مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

فرماندهان سپاه اسلام از میان افرادی ورزیده، کارکشته و قابل اعتماد انتخاب می شدند، که هر کدام فراخور قابلیت ها و نسبت و قوم و قبیله ای که داشتند برای مأموریت های نظامی و غیرنظامی انتخاب می شدند. در این رساله انگیزه های پیامبر(ص)از انتخاب هر یک از فرماندهان، چگونگی انجام مأموریت ونقش هر یک از فرماندهان در پیروزی و شکست مأموریت ها مورد بررسی قرار می گیرد. پیامبر(ص) از میان مهاجرین و انصار و بزرگانی که روز به روز به اسلام می گرویدند، فرماندهانی با کفایت و متناسب با مأموریت هایی که در پیش بود، بر می گزید و از مدینه، یعنی مقرّ فرماندهی کل، به آن مأموریتها می فرستاد.این مأموریت ها متناسب با دوره ای که شکل می گرفتند و مقصد و مقصودی که به خاطر آن اعزام می شدند به چند دسته تقسیم می شدند: اول مأموریت های جنگی که سرایای غارت، یورش، ترور و حتی غزوه را شامل می شد و فرماندهانی با قابلیت های نظامی بالا و عالم به علوم نظامی و ماهر در فنون جنگی، آنها را هدایت می کردند. دوم مأموریت های غیرنظامی یا کمتر نظامی شامل کسب اطلاعات، تبلیغ، ویرانی بتکده ها، جمع آوری زکات، و رساندن نامه ها و پیغام های پیامبر به ملوک و قبایل می شود. فرماندهانی که برای این مأموریتها می رفتند اغلب افرادی با تقوا و آشنا به قرآن و احکام اسلامی، سخنور، باهوش، دانا، با تدبیر و بیشتر با رتبه نظامی پایین تر از فرماندهان گروه نخست اعزام می شدند. این فرماندهان با توجه به عملکرد خود پیروزی ها و شکست هایی را برای اسلام به ارمغان می آوردند که با بررسی عملکرد آنها به دلایل این پیروزی و شکستها خواهیم رسید.

پژوهش پیش رو با تکیه بر منابع دسته اول تاریخی و تحلیل روایت های باقی مانده از هشام بن محمد کلبی در بین منابع مکتوب، بر آن است تا ضمن معرفی خاندان کلبی و از میان این خاندان، هشام، به تبیین نقش او در تمدن اسلامی بپردازد. بررسی نقش و جایگاه هشام کلبی در زمینه‌های مختلف علمی که در آن فعالیت نموده است هدف دیگر این پژوهش است که در چند فصل بدان پرداخته می‌شود.شخصیت علمی هشام به خاطر گرایش شیعی خاندان کلبی مورد قضاوت های متفاوتی در میان منابع رجالی اهل سنت شده است اما منابع رجالی شیعه او را از جمله شیعیان به حساب آورده اند. بیشترین شهرت هشام به خاطر نسب نگاری اوست. تا قبل از ظهور هشام کلبی در حوزه‌ی نسب نگاری اسلامی، نگارش آثاری که در آن به ثبت نسب تمام قبایل پرداخته شود متداول نبود. هشام با نگارش اثر معروف خود با عنوان «جمهره النسب»، رو به سوی نوعی مجموعه‌نویسی ‌آورد اثری که محتویات آن در حکم دایر المعارف قبایل عرب به شمار می‌رود. گذشته از این هشام در زمینه نسب نویسی ابتکار دیگری نیز دارد؛ او نسب نویسی را علاوه بر انسان به حیوان ها هم تسری می‌دهد و در این زمینه کتاب معروف «نسب الخیل» را می‌نویسد. در زمینه تاریخ نگاری هشام از جمله مورخان فعال درجمع تاریخ نگاران عراق است. وی از اولین تاریخ نگارانی است که به صورت علمی به نوشتن تاریخ می‌پردازد. زمینه دیگر فعالیت هشام در مورد جغرافیاست. در این زمینه او از اولین نویسندگان مسلمان است که هم در مورد حوزه داخل شبه جزیره به نگارش پرداخته است و هم حوزه بیرون از این منطقه را نیز مورد بررسی قرار داده است.

پژوهش درباره ی اسلام، ازمهمترین ومورد توجه ترین موضوعات درحیطه ی دین پژوهی محسوب شده واز حوزه های بسیار مورد توجه درمطالعات اسلامی، حیطه ی پژوهش درباره ی فرقه ها ومذاهب اسلامی است. دراین میان، مذهب تشیّع با توجه به ویژگی های منحصربفرد خویش، همچون: اعتقاد به امامت وولایت، اعتقاد به مهدویت، عقلانی برخورد کردن با مسایل، به نسبت اهل تسنن، اعتقاد به اصولی مانند تقیه، جهاد وپیوند دین وسیاست، بیش از سایر مذاهب اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.پرداختن به تشیّع به نسبت تسنن، بسیار اندک بوده است؛ با اینحال، از ورای مطالعات اسلام شناسی درغرب، می توان سیری را برای شیعه شناسی در غرب ارائه نمود که انقلاب اسلامی ایران یکی از مراحل بسیار تأثیرگذار در بین این مراحل محسوب می شود. آنچه مطالعه درباره ی اسلام و بویژه تشیّع را بیش از پیش دارای اهمیت می نماید، حضور اقلیت های مسلمان شیعه درکشورهای غیراسلامی و لزوم توجه به ویژگی ها، چالش ها وفعالیت های آنان است که علیرغم تعداد اندکشان، نمی توان آنان را نادیده انگاشت.مسأله ی اصلی درپژوهش حاضر، بررسی وضعیت تشیّع در دو کشور فرانسه وآلمان در قرن 20 و21 میلادی است که به طور کلی شامل دو مبحث می گردد:مبحث اول: شناخت اسلام شناسان وشیعه شناسان این دو کشور وشاخصه های دیدگاه های آنان پیرامون مذهب تشیّع ومسایل مرتبط با آن، که البته، طیف وسیعی از نظرات را شامل می شود که این رساله تلاش نموده آنها را با تقسیم بندی های مناسب، ارائه نماید.مبحث دوم: وضعیت شیعیان ساکن درفرانسه وآلمان؛ هر چند اکثریت شیعیان فرانسه وآلمان، مسلمانان مهاجری هستند که عمدتاً از کشورهای اسلامی مانند ایران، لبنان، عراق، سوریه، پاکستان و... به این دو کشور مهاجرت نموده اند؛ اما نمی توان از دیگر شیعیان نیز غفلت نمود. بررسی وضعیت وهویت فرهنگی ومذهبی این شیعیان وخدماتی که آنان در راستای تبلیغ اصول شیعی واسلامی انجام داده اند، واجد اهمیت بسیار می باشد. بدین لحاظ، پژوهش حاضر به روش توصیفی وتحلیل وبا استناد بر منابع کتابخانه ای واینترنتی موجود، سعی دارد تا ضمن بررسی مسأله ی فوق، به مطالعه وبررسی وضعیت مساجد، مراکز و موسسات اسلامی درفرانسه وآلمان، مشکلات وچالش های مسلمانان ودیدگاه ها درباره ی انقلاب اسلامی ایران نیز بپردازد.

در فصل اول زهد را بررسی نموده‌ایم از نگاه لغت و از نگاه معصومین از آن جمله امام علی که می‌فرماید: زهد همان چیزی است که خداوند آن را بیان داشته است که می‌فرماید: "لکیلا تأسوا علی ما فاتکم ولاتفرحوا بماآتاکم" زهد یعنی اینکه بر گذشته تأسف نخورد. به آنچه از دست داده ناراحت نشود و به آنچه از اموال دنیا بدست آورد خوشحال و دلبسته نشود.و کسی که این دو خصلت در وجودش باشدآنرا می‌توان زاهد نامیدو یا امام علی می‌فرماید "زهد یعنی اینکه انسان آرزوهایش را کوتاه کند و شکرگذار نعمتهای الهی باشد و از کارهای حرام و نامشروع دوری جوید." و همچنین دانشمندان بزرگوار نظراتی دارند از آن جمله مولی مهدی نراقی می‌گوید: زهد یعنی پشت کردن به دنیا و رو آوردن به آخرت یا از غیر خدا جدا شدن و به خداوند پیوستن، و روگردانیدن از متاع دنیا و خوشی‌های آن، از اموال و منصب‌ها و دیگر چیزهای که با مرگ زوال می‌پذیرد.-در فصل دوم پیرامون مراتب زهد بیانات ذکر شده است که در مرحله نخست زهد را به سه درجه نموده‌ایم که عبارت باشند از: ادنی و اوسط و اعلی، که بهترین از این سه درجه همین درجه‌ی اعلی می‌باشد که شخص زاهد دنیا را با اختیار و شوق و زغبت ترک می‌کند بدون اینکه دنیا در نظر ائ قدر و ارزشی داشته باشد.و نیز بیان شده که زهد در نزد غیرعارف عبارت است از یک نوع داد و ستد و رد و بدل و انواع آن عبارتند از: زهد فرض، زهد سلامت، زهد فضل،زهد معرفت، زهد خائفین، زهد راجین. و زهد در نزد عارف اینست که بجزء نزدیکی خدا را نمی‌طلبد و در فکر لذت بردن از اموال دنیا هم نیست تا در فکر حصول آن بیفتند، بلکه فکر او در این است که تمام گفتار و رفتارش فقط برای محض‌الله باشد. در فصل سوم بیان شده اگرچه شخص زاهد علاقه و رغبتی نسبت به مال دنیوی ندارد، لیکن با همدردی و ایثار و از خودگذشتگی نسبت به برادران دینی خود اقدام می‌نماید و همیشه به یاد خداوند هستند و از گناه و معصیت پیزارند. فصل چهارم: در این فصل ذکر شده که آیا میان زهد و کار و تلاش در امور زندگی تنافی وجود دارد یا نه، که در این مورد آیات و روایات زیادی وجود دارد که دلالت بر نفی این تناقض می‌کند از آن جمله آیه 77 از سوره‌ی قصص است که می‌فرماید: "وابتغ فیما آتاک‌الله الدار الاخره و لاتنس بنصیبک من الدنیا" یعنی آنچه که خداوند به تو داده است، سرای آخرت را بطلب و سهم خود را از دنیا فراموش مکن. و رسول‌الله می‌فرماید: "ملعون من القی کله علی الناس" یعنی از رحمت خدا دور باد هر کس که بار زندگی خویش را بر دوش مردم افکند. پس هیچ تنافی میان زهد داشتن و کار و کوشش و جمع‌اموال وجود ندارد بلکه در دنیا باید زحمت کشید تا هم زندگی خود را سامان بدهد و هم به یاری نیازمندان و فقران با اموال خود بشتابد. فصل پنجم: آیات و روایات پیرامون نقد زهد صوفیها و رهبانیون بیان شده که تمامی معصومین از این گروه‌های بدعت‌گذار به شدت مذمت نموده و گوشزد کرده که هرگز نزدیک اینها نباید شد، چون که اینها هیچ چیزی از دین خدا و پیامبرش را نمی‌دانند بلکه کارهایشان فقط برای فریب دادن مردمان بی‌سواد جاهلند و با این شیوه می‌خواهند به اهداف شوم‌شان برسند. فصل ششم: هم برتری و شایستگی پیامبر و عترت گرامیش را به عنوان الگوهای شایسته از نظر زهد و پارسائی و عبادت و ... بررسی نموده‌ایم که اینها در تمام فضائل انسانی از آن جمله در زهد و بی‌رغبتی نسبت به دنیا در نقطه‌ی اوج قرار دارند، و تعالی و رشد و دستیابی به اهداف مطلوب و نجات یافتن از عرصه هلاکت و نابودی در همان کلمه زهد و پارسائی و دوری از زرق و برق اموال دنیا و فریب نخوردن از آن است.

موضوع این پژوهش «بررسی سیر تاریخی نگاه مورخان اهل سنت به حضرت فاطمه(س) از آغاز تا قرن هفتم هجری» است. در این رساله کوشش شده است تا با جستجو در منابع به پرسش اصلی پژوهش که «سیر تاریخی نگاه مورخان برجسته اهل سنت به حضرت زهرا(س) از آغاز تا قرن هفتم هجری چگونه بوده است؟» پاسخ دهد. از آن‌جا که تاریخ‌نگاری اسلامی مانند بسیاری از علوم انسانی متأثر از شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، بوده است لذا نگارنده در این پژوهش با توجه به نکته فوق، با این مفروض که «مورخان اهل سنت به جهت گرایشات سیاسی و دینی و تعصب نسبت به خلفای سه‌گانه در ذکر اخبار مربوط به فاطمه(س) به سانسور و تحریف روی آوردند» به تحقیق می‌پردازد. با بررسی‌های انجام شده در این پژوهش، مولف به این نتیجه می‌رسد که با توجه به عواملی چون، خلافت و حکومت مرکزی، ممنوعیت نقل حدیث، ممنوعیت سفر و مهاجرت صحابه، جعل حدیث، اسرائیلیات و پدیده قصه‌خوانی که بر جریان تاریخ‌نگاری اسلامی تأثیر-گذار بوده‌اند در طول زمان بسیاری از وقایع و حقایق تاریخی دست‌خوش تغییر قرار گرفته و یا مجال نقل در کتب تاریخی را نیافته‌اند.از طرفی اهل سنت دارای مبانی اعتقادی خاصی می‌باشند که بر کتابت حدیث و تاریخ از سوی آنان تأثیر بسیاری داشته و دارد و با توجه به آن مبانی، مورخ اهل سنت به هنگام تألیف سیره فاطمه(س) در صورت تضاد آن اخبار با اصول فکریش و با توجه به میزان تعصبش به پنج روش که عبارتند از انکار، سانسور، تحریف، جعل و توجیه عمل نموده است.

مسلمانان پس از رحلت پیامبر (ص) دچار تشتت و افتراق شده و فرقه ها و نحله های مختلفی در حوزه اسلام پدیدار گردید که هر کدام از این گروهها در خصوص مباحث کلامی صاحب آرای گوناگون بودند. علت عمده این افتراق و گوناگونی بروز اختلافات سیاسیبود. یکی از اولین گروهها "خوارج" بود که با برداشتهای انحرافی خود از تعالیم الهی، چهره ای خشن از دین را به تصویر کشیدند. "عملگرایی افراطی" مشخصه بارز این فرقه بود. تکفیر و به دنبال آن حکم اعدام، تنها موضع آنها در قبال مخالفین خود و مرتکبین معاصی بود. در پی واکنش مسلمین در قبال این دیدگاه افراطی، گروهی دیگر پدید آمدند که "مرجئه" نام گرفتند. اساس اندیشه کلامی مرجئه را "به تاخیر انداختن عمل از ایمان" تشکیل می داد که براساس این تئوری ایمان جدای از عمل بوده و با وجود ایمان، گناه ضرری نخواهد داشت، همانطوری که با وجود کفر، طاعت، سودی ندارد. براساس این تئوری، قضاوت در مورد خوبی و بدی افراد را هم باید تا روز قیامت به تاخیر انداخت . در این پژوهش تلاش شده است تا زمینه های فکری، اعتقادی و تاریخی این دو نگرش و تطابق آرا و عقاید آنها با یکدیگر مورد بررسی قرار گیرد.

تذکرهالاولیای عطّار و نفحات‌الانسِ جامی دو نمونه از تذکره‌های صوفیانه هستند که هر چند از روی منابع فارسی و عربی گوناگون گردآوری شده‌اند، امّا چون با قلم عطّار و جامی نوشته شده-اند، اثر خاصّ آن دو ادیب به شمار می‌روند. هر دو کتاب را به نوعی می‌توان شامل دو بخش دانست؛ در تذکرهالاولیا بخش نخست شامل اولیایِ هفتاد و دوگانه‌ای است که عطّار به سرگذشت آن‌ها پرداخته است و بخش دوم شامل بیست و پنج بخش برافزوده‌ است که به باور پژوهش‌گران توسّط ناشناسی در قرن دهم یا یازدهم به بخش‌های اصلی افزوده شده است. منظور از دو بخش نفحات‌الانس نیز یکی بخشی است که جامی طبقات‌الصوفیّهی خواجه عبدالله انصاری را پیش روی داشته است و دیگری بخشی است که از منابع دیگری سود جسته است و سرگذشت مشایخ صوفیّه را تا روزگار خود بررسیده است. این دو بخش مجموعاً شامل سرگذشت 618 تن از صوفیان مرد و زن است.می‌توان گفت انگیزه‌ی عطّار و جامی از نگارش این دو کتاب، جز بررسیِ سرگذشتِ معنویِ صوفیان، تبیین اصول و اندیشه‌های عرفانی از رهگذر حکایت‌هایی است که در متن زندگی مشایخ صوفیّه یا به طور واقع رخ داده است و یا برای تعلیم عرفان به مریدان، ابداع شده است. حکایت-های دو اثر از این منظر موادّ خامی از عرفان هستند که هریک در مضمون یا مضامین عرفانی گوناگون پرورده شده‌اند تا آن‌جا که گاه یک حکایت، حول چند محور عرفانی می‌چرخد و چندین اندیشه را به خواننده القا می‌کند. آن‌چه در این میان ضروری به نظر می‌رسد بررسی این حکایت‌ها از نقطه نظر عرفانی و پژوهش در اندیشه‌های عرفانی موجود در آن‌هاست که کاری بس درازدامن و نیازمندِ اشراف بر اصطلاحات و اصول عرفانی نزد عارفان است.نگاهی به حکایت‌های دو کتاب نشان می‌دهد که اگرچه اندیشه‌ها و اصولِ عرفانیِ موردِ نظرِ دو نویسنده در هر دو کتاب، تقریباً یکسان هستند؛ امّا این اصول در حکایت‌های دو کتاب دارای بسامد یکسانی نیستند و هر یک از نویسندگان بر بعضی اصول و اندیشه‌های عرفانی تأکید بیش‌تری داشته‌اند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.در بحث از محتوای کلّی دو اثر می‌توان گفت نفحات‌الانس محتوایی عرفانی، تاریخی و ادبی دارد؛ امّا آن‌چه در تذکرهالاولیا مورد نظر عطّار است تنها عرفان است و بس. به بیان دیگر برای عطّار – بر خلاف جامی- اهمّیّتی ندارد که اولیای کتابش در چه تاریخی به دنیا آمده‌اند و در چه تاریخی وفات یافته‌اند، شعر سروده‌اند یا نه و... . او حتّی بارها از وقایع تاریخی به عنوان ابزاری برای القای اندیشه‌های عرفانی بهره برده است؛ وقایعی که نه تنها مبنای تاریخی درستی ندارند، بلکه در عدم وقوع آن‌ها هیچ تردیدی نیست. چنان‌که گفته شد این دو اثر در مضامین عرفانی مختلف، دارای شدّت و ضعف هستند و به ندرت پیش می‌آید که به یک موضوع به‌طور برابر بپردازند؛ امّا در یک نتیجه‌گیری کلّی تذکرهالاولیا چه از نظر تعداد حکایات و چه از نظر محتوای نابِ عرفانیِ حکایات، فراتر از نفحات‌الانس است؛ چنان‌که محتوای بعضی از حکایت‌های نفحات‌الانس مانند مشاهده‌ی جمال الهی در صورت ممکنات بیان‌گر انحطاط عرفان نیز هستند.در مباحث عرفان نظری که شامل خداشناسی، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی است، اگرچه هر دو کتاب به نارسایی عقل در کشف و شهود و لزوم خودشناسی تأکید داشته‌اند؛ امّا تذکرهالاولیا از این حدود فراتر رفته است و نه تنها به «دل» به عنوان اصلی‌ترین ابزار کشف و شهود، بیش‌تر تأکید کرده است، بلکه آن را همان عرش الهی دانسته است که این مضمون از ناب‌ترین اصول مورد نظر عارفان است. نفحات‌الانس نیز با اشاره به این‌که شناخت حق پایه‌ی هر شناختی است و معرفت حق مراتب گوناگون دارد، در این موضوع فراتر از تذکرهالاولیا ظاهر شده است.بیش‌ترین حکایت‌های دو کتاب مربوط به سیر و سلوک عملی، وظایف سالک و مقام‌ها و احوال او در این راه است که در این مضامین، گاه تذکرهالاولیا و گاه نفحات‌الانس از یک‌دیگر پیشی جسته‌اند و اندیشه‌های ناب‌تری را القا نموده‌اند.جامی در نفحات‌الانس بیش از عطّار بر لزوم استفاده از پیر و مرشد در سلوک، تأکید کرده است و حکایت‌های بیش‌تری را در مورد قطب ذکر نموده است. دو نویسنده اگر‌چه به‌طور یکسان به موضوع علم لدنّی – که یکی از ویژگی‌های اولیا است - توجّه داشته‌اند، امّا در بحث از کرامت‌ها –که دیگر ویژگی‌ اولیا است – باز هم نفحات‌الانس فراتر از تذکرهالاولیا ظاهر شده است؛ زیـرا کرامت‌های ‌ نفحات‌الانس بیش‌تر و متنوّع‌تر از تذکرهالاولیا هستند.در بحث از وظایف سالک باید گفت: جز موضوعِ لزوم ادب نسبت به پیر و لزوم انجام ریاضت‌ها و مشغول کردن نفس - که هر دو نویسنده تقریباً به یک میزان بدان‌ها پرداخته‌اند - در دیگر موارد مانند: لزوم مداومت بر ذکر و حضور قلب در آن، لزوم رعایت ادب نسبت به خداوند و پیامبر(ص)، لزوم مخالفت با هوای نفس، لزوم بی‌توجّهی به دنیا و مظاهر آن، لزوم ترک حجاب خود و خلق و در نهایت لزوم مبارزه با وسوسه‌های شیطان، تذکرهالاولیا چه از نظر تعداد حکایت‌ها و چه از نظر محتوای عرفانی آن‌ها بسیار برتر از نفحات‌الانس است.در یک مقایسه‌ی کلّی از نظر مقام‌های سالک، تعداد حکایت‌های تذکرهالاولیا جز در مقام توبه و محاسبه که تقریباً با نفحات‌الانس مساوی است، در دیگر مقام‌ها و به ویژه در مقام زهد بیش‌تر از نفحات‌الانس است؛ امّا این بدان معنا نیست که محتوایِ عرفانیِ حکایت‌های نفحات‌الانس پست‌تر از تذکرهالاولیا است؛ بلکه در بیش‌تر موارد مانند مقام‌های ورع، فقر، توکّل و رضا، اندیشه-های مورد نظر جامی همان اندیشه‌های مورد نظر عطّار هستند که در حکایت‌های کم‌تری گنجانده شده‌اند.مهم‌ترین تفاوت محتوایی دو اثر در بحث مقام‌ها، سرزندگی و جوش و خروشِ معنوی است که عطّار در مقام فنا به نمایش گذاشته است و فنا را با عشق درآمیخته است و این جوششِ معنوی در نفحات‌الانس کم‌تر به چشم می‌خورد. به بیان دیگر عطّار در حکایات مربوط به فنا و به ویژه در سرگذشت حسین بن منصور حلّاج، از اوج معنویّت انسان سخن گفته است که عارف باید پیوسته در تکاپوی گم‌شده‌ی خود (حق)، در جنب‌و‌جوشی معنوی و خودجوش باشد و در این راه تمام وجود خود را مانند حلّاج فنا کند.در بحث از احوال سالک می‌توان گفت اگرچه شکوهِ معنوی که در حال قرب و استغراقِ ناشی از آن، در حکایت‌های تذکرهالاولیا و به ویژه در سرگذشت ابوالحسن خرقانی دیده می‌شود در نفحات‌الانس مشابهی ندارد، امّا دو اثر از نظر تعداد و محتوای حکایت‌های مربوط به حال محبّت، رجا، یقین و قبض و بسط تقریباً یکسانند.از تفاوت‌های محتوایی دو اثر در حال خوف این است که خوف از قیامت و دوزخ در تذکرهالاولیا بیش‌تر از نفحات‌الانس ذکر شده است که این مضمون در احوال صوفیان سده‌ی نخست بیش‌تر دیده می‌شود؛ صوفیانی چون حسن بصری و حبیب عجمی که روش آن‌ها بیش‌تر زاهدانه است تا صوفیانه.سماع که از ابزارهای صوفیان برای رسیدن به حال وجد است، در نفحات‌الانس پررونق‌تر از تذکرهالاولیا است؛ به‌طوری‌که در سراسر نفحات‌الانس ردّ پای سماع و آداب آن به چشم می‌خورد و مانند تذکرهالاولیا محدود به چند صوفی خاصّ نیست.حکایت‌های تذکرهالاولیا و نفحات‌الانس جز همه‌ی آن‌چه‌که گفته شد، تا حدودی قابلیّت آن را دارند که بتوان سیر تاریخی تصوّف را از طریق آن‌ها دنبال کرد. در این خصوص تذکرهالاولیا تا اواسط قرن پنجم و نفحات‌الانس تا نیمه‌ی دوم قرن نهم این امکان را به پژوهنده می‌دهند. آن‌چه از حکایات دو کتاب برمی‌آید این است که گذار از دوره‌ی زهدِ اولیّه به تصوّف، در حکایت‌های تذکرهالاولیا نمایان‌تر از نفحات‌الانس است؛ زیرا جامی در کتاب خود هیچ نامی از زاهدان نخستین – که از اولیای نخستین تذکرهالاولیا هستند- نبرده است. پیشرفت اصول اولیّه‌ی تصوّف در قرن دوم و سوم نیز از مواردی است که در حکایت‌های تذکرهالاولیا مشهودتر است و اصولی چون فقر، فنا، محبّت و... در این کتاب برجسته‌تر از نفحات‌الانس هستند.در دوکتاب هم‌چنین از مناقشات فرقه‌های گوناگون سخن رفته‌است که اوج این مناقشات در قرن چهارم به قتلِ اسطوره‌ی عاشقی نزد عطّار یعنی حسین بن منصور حلّاج منجر شده است و در قرن ششم دست قشری‌نگران را به خون شهاب‌الدّین سهروردی (یحیی بن حبش) و عین‌القضاه همدانی آلوده کرده است.هم‌چنین هر دو کتاب به درسی شدن عرفان در قرن چهارم و هفتم اشاراتی داشته‌اند. در قرن چهارم این رویداد مهمّ با تألیف کتاب «الّلمع فی التصوّف» توسّط ابونصرسرّاج رخ داده‌است که هر دو کتاب به آن اشاره کرده‌اند. در قرن هفتم نیز با تألیف دو کتاب «فصوص‌الحکم» و «فتوحات‌مکّیه» توسّط محیی‌الدّین ابن عربی عرفان نظری وارد مرحله‌ی جدیدی شده است که مهم‌ترین اصل آن «وحدت وجود» بوده‌است. اگرچه ریشه‌ی این اصل را می‌توان در حکایت‌های صوفیانِ سده‌های نخست نیز جست‌و‌جو کرد، امّا تأثیر آثار ابن عربی بر عرفانِ سده‌های بعد از او انکارناپذیر است؛ چنان‌که اصول سلسله‌ی سنّی مذهبِ نقشبندیّه – که جامی نیز پیرو همین فرقه است- به شدّت تحت تأثیر آرای ابن عربی است و جامی در کتاب خود به بعضی اصول آن اشاره کرده‌است.در اجتماعی که صوفیان یکی از قشرهای آن را تشکیل می‌دهند، به خوبی می‌توان تعامل اجتماعی آن‌ها را مورد بررسی قرار داد. آن‌چه در این میان مسلّم است این است که راه و روش صوفیانه به شدّت بر زندگی اجتماعی صوفیان تأثیر گذاشته‌است؛ به ‌طوری‌که گروهی از آنان را به شدّت خلق‌گریز و عزلت‌نشین کرده است و از زن و فرزند بیزار. البتّه این شیوه هرچند بین صوفیان نخستین در تذکرهالاولیا بسیار رواج دارد، امّا به مرور زمان و در سده‌های بعد تعدیل می‌شود و از عزلت به «به ظاهر با خلق و به باطن با حق» تعبیر می‌شود و دیدگاه صوفیان را نسبت به ازدواج و فرزند عوض می‌کند؛ چنان‌که «عجوزه» پس از قرن ششم جای خود را به «خاتون» می‌دهد و از زنان، دیگر به عنوان مصداقِ دنیا و حجابِ حق یاد نمی‌شود.از دیگر موارد قابل بررسی در دو کتاب سلطان‌گریزی صوفیان است که باز هم تحت تأثیر روش صوفیانه‌ی آن‌هاست؛ به بیان دیگر گریز صوفیان از پادشاهان و لشکریان، ناشی از ترس از ایشان نیست، بلکه از سلوک آن‌ها در مقام ورع نشأت می‌گیرد و حسّاسیّتِ دل آن‌ها را در برابر مالِ سلطان و لشکری برمی‌انگیزد و آن‌ها را وادار به پرهیز از هر چیزی می‌کند که به نوعی با پادشاهان ارتباط دارد.

جایگاه مقدس پیامبر اسلام در پیشگاه خداوند تبارک و تعالی و حجیت گفتار و افعال آن حضرت به عنوان سنت نبوی نزد مسلمانان، باعث شده است که موضوع مطالعه و نگارش زندگی این حضرت همواره طی تاریخ اسلام اهمیت بسیاری داشته باشد. اهمیت این امر سبب شده که حتی متفکران و نویسندگان مستشرق غربی نیز به نگارش رویدادهای حیات پیامبر اسلام و افعال و گفتار ایشان دست زنند. البته در گستره انگیزه غربیان برای مطالعه زندگی‌نامه پیامبر اسلام و حتی نگارش آن تنوع بسیاری مشاهده می‌شود که عناد با دین اسلام و پیام‌آور آن و تخریب آنها در میان این انگیزه‌ها نمود بیشتری داشته است. در این میان مستشرقین، نویسندگان و متفکران یهودی نقش برجسته‌ای در این زمینه داشته‌اند؛ تا جایی که می‌توان از شکل‌گیری گفتمانی، به نام گفتمان یهودی در مطالعات اسلامی غربی سخن گفت. حضور یهودیان در میان خاورشناسان غربی، که گاه با تاکتیک اظهار مسیحیت و مخفی کردن اعتقادشان به یهودیت همراه بوده است، به جهت‌دهی تحقیقات خاورشناسان به نفع یهودیان منجر شده و با گذشت زمان، گفتمان یهودی را در حوزه مطالعات اسلامی شکل داده است. این گفتمان می‌کوشد منشأ تاریخی اسلام، قرآن و سیره رسول خدا را یهودی جلوه دهد. یکی از آثاری که در حال حاضر عهده‌دار معرفی اسلام در میان ملل گوناگون دنیاست و بسیاری از اروپاییان برای شناخت اسلام به آن مراجعه می‌کنند دائره‌المعارف اسلام است که انتشارات بریل آن را منتشر کرده است. در این پژوهش تلاش شده است نخست، چرایی و چگونگی شکل‌گیری گفتمان یهودی در آغاز دوره آکادمیک شرق‌شناسی بررسی شود و خاورشناسان تأثیرگذار مانندگلدتسیهر ، معرفی گردند و مولفه‌های گفتمانی آنان در ارتباط با سیره نبوی تبیین شود و سپس با بهره‌گیری از شیوه تحلیل گفتمان، تأثیرات این گفتمان بر تدوین مقالات مرتبط با سیره در دایره‌المعارف اسلام بیان گردد.

چکیده: در مطالعه و بررسی صفحات تاریخ اسلام، با شخصیت‌هایی مواجه می‌شویم که، نامشان به دفعات در صحنه‌های سرنوشت ساز آن روزگار ثبت و تکرار شده اما با این حال بررسی زوایای زندگی آنان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. عدی ابن‌حاتم که چند دهه از عمر خود را صرف حمایت از اسلام و یاری معصومین(ع) کرده است در زمره این شخصیت‌ها می‌باشد.عدی ابن حاتم صحابی رسول الله(ص) بخاطر بخشش ، سخاوت ، جوانمردی، بزرگ منشی ، عزتمندی و شجاعت یکی از بزرگان و بزرگ زادگان عرب به شمار می‌آید. او فرزند حاتم طایی یکی از بزرگترین سخاوت‌مندان و نامداران عرب است که نامش در همه جا به سخاوت زبانزد است. عدی‌ابن‌حاتم ابتدا به دین نصرانیت، و از پذیرش دین اسلام گریزان بود. سال نهم هجرت که قدرت روز افزون اسلام به گوشش رسیده بود، نگران و مضطرب فرار به سرزمین شام را هدف خویش قرار داد. اما پس از مدتی به سفارش خواهرش سفانه که اسیر سپاه اسلام شده بود، به مدینه بازگشت و اسلام آورد. ایمان آوردنش از اعماق قلب و وجودش بود، چرا که بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) ، بسیاری از افراد و قبایل مرتد شده و از دین برگشتند ، او نه تنها مرتد نشد بلکه به حمایت از اسلام پرداخت و مردمان ، به ویژه قبیله‌ی خودش(طی) را نصیحت کرد که بر دین اسلام بمانند و گمراه نشوند. در دوران خلافت ابوبکر و عمر در بسیاری از جنگها از جمله جنگهای رده و نبرد های ایران و عراق شرکت کرد در دوره حکومت خلیفه‌ی سوم بخاطر عملکرد ضعیف و رفتارهای نادرست عثمان، نسبت به اعمال او معترض بود و زبان انتقادش گویا، و همین رفتارها باعث تبعید عدی شد. در دوران امامت حضرت علی(ع) عدی از جان و دل در رکاب امام خویش بود .در سه جنگ جمل، صفین و نهروان یکی از فرماندهان و شمشیرزنان سپاه علی(ع) بود و در این راه جانفشانی کرد و جانباز شد و از جان ودل ازعلی(ع) حمایت کرد. در دوران امامت امام حسن(ع) نیز ملازم و همراه آن حضرت بود و جانانه از آن امام همام پشتیبانی می‌کرد. خدعه ، وعده‌ها و رشوه‌های معاویه نتوانست وی را متزلزل کند. سرانجام عدی‌ابن‌حاتم ،حدوداً در سن 120 سالگی در دوران حکومت مختار ثقفی در سال 68 هجری، در حالیکه اواخر عمر نابینا شده بود، باعشق به علی(ع) واهل بیت گرامیش بدرود حیات گفت.این نوشتار زندگانی عدی ابن حاتم را با استفاده از منابع معتبر تاریخی مورد بررسی قرار داده، تاثیر وی را بر استحکام تشیع تحلیل می نماید.

مقاله پیش رو ترجمه ای است از کوششی که دکتر صائب عبدالحمید برای استخراج نظریه تفسیر قرآنی تاریخ از کتاب «التفسیر الاسلامی للتاریخ» دکتر عمادالدین خلیل چاپ 1412 قمری انجام داده و آن را در بخش پایانی (کتاب فلسفه التاریخ فی الفکر الاسلامی چاپ 1428 قمری ص 589-628) قرار داده است. در این مقاله اصول اندیشه دکتر عمادالدین خلیل تبیین گردیده و در پایان نیز دیدگاه او مورد نقد استخراج کننده مقاله قرار گرفته است.