مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در بین آثار ادبی، اشعاری- اگرچه اندک- وجود دارند که منحصرا در وصف دما، ساختمان، عناصر و اجزای گرمابه و آداب استحمام سروده شده اند. در تعدادی از این توصیفات منظوم، شاهد انعکاس تعلیمات عرفانی و آداب و اصطلاحات صوفیه هستیم؛ بدین طریق که ذهن شاعر پس از ایجاد شباهت بین خانقاه و گرمابه، کوشیده است تا بین این مکان و آداب مرتبط با آن، با مراحل اولیه سیر و سلوک و برخی از رسوم خانقاهی پیوند برقرار کند و اصطلاحاتی مانند تجرید، ترک، خلوت، فیض، فتوح و... را فراخور سیر سخن، در ابیات بگنجاند. در این مقاله ضمن نشان دادن زیبایی ها و ریزه کاری های ذوقی و فکری در چنین شعرهایی، به بررسی و شرح چگونگی و علل بازتاب برخی از مسائل عرفانی در اشعار توصیفی گرمابه ها پرداخته شده است.

مقاله حاضر كه بخش كوچكی از يك پژوهش دانشگاهی با عنوان «جامعه شناسـی ادبيـات در بوستان» است، نگاه دو سويه سعدی را به مساله تصوف بررسی می كند. اين مقاله به لحاظ ساختار از سه بخش تـشكيل مـی یابـد: ابتـدا در بـاب تـصوف و دلايـل اجتماعی و چه گونگی انحراف اين جريان فرهنگی تأثيرگذار، به اختصار سخن گفته، سپس بـا استناد به سخنان سعدی در بوستان، نشان داده ام كه او نيز مثل بسياری از شاعران و نويسندگان، زير نفوذ تصوف قرار داشته، و تصوف راستين و صوفيان بزرگ را می ستايد، بـه ايـشان ارادت می ورزد و آنان را به مثابه اسطوره های پرهيز، فضايل اخلاقـی و انـسان دوسـتی بـه مخاطبـان خويش معرفی می كند. سرانجام در بخش نهايی به آسيب شناسی تصوف در بوستان پرداختـه و برخی از رفتارهای ضد اخلاقی صوفی نمايان و مريدان ناآگاه و نااهل مشايخ را كه نه در شرع جايز است و نه در عرف پسنديده، در اين كتاب بررسی كرده ام.

پرداختن به زبان زیبا و گیرای آثار صوفیانه مستلزم آگاهی از سیر تکوینی این آثار و روند به قال درآمدن احوال آنهاست. به این معنی که آنها از چه زمانی مسایل و احوال عمیق عاطفی و روحانی خود را بیان کرده و آن را به عرصه ذوق، شعر، خیال و سرانجام به کتابت درآورده اند. به بیان بهتر، در بررسی ادبیات تصوف ابتدا با تاثرات حالی از اشعار غیر عرفانی، ساده و قابل حفظ روبه روییم که بیشتر در مجالس سماع صوفیه روی می دهد و این تاثرات کم کم به سماع با اشعاری که مفاهیم مبهم و غیر صریح، که نیاز به تاویلات رمزگرایانه عرفانی دارد، می انجامد. در ادامه این روند، تجربه های شعر عرفانی فارسی صورت گرفته است و در گام های بعدی، عرفا به دلایلی همچون تربیت مریدان، ثبت و ضبط احوال و افکار خود، حفظ مکتب و طریقه شیخ و مسایلی اینچنین، اشعاری سروده و یا به تالیف و تصنیف رو آورده اند.

کتاب «جلوه حق» نوشته ناصر مکارم شیرازی، شامل مقاله‌ ای است با عنوان «عرفان اسلامی و عرفان التقاطی» در این مقاله، نگارنده به جلوه‌ های تصوف در گذشته و حال اشاره كرده، تضادهای درونی ناشی از التقاط را بر می‌ شمارد و به این نتایج می‌ رسد كه یكی از بارزترین خصیصه‌ های عرفان التقاطی یعنی تصوف، مبارزه با علم و اندیشه است در حالی كه خصیصه‌ عرفان اسلامی حمایت از علم و دانش است، نیز عرفان التقاطی، حریم احكام اسلامی را می‌ شكند و بنیانگذار تفسیر به رای است. سپس نگارنده انگیزه‌ های گرایش به تصوف را بازگو می‌ كند كه از آن جمله است: گرایش‌ های شدید مادی، اسلام منهای روحانیت، آزادی عمل و تلاش های استعمار، فعالیت‌ های صوفیان در ادوار مختلف نظیر ساختن خانقاه‌ ها، دعوت علنی به تصوف و انتشار كتاب‌ ها و جزواتی در این زمینه، از دیگر بخش‌ های كتاب است. بخش دیگر كتاب، نقدی است بر كتاب «چهل مقاله» كه در آن به علما و سخنان آنها، هتاكی شده است. معرفی فرق صوفیه نظیر ملامتیه، تاریخچه‌ تصوف، انشعابات و انحطاط تصوف، كشف و شهود و رویا، اشتباهات عجیب مدعیان كشف، ریاضت‌ های صوفیه حدود اختیارات قطب و راه‌ شناسایی قطب و رشد، از دیگر مباحث كتاب به شمار می‌ آید.

‫پایان نامه حاضر به بررسی ماهیت و مراتب هنر و رموز عرفانی در معماری اسلامی، بیان نیاز معنوی انسان به وجود عبادتگاه و بررسی بناهای مذهبی در عرفان اسلامی در دو مبحث مسجد و خانقاه و شناخت عناصر تشکیل دهنده آن در کلیه دوره های تاریخی ایران می پردازد. نمونه های به کار رفته در این پژوهش براساس سیر تحول مساجد و خانقاهها در دوره های تاریخی می باشد. قسمتی از پژوهش کتابخانه ای می باشد و قسمتی دیگر برداشتی از سمینارها و همایشهای بین المللی و جزوات درسی اساتید در خصوص معماری مساجد و خانقاه ها می باشد. طرح پژوهش به بررسی معماری بناهای مذهبی اعم از مساجد و خانقاهها در عرفان اسلامی براساس شناخت هنر قدسی و رموز عرفانی و چگونگی پیدایش عبادتگاههای اولیه و سیر تحول آن در اسلام می پردازد. نتایج بررسی شناخت ماهیت و مراتب هنر دینی و دست یابی به گستره های تازه در هنر معماری اسلامی و همچنین شناخت عناصر تشکیل دهنده بناهای مذهبی در هر دوره تاریخی براساس فضا و معنا از کلیه ابعاد عرفانی و معماری را نشان می دهد

تحقیقات باستان‏شناسی و بررسی سیر تحول معماری مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفى‏ الدین اردبیلی بیانگر آن است که این اثر تاریخی فرهنگی، یکی از حلقه‏ های گمشده‏ ی هنر ایران در بین سده‏ی هشت هجری تا افول صفویان در ربع اول سده‏ی دوازده هجری اهمیت ویژه در بررسی تحولات معماری تشکیلات خانقاهی و آرامگاهی ایران و جهان اسلام دارد.بازنگری جدیدترین دستاوردهای معماری حاصل از مطالعات باستان‏شناختی در محوطه‏ های غرب و شرق مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفى‏الدین اردبیلی از جمله راهبردهای روشمند بررسی تحولات معماری چهارصد ساله این مجموعه مذهبی؛ از بنیاد اولین فضاهای مذهبی؛ زاویه و چله‏ خانه در ۷۰۰ هجری تا توسعه و الحاقات متعدد معماری و روند افول و تخریب بسیاری از آثار مجموعه است.تحقیقات علمی باستان‏شناسی سال‏های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ و ۱۳۸۵ به ترتیب در محوطه‏ های باستان‏شناسی غرب و شرق حیاط معروف به باغ شیخ فرصت مناسبی بود تا تحولات معماری این مجموعه به روش علمی با استفاده از مطالعات میدانی و کتابخانه‏ ای و تحلیل اسنادی مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین در رساله‏ ی حاضر برای شناخت روشمند این مجموعه مذهبی، کل پیکره‏ ی معماری آن همراه با بقایای حاصل از جدیدترین دستاوردهای باستان‏شناسی بررسی و ساختار تک‏ تک بناها به عنوان جزیی از کل، جای‏ نام‏ شناسی آن‏ها، هرمنوتیک تزیینات و گاهنگاری آثار معماری به صورت دقیق مورد بازبینی قرار گرفته ‏است. بررسی و تطبیق اسناد تاریخی با شواهد جدیدترین دستاوردهای باستان‏شناسی در محوطه‏ های تاریخی غرب و شرق مجموعه و بازنگری مدارک تاریخی بیانگر ارتباط آثار معماری دو محوطه با یکدیگر و انتساب آن‏ها به یک دوره تاریخی است. اجرای دو برنامه توسعه گسترده در سده‏ی هشت هجری و نیمه اول حکومت صفوی(۱۰۳۸-۹۰۷ ق)، این مجموعه را به یکی از بزرگ‏ترین و موثرترین مراکز خانقاهی و آرامگاهی ایران و حتی خاورمیانه تبدیل نماید و شرایط مناسب را برای تبدیل دارالارشاد اردبیل به مرکز خیزش نهضت ملی ایران و تشکیل دولت فراگیر شیعی آن را فراهم نماید.در ایجاد و توسعه و رونق این مجموعه مذهبی شیخ صفى‏الدین اردبیلی، عوامل مختلفی چون موقعیت خاص جغرافیایی اردبیل و پیشینه ‏ی تاریخی آن، وقف و موقوفات، تولیت مناسب، تجارت و اجاره اراضی و اخذ مالیات، دیدگاه تصوف و مریدان بی‏شمار، تشکیل دولت صفوی و دوام درازآهنگ آن، عفو و بخشش‏های مالیاتی، محبوبیت شیخ صفى‏الدین اردبیلی و شیوخ صفوی و نفوذ آن‏ها در حاکمان وقت، اهتمام شیوخ و شهریاران صفوی به امور مستمندان و بنیاد تشکیلات خیرخواهانه نقش موثر داشته‏ اند.