مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله، شعر آیینی را ـ چنانکه میان شعرای معاصر مرسوم است ـ به مدایح و مراثی خاندان وحی مختص می داند و توحیدیه ها، مناجات ها و ... از موضوع این نوشتار خارجند. براساس پژوهش انجام شده، شعر آیینی فارسی که سابقه ای به قدمت شعر فارسی دارد، در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی روندی رو به رشد داشته است. شعر آیینی تا پیش از دوران مورد بررسی، غالباً به مضامین عاشورایی محدود بود و کمتر به دیگر مضامین آیینی می پرداخت؛ اما در دوران مورد بررسی ـ که سالهای 1357 تا 1390ش را در برمی گیرد ـ درمورد چهره های آیینی مختلف شعر سروده شد و شاعران آیینی سرا فصول جداگانه ای به هریک از معصومان و چهره های آیینی شیعی اختصاص دادند. در دهۀ سوم مورد بررسی، گونه ای از آیینی سرایی با رویکرد عرفانی شکل گرفت که مورد استقبال گستردۀ مخاطبان قرار گرفت. جریان دیگری که در سالهای پایانی دوران مورد بررسی در اشعار آیینی دیده شده، بهره گیری از طنز است که به صورت چشم گیری در حال گسترش است. گونۀ زبانی اخیر شاید به دلیل بی سابقه یا کم سابقه بودن آن ،مورد توجه و علاقۀ بخش قابل توجهی از مخاطبان قرارگرفته است.

عشق ودیعه ای الهی است که در وجود انسان نهاده شده و با ذات فطرت وی عجین شده و انسان پیوسته به دنبال معبود و معشوق حقیقی بوده است. از همین رو مولانا می گوید: ناف ما بر مهر او ببریده اند عشق راه رسیدن انسان برای رسیدن به سعادت و کمال را میسر می سازد و در حقیقت خداوند آدمی را خلق کرده تا عاشق باشد و تفاوت انسان با فرشته در این است که فرشته از درک عشق عاجز است و عشق خاص انسان است و از روز ازل در وجود او نهاده شده است.عشق و خواستگاه آن، از مباحث بسیار جالبی است که در تمام مکتب های عرفانی و مشرب های ذوقی از آن صحبت شده است. «عشق»، «محبت» و«هوی » کلماتی هستند که ما در زبان عربی و فارسی برای بیان اشتیاق شدید به کار می‌بریم. کلمه‌ی «عشق» در ادبیات عربی و فارسی دارای اهمیت بسیاری است. «اروس» نزد یونانیان باستان خدای عشق بوده، اما نزد افلاطون «اروس» تجسم عشق به فرزانگی است. افلاطون از مهم ترین فیلسوفانی است که درباره‌ی عشق سخن می گوید. دیدگاه وی در باب عشق که به عشق افلاطونی معروف شده است از قوی ترین و ماندگارترین نگرش های عرفانی، فلسفی در باب عشق است. به نظر افلاطون «اروس» در روح انسان نفوذ کرده حسرت کمال را در او ایجاد می‌کند. وی در« مهمانی» صعود پله پله از امور جسمانی به روحانی را بیان می‌کند. عشق واسطه ای است که در این صعود عاشق را از مراحل پست به مراحل والا هدایت و تربیت می‌کند. غایت این راه وصول به زیبایی فی نفسه است . افلاطون در «فایدروس» عشق را از اقسام چهارگانه جنون الهی برمی‌شمارد و معتقد است تنها جنون عشق است که ما را به موطن ملکوتی و آسمانی‌مان باز‌می‌گرداند.هر که هوایی نپخت یا به فراقی نسوخت آخر عمر از جهان چون برود خام رفت(سعدی،1377: 128)سعدی نیز مانند افلاطون از این جهان خاکی با همه‌ی کمبودها و نارسایی‌ها و زشتی و زیبایی‌های ناپایدار آن آغاز می‌کند تا به ملکوت ایده‌ها یا مُثل آسمانی جاوید برسد. عشق او از مخلوق آغاز می‌شود، اما سرانجام به خالق می‌رسد. در نظر سعدی عشق شرف آدمی است. عشق او بازیچه‌ی هوا و هوس نیست. امری بسیار جدی است. عشق پاک و عشق تمامی است که برای مطلوب از وجود می‌گذرد و خود را برای او می‌خواهد نه او را برای خود. افلاطون نیز عشق جسمانی را تقبیح می‌کند و معتقد است که عاشق پست، بدن را بیش از روح دوست دارد. در نظر وی همانند سعدی، عشق که جانمایه‌ی شعر است اگر وسیله‌ای برای تربیت و اخلاق تلقی نشود متضمن کمالی نخواهد بود. شیخ عشق را نه یک تجلی غریزه در دوران جوانی بلکه یک مسیرکمال و تکامل در تمام مدارج زندگانی تلقی می‌کند. شیخ شیرین سخن، نظر در رخ خوبان را حلال شمرده بر آن است که :نه حرام است در رخ تــو نظر

گناه نخستین در آثار منثور عرفانی بازتاب و انعکاس وسیع و گسترده‌ای داشته است. داستان آدم(ع) و چگونگی هبوط او از بهشت در آثار و سخنان نخستین بزرگان تصوّف، کمابیش در چارچوب اخبار و روایات مذهبی است. در این آثار، آدم به عنوان ابوالبشر و اولین انسان معرفی می‌گردد، بدون آن که صورتی از تأویل واژه‌ها و یا رویدادها در میان باشد. ولی به تدریج از قرن چهارم هجری، وقایع مربوط به حضرت آدم(ع) به زبان رمز و تأویل بیان می‌گردد.گناه در نظر عارفان از یک سو راز خلقت است و اهمّیّت آن به حدی است که صفات خدا با وجود آن جلوه می‌کند و از سوی دیگر، آنان گناه را ضرورت زندگی می‌دانند. آنان معتقدند که خداوند انسان را گناه‌کار آفریده و گناه‌کار بودن جزئی از وجود آدمی است و اصولاً ارتکاب گناه نخستین توسط آدم به اراده و تقدیر خداوند بوده است؛ بنابراین نگاه صوفیه به گناه،بیشتر جنبه‌ی آیینی دارد ونهی ازمیوه ی ممنوعه، نهی تنزیهی است . از دیدگاه آنان، گناه نخستین با توجه به آیه‌ی «و لقد عهدنا اِلی آدمَ مِنْ قبلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزماً» (طه/115) از روی نسیان و بدون قصد و نیّت انجام پذیرفته است. اسطوره‌ی آفرینش به گونه‌های مختلف در آثار مورد اشاره جلوه کرده است. جنبه‌ی پررنگ آن را می‌توان در غلبه‌ی خواب بر آدم و به وجود آمدن حوّا از استخوان پهلوی آدم دید. صوفیّه در آثار منثور خود به نقش آدم، حوّا، ابلیس، میوه‌ی ممنوعه و طاووس و مار در انجام گناه نخستین اشاره کرده‌اند. برخی ازآنان چون هجویری و ابوالقاسم قشیری نقش حوّا را در ترغیب واغوای آدم به گناه، بسیار پررنگ نشان داده و اصلاً تمام بلاها را به زن نسبت داده‌اند. از نظر مشایخ صوفیّه به طور کلّی امکان ارتکاب گناه توسُط آدم نتایجی را در بر دارد که عبارتند از: 1. دوری از عجب و خودپرستی2. توبه و بازگشت به سوی حق3. امکان برخورداری از لطف حق4. دلسوزی نسبت به گناه‌کاران و تسامح نسبت به آن‌ها5. امکان ارتکاب به عنوان عاملی برای رسیدن به کمال برتر.

واقعه غدیر خم به سال دهم هجرت در واپسین لحظات عمر شریف پیامبر عظیم الشّأن اسلام حضرت محمّد مصطفی(ص) در سرزمین جحفه روی داد و در نتیجه آن حضرت علی(ع) به جانشینی پس از ایشان انتخاب گردید. این حادثه از وقایع بسیار مهمّ و سرنوشت ساز تاریخ اسلام است؛ به طوری که بر اساس آیه شریفه تبلیغ اگر پیامبر اکرم(ص)، جانشینی حضرت علی(ع) پس از خود را اعلام نمی نمود، تمام تلاشهای بیست و سه ساله عمر عبث و بی فایده بود. این واقعه مهمّ از جانب مورّخان و سیره نگاران و دیگر طبقات بخصوص شاعران شیعه, سنّی, مسیحی و ... در طول تاریخ مورد توجّه قرار گرفته است؛ چنانکه بسیاری از شاعران بهترین اشعار خود را در وصف غدیر و ماجرای جانشینی حضرت علی(ع) سروده اند. در عراق که در گذشته مرکز جهان اسلام و تشیّع بوده است و مرقد مطهّر حضرت علی(ع) نیز در آن سرزمین است شعرای عراقی بخصوص شاعران معاصر بیش از دیگر شاعران سرزمینهای عربی به این مهمّ توجّه نموده اند و غدیریّات بسیار شیوا و دلنشینی سروده اند.کلمات کلیدی: واقعه غدیر، حضرت علی(ع), شعر معاصر، غدیریّه, عراق.

رساله حاضر بر پنج فصل و یک فصل مقدماتی تنظیم گشته است که فصل مقدماتی شامل پیشینه تاریخی و منشاء فتوت و عیاری می‌شود و بطور مختصر رابطه فتیان و جوانمردان را بررسی می‌کند. فصل اول به توضیح و تشریح پایگاه اجتماعی لوطیان در دوره مورد نظر، نحوه معاشرت و مشاغل و تفریحات و اخلاق و عادات و شیوه‌های رفتاری آنان می‌پردازد. خاستگاه اجتماعی و موقعیت اقتصادی لوطیان نیز بطور مفصل در همین فصل به بحث و بررسی کشیده شده است . همچنین نقش لوطیان در تحولات سیاسی آن زمان خاصه وقایع مشروطیت و حمایت یا مخالفت ایشان با قیام مذکور و تاثیری که بر روند این واقعه و دیگر رخدادها از جمله قیام تبریز و فتح تهران داشته‌اند از نظر دور نمانده است . فصل دوم این پژوهش کلیه فعالیتهای مذهبی این قشر را، از شرکت ایشان در مراسم عزاداری و زیارت اماکن مقدسه تا فعالیتهای اجتماعی-مذهبی، همچون پشتیبانی از روحانیون و علما، رویدادهای مختلف سیاسی و اجتماعی از جمله واقعه تنباکو یا قیام مشروطه و یا ماجرای قیام لوطیان اصفهان به سرکردگی سید محمد باقر شفتی دربر می‌گیرد. فصل سوم که یکی از مفصل‌ترین فصول این کار را تشکیل می‌دهد تحت عنوان "پهلوانی و لوطی‌گری" مشتمل بر قرابت میان آیین تصوف و زورخانه و همچنین پیوندهای جدی میان پهلوانان و لوطیان در دوره قاجار می‌باشد. در کنار مطالب فوق، مباحثی همچون مقررات و اصول اخلاقی و مراتب و درجات پهلوانان در زورخانه‌های این عصر نیز مورد تحقیق قرار گرفته است . این فصل با بحثی پیرامون چرایی و چگونگی انحطاط و زوال این آیین کهن که تا این زمان فراز و نشیب بسیار داشته است و توضیحاتی راجع به لوطیان معرکه‌گیر، خاتمه می‌یابد. فصل پنجم آخرین فصل از این تحقیق است ، به نقش لوطیان در شکل‌پذیری ادبیات این عصر می‌پردازد. بی‌شبهه این فصل نمی‌تواند به اشعار و آثار ادبی این جماعت که برخاسته از طبقات محروم جامعه بودند، پرداخته باشد، چرا که خلق چنین آثاری، رفاه و آرامش نسبی می‌طلبد که نصیب این جماعت از خودشان در آثار ادبی نویسندگان چیره‌دست و توانای این دوره همچون جمالزاده و صادق هدایت و ... بجا گذاشته‌اند، پرداخته شود.

این نوشته از یک مقدمه و پنج بخش تشکیل شده است . بخش اول به جستجوی کوتاه درباره معنی لغوی دل، وجه تسمیه دل به قلب ، اطوار دل و تصور قدما از دل می‌پردازد. بخش دوم به طور کامل اختصاص به احادیث دارد که برای سهولت کار در بخش‌های بعدی و برای احتراز از تکرار، احادیث مهم پرکاربرد آورده شده است . در بخش سوم که مهمترین قسمت این نوشته است به بررسی دل در نظام اندیشه مشایخ پرداخته می‌شود. در قسمتهای آغازین این بخش به دو رویه بودن دل که آنرا حاصل ازدواج روح با جسم یا روح با نفس می‌دانند اشاره شده است . در واقع همین ویژگی است که می‌تواند علت اصلی توجه تمام عرفا به این مقوله باشد. اشاره به صورت دل و جان دل و چگونگی برخورداری صورت دل و در نتیجه اعضا، از حقایق کسب شده جان دل، از دیگر مطالبی است که درباره دل در این بخش آمده است . در قسمت دیگر به اهمیت دل نزد عرفا اشاره شده است . در بخش بعد دل به عنوان ابزاری معرفتی در دست صورفیه مورد بررسی قرار گرفته است و سعی دشه است تا به این سوال اساسی پاسخ داده شود که علت گزینش دل به عنوان برترین ابزار معرفت چیست . پاسخ این پرسش در دو سویه بودن دل است که توجیه مناسبی است برای این مهم که دل برترین ابزار شناخت است . با توجه به این نوع نگاهی که به موضوع خداشناسی شده است گاهی دل، ابزار شناخت خدا و گاهی نیز مسیر یافت حق معرفی شده است . بخش بعد به بررسی چگونگی تبدیل در دل و حسهای آن اختصاص دارد. مولانا به این موضوع علاقه خاصی دارد و به کرات آن را در مثنوی به کار برده است . در این بخش ابتدا به معنی لغوی، سپس به معنی اصطلاحی "تبدیل" پرداخته شده است . با توجه به حدیثی از پیامبر، دل دو گوش و دو چشم دارد و خدا هر زمان بخواهد آنها را می‌گشاید. از این جاست که وجود حسهایی برای دل تایید می‌گردد. از بین این حسها، حس بینایی (چشم دل) و حس شنوایی (گوش دل) از کاربرد ویژه‌ای در متون صوفیه برخوردارند. تمام دلها برای ارتباط با مسائل غیرمادی محتاج تبدیل هستند. در بخش بعد به صفات و استعدادهای دل پرداخته شده است . این صفات عموما ریشه در قرآن و حدیث دارند. خواب و بیداری، خرابی و عمارت ، زندگی و مرگ ، سیاهی، صدق، صفوت و قسوت ، کوری، گنجایی (وسعت ) مسخ و نور از جمله صفتها و استعدادهای دل به شمار می‌آیند.

متون عرفانی از ارکان ادبیات فارسی است که مبخش عمده ای از ادبیات فارسی را به خود اختصاص داده‌ است. مولانا یکی از درخشان‌ترین چهره‌های ادب عرفانی است و در مسیر رسیدن به این مرتبه، وامدار افکار وگفتار مندرج در آثار عرفانی پیش از خود است. هر شاعر یا عارف متأخر در بطن یک سنت فکری اثر خود را می‌آفریند و به نوعی وارد گفت‌گوی منطقی با گذشتگان می‌شود. متونی که از ابزار شناخت عرفانی بهره می‌گیرند به هم نزدیک‌اند. آثار مولانا نیز از متونی است که بر گفتمان‌های عرفانی بنا شده است؛ حجم زیاد تلمیحات و اشارات داستانی، آیات و احادیث، سخنان مشایخ صوفیه، مضامین و درون مایه و حتی تصاویر شعری گرفته‌شده از ادب فارسی و عربی و...همه حاکی از تعاملات چشمگیر بینامتنی در آثار مولاناست. در این پژوهش اقوال و کرداری که در مثنوی و آثار منثور مولانا بازتاب داشته‌اند در سه حوزه انسان شناسی، معرفت شناسی و خداشناسی دسته بندی و تحلیل شده و به ریشه‌های تأثیر پذیری و شیوه‌های بهره‌گیری مولانا ازکلام مشایخ اشاره گردیده است. همچنین تفاوت نگرش مولانا نسبت به مشایخ قبل از خود دربرخورد با اندیشه های واحد تحلیل شدهکه در آثار عارفان قبل از او نمود داشته بیان می شود. دسته بندی و بررسی گفتار و کردار مشایخ در این سه حوزه خود به نتایج جدیدی منجر گردید؛ از جمله این‌که بیشترین حجم استفاده مولانا از اقوال و افعال دیگر صوفیان در حوزه انسان شناسی قرار می‌گیرد. همچنین بررسی شیوه‌های بهره‌گیری مولانا از اقوال و افعال نشان داده می شود. بسامد نوع استفاده از اقوال و افعال در هر اثر متفاوت است و مولانا در مثنوی نسبت به کتب منثورش در افزودن اندیشه‌های خود به گفتار و کردار مشایخ و گرفتن نتایج خاصی که مورد نظرش بوده موفق‌تر بوده است. به نظر می‌رسد ریشه این تفاوت، تأخر زمان سرایش مثنوی نسبت به آثار منثور، نیز تفاوت در نوع کلام این آثار است؛ یعنی ظرفیت‌های زبانی شعر بستر مناسب‌تری نسبت به نثر، برای خلق نگرش‌های خاص مولانا فراهم آورده است.

اخلاق از موضوعات مهمی است که فلاسفه، متکلمین و به خصوص عرفا آثار گرانقدری از خود برای سعادت انسانها در این زمینه به یادگار گذاشته‌اند که در این میان آثار عطار از ارزش والایی برخوردار است . او قالب داستان را برای طرح مسایل اخلاقی انتخاب کرده، و با زبان ساده و سمبلیک ، فضایل و رذایل اخلاقی را که سعادت و شقاوت انسان در گرو عمل به آنهاست بیان کرده است . حکایت‌های کوتاه و آموزنده اخلاقی که چاشنی بخش اشعار اوست خواننده را سخت تحت تاثیر قرار می‌دهد و او را از سرزمین تاریکی‌ها به سوی روشنایی‌ها هدایت می‌کند. عطار اعتقاد دارد که با دو بال شرع و عشق می‌توان به قله سعادت و کمال دست یافت . سالک با عشق‌ورزی به جمال حق، که روزگاری خلوت‌نشین حرم خاص او بوده است می‌تواند به پاک ساختن وجود خود از سیاهی بدیها و روشن ساختن آن به نور نیکی‌ها نایل آید. چند صباحی که انسانی از وطن اصلی خود دور شده و گرفتار قفس تنگ دنیا گشته است باید حقیقت وجود خود را که لطیفه ربانی است ، از آلوده شدن به صفات بد دور نگه دارد تا دوباره صدرنشین حرم کبریا گردد. او از هر فرصتی برای نکوهش صفات بد و تشویق انسانها برای آراسته‌شدن به صفات نیک استفاده می‌کند و با بیان حکایت‌های مختلف که شخصیتهای آن سمبلیک و بیشتر از افراد نامدار است ، نیکوکاران و بدکاران را در معرض قضاوت خوانندگان قرار می‌دهد تا از سرنوشت آنها عبرت گیرند و راهی که منجر به سعادت می‌شود انتخاب نمایند.

انتقاد از ریشه‌ی نقد و در لغت به‌معنای خرده‌گیری و عیب‌جویی است و دراصطلاح بینشی برخاسته از احساس مسوولیت و جوهره‌ی تعهد است‌که شاعران و نویسندگان از آن درجهت گسترش فضایل اخلاقی و بهبود اوضاع سیاسی و اجتماعی بهره گرفته‌اند در ادبیات فارسی تا نیمه‌ی اوّل قرن پنجم انتقادها غالباً جنبه‌ی شخصی داشته و به‌صورت هجو و هزل انعکاس می‌یافته‌ است، امّا از نیمه‌ی دوم قرن پنجم به‌دلیل تسلّط بیگانگان، اندک‌اندک‌ شاعران و نویسندگان آن‌را ابزار هدایت فرد و جامعه‌ قرار داده و تلاش نمودند تا درخلال انتقاد از مایه‌های تباهی و فساد، ساختار یک جامعه‌ی آرمانی را برپایه‌ی اهداف متعالی اجتماعی در ذهن خوانندگان ترسیم کنند. حکیم‌سنایی‌غزنوی از نخستین شاعرانی است‌که به‌صورت جدی به این مقوله توجّه نشان داده و در منظومه‌ی عرفانی حدیقه‌الحقیقه به بیان نگرش انتقادی خود پرداخته است. این انتقادات را که برخاسته از آشفتگی‌های سیاسی و اجتماعی قرن ششم است، به‌لحاظ درون‌مایه‌ می‌توان در هفت‌بخش جای داد: 1. اخلاقی 2. اجتماعی 3. دینی 4. سیاسی 5. عرفانی 6.فرهنگی 7. فلسفی.سنایی در برخی از موارد علاوه‌بر بیان معایب و کاستی‌‌ها، به‌ راه‌کارهای موجود برای حل این مشکلات نیز اشاره کرده است. مهم‌ترین محور انتقادات او در حدیقه‌، انتقادات اخلاقی و اجتماعی است‌که درآن اقشار مختلف جامعه،‌ نظیر پادشاهان، عالمان، شاعران، منجمان، طبیبان و... مورد مواخذه و بازخواست قرار گرفته‌اند. سنایی دراین انتقادات، گاه به صراحت از اشخاص حقیقی نیز نام برده که به‌جز مواردی اندک‌ اغلب آن‌ها، شخصیّت‌های تاریخی هستند. وی هم‌چنین برخی از فرقه‌های اسلامی هم‌چون معتزله، مشبهه، مجسمه‌، دهریه‌ و... را که در نابه‌سامانی‌های اجتماعی قرن ششم‌ نقش تأثیرگذاری داشته‌اند، مورد نکوش و انتقاد قرار داده است.واژه‌های کلیدی: انتقاد، سنایی، حدیقه‌‌، انتقادات اخلاقی و اجتماعی.