مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه «وحدت شخصی وجود» عالی ترین مرتبه توحید نظری است. این نظریه، به رغم سابقه طولانی اش، در سنت ما تا پس از ابن عربی و قونوی صورتی نظام مند نیافته است. این نظریه در آثار ابن عربی با روشنی بیشتری نسبت به گذشتگان مطرح شد و شارحانی چون قونوی، کاشانی، قیصری، جامی، سید حیدر آملی و ابن ترکه اصفهانی آن را ورز دادند و به منزله نظریه ای در باب وجود مطرح کردند. ملاصدرا این نظریه را به حسن قبول تلقی کرد و بر اساس موازین حکمت به تبیین آن پرداخت و دو برهان بر اثبات آن اقامه کرد. این نظریه در واقع رای نهایی ملاصدراست و می توان نظریه وجود تشکیکی وجود را نسبت به آن نظریه ای متوسط تلقی کرد. پس از ملاصدرا، عارفان و حکیمانی چون آقا محمدرضا قمشه ای، سید احمد کربلایی، میرزا علی آقا قاضی، امام خمینی و علامه طباطبایی از معتقدان و مدافعان این نظریه بوده اند. بر حسب این نظریه، موجود و وجود حقیقی منحصر به ذات اقدس حق تعالی است و ما سوی اله جملگی شیونات و تجلیات و ظهورات آن وجود واحدند و اطلاق موجود بر مظاهر و مجالی کثیر آن، بالعرض و المجاز است. بنابراین، اولا، کثرات محسوس و معقول اموری پنداری محض نیستند و خارج از ذهن ما تحصل و تحقق دارند، نهایت آن که حقیقت آن ها عین وجود نیست، بلکه مظهر و مجلای وجودند؛ و ثانیا، هیچ یک از کثرات عالم کون حقیقتا وجود ندارند و لذا اسناد هم خدایی و حلول و اتحاد به اصحاب این نظریه کاملا نادرست است. با این همه، گروه های مختلفی به مخالفت با این نظریه پرداخته و آن را از همین دو جهت مورد نقد و انکار قرار داده اند. در این مقاله اظهارات مرحوم علامه جعفری که به استناد پاره ای از اقوال ملاصدرا در اسفار این نظریه را همه خدایی و مستلزم حلول یا اتحاد پنداشته است، مورد بررسی و تحلیل و نقد قرار می گیرد.

معرفت نفس به ویژه ارتباط آن با خداشناسی همواره از موضوعات اصلی مورد توجه فیلسوفان و عرفای اسلامی بوده است. به طوری که، کمتر فیلسوف و عارفی یافت می شود که از معرفت نفس و رابطه آن با خدا شناسی سخن نگفته باشد. از این میان، مقاله حاضر در پی آن است که نظر گاه ابن عربی و ملاصدرا را درباره ارتباط خود شناسی و خدا شناسی در قالب تقریرهایی از جمله: صورت، انسان کامل، نقص، وجود رابط، احدیت و ظهور و امتناع ارایه دهد. افزون بر آن، به مراحل ارتباط معرفتی نفس و حق و نوع شناخت در خودشناسی و خدا شناسی اشاره می شود.

حدیث «ان الله خلق آدم علی صورته»، از جمله مستندات صوفیه و عرفا است؛ چنانکه بارها مورد استناد مدون اصلی عرفان نظری، یعنی «ابن عربی» قرار گرفته است. او در مهمترین اثر خویش، یعنی «الفتوحات المکیه» تلاش کرده تا این روایت را هماهنگ با نظریه وحدت وجود نشان دهد؛ از این رو آن را در موضوعات گوناگون مربوط به نظریه مزبور مطرح کرده است. ابن عربی قائل است که ضمیر «ها» در «صورته» به خداوند برمی گردد؛ به همین جهت تمام توضیحات وی درباره این حدیث، مبتنی بر خلق انسان بر صورت خداوند است. حال آنکه با توجه به شان صدور این حدیث که در منابع کهن و معتبر ثبت و ضبط شده است، نمی توان ضمیر را به خداوند ارجاع داد؛ چنانکه توضیحات دانشمندان بزرگ درباره این حدیث، گویای آن است که ضمیر، به خداوند برنمی گردد. افزون بر آنکه مدلول آیات و روایات، تطبیق حدیث مذکور را با نظریه وحدت وجود، به چالش می کشد.

ابن عربی بر مبنای وحدت وجود، تعریف صوفیان از توبه را نقادی کرده است. از نظر وی هر فعلی از هر موجود - اگر چه خطا محسوب گردد - فعل خداست. نسبت دادن افعال به غیر خدا است و باید از آن توبه کرد. از آنجا که فاعل حقیقی خداست، توبه به معنای مشهور شرک خفی است؛ زیرا لازمه آن فرض وجود گناه - یعنی فعل انسان - است که مقتضای اثبات هستی انسان در مقابل هستی خداست. پس توبه حقیقی، برایت جستن از استقلال در هستی و استقلال در فعل است. تایب حقیقی کسی است که رجوع وجودی عالم به حق تعالی را درک کند. اگر چه خود در حال مخالفت امر الهی باشد. یکی از اسما الهی «نواب» است و چون هر یک از اسما الهی اقتضای مظهری دارد و حق تعالی در دنیا و آخرت دارای این اسما است، عارف باله دایما تایب است.

تثلیث از آموزه‌های اصلی در الهیات مسیحی است که در متن مقدس قرآن صراحتاً مردود و اعتقاد به الوهیت عیسی (ع) کفر تلقی شده است. از طرف دیگر در بین عارفان مسلمان، ابن عربی و عبدالکریم جیلی در آٍثار خود از نوعی تثلیث یاد کرده‌اند. در این جستار ضمن بررسی دیدگاه هر یک از این دو عارف در مورد الوهیت عیسی (ع)، مصادیق تثلیث از آثار آنان نقل شده و در خاتمه، میزان تفاوت این تثلیث با تثلیث مصوَّب و معهود در میسحیت (شورای نیقیه) مورد بررسی قرار گرفته است.

در تمدن اسلامی، با الهام از تعالیم اسلام و قرآن ، مسلمانان با مفهوم توکل به خدا در زندگی روزمره خود آشنا هستند. لکن به رغم اجماع درباره اهمیت مفهوم توکل به خدا، در این خصوص دو رویکرد متفاوت – یکی از آن عرفا و دیگری از آن متکلمان را – می توانیم از یکدیگر متمایز کنیم . متکلمان خدا را خدایی غضب کننده و منتقم می دانند و بر او توکل می کنند، به خلاف، عرفا لطف و رحمت و رحمانیت و غافرالذنوب بودن خداوند را ترجیج می دهند. متکلمان متعتقدند خداوند کسانی را که از صراط مستقیم منحرف می شوند مجازات می کند، درحالی عرفا معتقدند خداوند همه گناهان را می بخشد . در این مقاله، نویسنده به تفصیل رای ابن عربی را درباره لطف، رحمت، توکل و ..... می آورد و تاویلات ابن عربی را درخصوص این مفاهیم از منابع اصلی به طور مشروح توضیح می دهد.

باور به وجود ظلی و اعتباری در منظومه فکری محیی الدین بن عربی، جایی برای علیت متعارف فلسفی که مستلزم تباین علت و معلول و وجودبخشی واقعیتی به واقعیت دیگر است، باقی نمی گذارد. او ضمن اجتناب از اینکه خداوند را علت نخستین اشیا بنامد و رابطه ای علی میان مظاهر قائل باشد، پدیدارهای عالم را بر اساس تطورات متنوع وجود منبسط و احکام تغییرناپذیر اعیان ثابته توضیح می دهد و فاعلیت ایجادی را در همه مراتب و شئون هستی، منحصر در خداوند می داند. اسپینوزا نیز بر اساس مبانی وجودشناختی وحدت انگارانه خود، با نفی امکان بالذات و قول به وجوب بالغیر در باب پدیده های عالم، همه ممکنات یا همان حالات در نظام فکری خود را در مجرای ضرورت می اندازد. او با نفی علیت متعدی و پذیرش علیت حال در همه سطوح، رابطه جوهر با نظام حالات و رابطه درونی میان حالات را تبیین می کند. بر این اساس، می توان ابن عربی و اسپینوزا را در نفی علیت متعدی یا خارجی هم رای دانست. ابن عربی و اسپینوزا هر دو با معنای خاصی که برای جبر در نظر می گیرند، در همه ساحات هستی قائل به جبر و منکر اختیارند.

انسان در عرفان ابن عربی، به انسان ماهوی آن گونه که- مثلا- ارسطو می گوید، بلکه انسان تاریخی است. مطابق علم الاسما تاریخی، حقیقت در هر دوره ای به گونه ای خاص ظهور می کند؛ و انسان به عنوان مظهر تام حقایق وجودی، ‌با ظهور تاریخی حقیقت ارتباطی وثیق دارد. وی با آگاهی از مظهریت خود، می تواند از لابه لای چرخه تاریخ و بستر زمان عبور کند و به بی زمانی و جاودانگی برسد. به این ترتیب نگاه تاریخی ابن عربی به انسان، با نگاه اصالت تاریخ روزگار مدرن، کاملا متفاوت می شود؛ زیرا در نگاه مدرن، بیرون از تاریخ حقیقتی وجود ندارد؛ در حالی که در عرفان محیی الدین، همه تلاش انسان برای خروج از تاریخ و رسیدن به حقیقت هستی است.

عقل خصصیه مهم آدمی و ابزار ارزشمند او، در شناخت حقایق است. تکیه و تاکید زیاد فلاسفه به آن،‌ خصوصا در درک مسایل ماوراالطبیعی، انگیزه ای برای مخالفت عارفان با آنان شده است. ابن عربی در آثار خود عقل را عاقلانه به نقد کشیده و مواضع توانایی و ناتوانی آن را تبیین کرده است. وی توانایی عقل را صرفا در حوزه طبیعت و معیشت می داند؛ اما در قلمرو ماورا طبیعت و در شناخت حق تعالی، عجز آن را نمایان می سازد؛ چرا که علم به شییی اولا مستلزم احاطه عقل بر آن است و ثانیا عقل مقید است و مقید را بر مطلق راهی نیست و ثالثا مواد معرفتی عقلانی، سنخیتی با معارف آن عالم ندارد.