اولین مورد از بحث از شیء بود و اکنون به سراغ مورد بعدی، یعنی افعال می‌رویم]؛ بحث از افعال، یا از افعال مطلق به‌طور عموم است یا از افعال خاص که از اولی در فصل چهارم تحت عنوان عدل بحث می‌شود و اما دومی (افعال خاص)، یا مربوط به سرای دنیا است و یا به زندگانی اخروی ارتباط دارد؛ مباحث مربوط به زندگانی اخروی (یعنی دومین مورد از تقسیم اخیر) در فصل هفتم و تحت عنوان مباحث معاد مطرح می‌گردد و در مباحث مربوط به زندگانی دنیوی، یا بحث از مؤسس شریعت مطرح است و یا از حافظش. بحث از مؤسس شریعت را در مباحث مربوط به نبوت باید مطرح کرد که در فصل پنجم کتاب آمده و بحث از حافظ شریعت نیز در فصل ششم، تحت عنوان مباحث امامت سامان یافته است. از حصری که بیان شد، ترتیب قرارگیری مباحث کتاب نیز روشن می‌شود؛ زیرا بحث از ذات و صفات آن به‌نحو تقدم ملزوم بر لازم، بر بحث از افعال تقدم دارد [یعنی افعال لازمه وجود ذات هستند و تا ذاتی نباشد، فعلی سر نخواهد زد؛ ازاین‌رو ذات بر فعل تقدم دارد]. بحث از تصور و تمیّز ذات، در قالب ترتب تصور بر تصدیق، مترتب بر بحث از صفات است [تا تصوری از ذات ممکن نباشد، تصدیق به چیستی و چگونگی صفات ممکن نخواهد بود]. ترتب صفات ثبوتیه بر صفات سلبیه نیز از نوع ترتب اشرف بر غیر اشرف است [یعنی صفات ثبوتیه بر صفات سلبیه شرافت دارند]. ترتب افعال مطلقه بر افعال خاصه، از نوع تقدم عام بر خاص و مقدم داشتن بحث از کارهای زندگانی دنیایی بر زندگی اخروی، به دلیل تقدم آن در وجود (یا به‌عبارتی‌دیگر، تقدم موجود بر معدوم) و در آخر، پیش‎تر مطرح کردن بحث از مؤسس شریعت در قالب نبوت بر بحث از حافظ آن در قالب امامت، به‌خاطر تقدم اصل بر فرع است؛ یعنی بحث از امامت فرع بر بحث از نبوت است

ابن‌ابي‌جمهور احسايي به قصد سازگاري ميان کلام (معتزلي و اشعري)، فلسفه (مشائي و اشراقي) و تصوّف با تأثير از متفکران مکتب کلام فلسفي حِلّه «رهيافتي تطبيقي» را برگزيد و بدين‌ترتيب، از منظر روش‌شناختي، راهي متمايز را ترسيم کرد که با فاصلة حدود دو سده پس از اين به مکتب حکمي اصفهان پيوست. هدف اصلي اين جستار کندوکاو در برخي زمينه¬ها در باب تطبيق دستاوردهاي سه منبع معرفتي عقل، کشف و وحي در متن و بطن جريانات انديشه عقلي شيعي از يکسو و سپس بسط دامنة آن تا مکتب اصفهان (و بطور مشخص حکمت صدرايي) از سوي ديگر است. براي دستيابي به اين هدف، ابتدا ميکوشيم تا به بررسي نقش وحي، قلب و عقل بعنوان سه منبع مهم معرفتي در معرفت‌شناسي احسايي بپردازيم و در انتها همين نقش را بطور اجمالي و مقايسه‌‌يي در حکمت صدرايي بررسي نماييم.

ابن ابی جمهور احسائی، متکلم، فیلسوف، عارف، محدث، فقیه و اصولی قرن نهم و اوائل قرن دهم هجری است که آثار متعددی در عرصه های مختلف علوم اسلامی داراست. مهم ترین اثر حکمی وی، مجلی مرآه المنجی فی الکلام و الحکمتین و التصوف است. وی که اندیشمندی صاحب نظر در عرصه های مختلف علوم دینی بود و از جریان های فکری زمان خود آگاهی تام داشت، در این کتاب کوشید برای نخستین بار و به شیوه ای بی سابقه به تلفیق کلام معتزلی و اشعری، فلسفه مشاء و اشراق و نیز آموزه های تصوف همت گمارد. وی در مقام داوری منصف، اندیشه های فرقه ها و نحله های مختلف کلامی و فلسفی را نقل کرده و سپس آن ها را به داوری می گذارد. شیفتگی وی به آموزه های اشراقی موجب نشد تا وی از نقد اندیشه های آن غفلت ورزد. این کتاب مرکب از سه متن است: نخست: مسلک الافهام فی علم الکلام؛ دوم: شرح بر آن با نام النور المنجی من الظلام؛ و سوم: شرح بر شرح. این سه متن با نام مجلی گردآوری و در سه بخش کلی تدوین یافته است: مقدمه در مبادی علوم، قسم اول در توحید، قسم دوم در افعال باری تعالی، و خاتمه در مسالک عرفانی. اگر چه این کتاب اساساً متنی کلامی است، اما تحقیقات و تدقیقات فلسفی و عرفانی بسیاری در لابلای سطور آن نهفته است، خصیصه ای که آن را از عمده آثار کلامی مشابه متمایز می سازد. مولف از آثار ابن عربی، سید حیدر آملی، شیخ اشراق و شهرزوری بسیار بهره برده است. در مجموع می توان مجلی را متنی مناسب برای تدریس و تحقیق در فلسفه و کلام اسلامی دانست. تصحیح انتقادی این کتاب فصلی نو در پژوهش های کلامی خواهد گشود.

مجلی در سه مرحله به رشته تحریر درآمده است: در مرحله نخست، مؤلف رساله ای کوتاه در علم کلام با نام مسلک الأفهام فی علم الکلام می نگارد. این رساله در شب پنج شنبه 26 ذوالقعده 886 هجری در قطیف به اتمام رسیده است. در مرحله دوم، حاشیه ای بر این کتاب می نویسد که بزرگان وفضلاء آن را النور المنجی من الظلام، حاشیة مسلک الافهام نام می نهند. وی این حاشیه را در یکشنبه سوم شعبان 893 هجری در روستای تیمیه واقع در احساء به اتمام رساند. در مرحله سوم و پایانی، پس از بازگشت حج در 894 هجری به عراق رفت، طالبان علم که این کتاب را باب طبع خویش یافته بودند، از وی خواهش می کنند شرحی بر النور المنجی بنگارد تا ابهامات آن را برطرف سازد. وی این خواسته را اجابت کرده وشرح شرح خود را با عنوان مجلی مرآة المنجی فی الکلام والحکمتین والتصوف تألیف می نماید. مسوده این کتاب در اواخر جمادی الآخر 895 هجری در عراق ومبیضه آن در شانزده صفر 896 به هنگام سومین اقامت در مشهد اتمام یافته است. ابن ابی جمهور در میان اندیشمندان شیعه نخستین کسی بود که کوشید جریان های فکری زمان خود را تلفیق کند. وی در این کتاب به شیوه ای که خود او نیز آن را بی سابقه وبی نظیر می داند میان کلام (معتزلی واشعری)، فلسفه (مشایی واشراقی) وتصوف آمیزش ایجاد می کند. احسایی با مکتب ها وجریان های مذهبی شرق جهان اسلام، از زمان حمله مغول به بعد، کاملا آشنا بوده است. این نکته را می توان با توجه به سخنان متعددی که از نگاشته های نمایندگان اصلی این جریانات مذهبی نقل می کند دریافت. وی با تفسیر وتحلیل این اندیشه ها وسعی در تلفیق آنها نشان می دهد که ناقل صرف اندوخته های گذشتگان نیست، بلکه نماینده برجسته زمان ومکان خویش است. از این رو، این کتاب بر آثار فیلسوفان مکتب اصفهان در قرن بعد (قرن دهم هجری) که در واقع کوشیدند ترکیب واحدی از سنت های همان مکتب به عمل آورند، تقدم دارد، هرچند آثار شخصیت های بزرگی چون ملاصدرا تلاش ارزشمندتری در این زمینه به شمار می رود. ابن ابی جمهور گرچه از بزرگان حدیث به شمار می رود وعوالی اللئالی وی همواره مورد استناد اهل فن بوده است، لکن گرایش های حدیثی خود را ـ دست کم به صورت افراطی ـ در مباحث کلامی وارد نساخت، به گونه ای که اگر کسی از سبقه وصبغه ی حدیثی شخصیت وی آگاهی نداشته باشد، با مطالعه آثار کلامی اش ـ وخصوصاً مجلی که محل بحث ماست ـ نمی تواند دریابد که نویسنده کتاب از اکابر محدثان بوده است. مجلی بر اساس نسخ زیر تصحیح شده است: نسخه شماره 3810 کتابخانه چستر بیتی ایرلند، تاریخ کتابت: 18 ربیع الثانی 896 هجری نسخه شماره 8183 کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، تاریخ کتابت: ربیع الاول 964 هجری چاپ سنگی به اهتمام شیخ احمد شیرازی، که دو مرتبه در سال های 1324 و1329 هجری در تهران به چاپ رسیده است. نسخه ای در مجموعه 874 کتابخانه مدرسه مروی، تاریخ کتابت: اواخر قرن نهم هجری. این نسخه تنها شامل متن مسلک الافهام است.