مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

آل نوبخت از خاندان‌هاي مشهور شيعي ايران است كه به مدت دو قرن از ميانه سده دوم تا نيمه سده چهارم هجري در سياست و فرهنگ نقش آفريني كردند و در برهه اي از زمان، رهبري مذهبي و علمي اماميه را در دست داشتند. موضوعي كه در اين رساله به آن پرداخته شده، نقش خاندان نوبختي در آستانه غيبت كبري و جايگاه و تأثيرات فكري و اعتقادي اين خاندان در روند حيات تشيع اثني عشري است. در اين راستا پرسش بنياديني كه مطرح مي شود، چگونگي نقش خاندان نوبختي در تحولات فكري تشيع اثني عشري است؛ با بهره وري و تبيين گزارش هاي تاريخي پيرامون مسائل سياسي و فرهنگي مي توان به اين چگونگي پي برد. سده اول غيبت مقارن بخش پاياني دوران دوم عباسيان، يكي از پرتلاطم ترين ادوار سياسي و فرهنگي جهان اسلام است. از جمله مشاهير خاندان نوبختي در مسايل سياسي، ديني و علمي مي توان از ابوسهل نوبختي بزرگ شيعيان در بغداد، حسين بن روح نوبختي نايب سوم خاص حضرت ولي عصر (عج) و ابو محمد حسن بن موسي نوبختي و ابوعبدالله حسين بن علي و ابو اسحاق ابراهيم نام برد. اين خاندان از منظر ديني و علمي در ميان شيعيان از جايگاه بالايي برخوردار بودند و با مشاركت در نظام حكومتي موجب تقويت جايگاه عمومي شيعه و ارتقاء نقش سياسي آنان گرديدند. از سويي شيعيان اماميه در اين ايام دچار ضعف و تشتت و سردرگمي شده و در معرض آماج تهاجم فرهنگي مذاهب و نحله هاي مختلف و فتنه هاي دروني قرار داشتند. شخصيت هاي ديني و علمي آل نوبخت در دفاع از مذهب اماميه به نقد و ردّ اين مذاهب و نحله ها پرداختند. آنان با بهره وري از ميراث متكلمان شيعي عصر حضور، به پي ريزي بنيادهاي كلامي شيعه با رويكردي عقل گرايانه همت گماشتند و با تدريس و تأليف به نشر آن پرداختند، به گونه اي كه ادوار مختلف كلامي اماميه را از آراي خود متأثر ساختند.

اختلاف اعتقادی مهم یعنی اختلاف بر سر امامت و خلافت پیامبر(ص) نخستین اختلاف بین مسلمین بود که امت اسلامی به لحاظ این اختلاف به دو شاخه ی اهل سنت و شیعه تقسیم شدند. لذا اگرچه افکار شیعی ظاهرا و موقتا به حاشیه رانده شد اما در مقام عمل باز شیعیان در سایه ی پیروی از علی(ع) وفاداری خود را به آرمان های مقدس ایلامی حفظ نمودند. در این راستا ریشه ها و ضرورت مهاجرت بزرگان علوی به نقاط امن سرزمین های شرقی اسلامی از همان صدر اسلام به حکومت جابرانه ی امویان بر می گردد؛ به ویژه لینکه از نقطه نظر موقیت سیاسی کوهستان های زاگرس و به ویژه البرز،مانند دیواری در برابر سد مهاجمین محسوب می شد. از سوی دیگر آیین زرتشت که براساس خوشبینی و سعی و عمل مبتنی بود در پایان روزگار ساسانیان در نزد عامه با عقاید و افکار تازه یی آمیخته شد و اختلاف بوجود آمده در عقاید حذهبی از موجبات انتشار اسلام در بین محبوس گردید. ایرانیان درابتدا در محدوده ی تأثیر پذیری به مذهب تشیع روی آوردند و بعد ها خود به صورتی تأثیر گذار در گسترش آن درایران و خارج عمل کردند. بدنبال این مسأله ایرانیان از بزرگان مهاجر شیعی، هواداری کردند، بدین طریق تشیع درایران نفوذ کرد. دلیل محبوبیت علویین عمدتا فضائل خاصی است که از پیامبر(ص) در مورد اهل بیت(ع) نقل شده بود. علی الخصوص فشار خلفای اموی سبب شد که مهاجران علوی به نواحی شرق پناهنده شوند در این راستا جو خفقان آور و وحشتناکی که بنی امیه و عمال او بوجود آورده بودند امکان هر گونه فعالیت سازنده را برای شیعیان ید کرده بودند. شیعیان نیز به صورتی جدی با قیام های خود با آنان مبارزه می کردند. بنی عباس نیز که شیوه ی ظالمانه بنی امیه را در پیش گرفته بودند بعد از مدتی با حمله قوم مغول نابود گشتند. مغولان نیز به کمک بزرگان شیعی مانند علامه حلی، خواجه نصیر الدین طوسی، محقق حلی، علاءالدین عطامک جوینی و ... با اسلام آشنا شدند. با گذشت زمان در دوره صفویان مذهب شیعه به وسیله شاه اسماعیل اول به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام شد و بدنبال آن شاهد رواج واقعی تشیع در زمان شاه طهماسب اول بودیم که زمینه مهاجرت علمای عرب را ( که دولت عثمانی با آنان درگیر بود)، فراهم آورد. سیر تعامل علما و دربار صفوی به طور یکنواخت پیش نرفت بدین نحو که در اوایل دوره صفویه قدرت روحانیون زیاد بود کم کم سلاطین صفویه بخصوص شاه عباس یکم از قدرت آن ها کم کرد ولی در اواخر دوره صفویه مجددا قدرت روحانیون زیاد گردید. در زمان شاهان قاجار نیز تاریخ شاهد بی کفایتی آنان است. تمایل به مشروطیت که از زمان ناصرالدین شاه قاجار آغاز شده بود موجب گردید، علما به 3 دسته تقسیم شوند یک دسته علمانی که مدافع مشروطیت بودند نظیر طباطبایی و بهبهانی دسته ای دیگر مخالف مشروطیت بودند که برجسته ترین آن ها شیخ فضل الله نوری بود که با افزودن ماده ای بر متمم قانون اساسی، به تعارض با انقلاب مشروطه برخواست، و دسته سوم علمای نجف بودند که نوعی نظارت و حمایت مشروط داشتند و در این میان می توان به شخصیت هایی چون یزدی، مازندرانی، خراسانی اشاره نمود. نقطه مقابل روحانیون، روشنفکران بودند که خواستار جدایی دین از سیاست شدند در واقع روشنفکران در زمان عباس میرزا در سفری به خارج از کشور، خواهان تأسیس مجلسی همانند اروپاییان می شوند که در آن قانونی شبیه روحانیون تشکیل می دهند دراین میان شیخ فضل الله نوری به مخالفت با روشنفکران بپا می خیزد و علنا اعلام می دارد که قانون باید اسلامی باشد.

وقوع انقلاب اسلامی ایران، آثار عمیق، گسترده و متفاوتی بر نظریه‌پردازان غربی گذاشت و در عصری که حضور دین در جامعه پایان یافته تلقی می‏شد، چالش‏های فراوانی را برای دنیای غرب ایجاد کرد و در پی آن، موجی از نظریه‌پردازان غرب توجه خود را به انقلاب ایران معطوف ساختند. از آنجا که مذهبی بودن انقلاب اسلامی، یکی از ویژگی‏های آن به‌شمار می‏رود، و با توجه به پیروی اکثریت مردم ایران از مذهب تشیع، برخی از نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی، این پدیده را با چنین دیدگاهی مطالعه کرده‏اند. مستشرقان پس از یک غفلت طولانی، به نقش و اهمیت مکتب تشیع و کارایی آن در رویدادهای سیاسی و اجتماعی در ایران پی بردند و اعتراف کردند که چه پتانسیلی در مذهب تشیع و اعتقادات شیعیان نهفته است. اندیشمندان غربی در مورد انقلاب ایران، نقش مذهب را بسیار چشمگیر می‏دانند که توانسته است گروه‏های غیرمذهبی یا شبه‌مذهبی را نیز تحت تأثیر خود قرار دهد. مکتب تشیع با معارف عمیقی چون اعتقاد به مهدویت، وجود روحانیون و مراجع و رهبری دینی، عاشورا، شهادت، وحدت و اتحاد توانسته است بزرگ‌ترین انقلاب قرن را رقم بزند که درک این انقلاب برای بسیاری از اندیشمندان دشوار است.

اخبار راویان و محدثان غیرامامی از امامان، بخشی از منابع حدیث امامیه را به خود اختصاص داده است که گاه آموزه‌ها و مفاهیمی را به ارمغان آورده‌اند. راویان زیدیه به عنوان یکی از فرق شیعه غیر امامی تاثیر قابل ملاحظه‌ای در حدیث امامیه دارند. از این رو، این امکان وجود دارد که در یک نگاه کلی با بازشناسی موضوع روایات اینان، میزان راهیابی اخبار و نظرات آنها را در منابع حدیث امامیه شناسایی کرد. اهمیت انجام این پژوهش در شناخت جریان‌های شیعی سده‌های نخستین و نیز آشنایی با تاریخ حدیث امامیه است. «تاثیر زیدیه بر حدیث امامیه» را می‌توان با بررسی و جستجوی راویان زیدی در سند احادیث امامیه پی گرفت. آن دسته از راویان زیدی که صاحب کتاب بودند و نجاشی و طوسی به کتابهای آنها اشاره کردند، بیشترین روایات را در منابع حدیثی امامیه نقل کردند. بررسی طرق و اسانید روایات این راویان نشان می‌دهد شیعیان کوفی و به طور کلی غیر امامی‌ها در رساندن کتاب‌های زیدیه به منابع امامیه تاثیر بسزایی دارند. از سوی دیگر برخی مشایخ امامی که در اخذ و نقل حدیث ضبط و وثاقت کامل نداشتند، این روایات و کتاب‌ها را به نسل محدثان و جوامع پسین منتقل کردند. ابن‌عقده که از اساتید و محدثان برجسته زیدی در مجامع اهل‌سنت و شیعه بوده، کتاب‌ها و روایات زیدیان را نظم و نسقی دوباره داده و پراکنده کرده‌است. همچنین او رجال‌شناس زبده‌ای بوده و اثر آن را در منابع رجالی متقدم و متاخر امامی می‌توان دید. ردّ پای روایات و راویان زیدی را می‌توان در برخی احادیث تاریخی، تفسیری و فقهی دید؛ از جمله بخش اعظم تفسیر ابوالجارود در تفسیر قمی محفوظ مانده‌است. ابوالجارود پُرروایت‌ترین راوی زیدی در منابع حدیثی امامیه است.

التشيّع (نشوؤه - مراحله - مقوّماته)، از آثار ارزنده و روشمند آيت‌الله سيد عبدالله الغُرَيفى (متولد بحرين و مقيم سوريه) است كه در آن، پيدايش، رشد و ويژگى‌هاى اصلى تشيع را از منظر تاريخى، كلامى و فقهى به‌صورت تفصيلى مورد بررسى قرار داده و به برخى از پرسش‌ها و شبهات رايج در اين موضوع پاسخ داده است. اين كتاب از دو مقدمه (مقدمه چاپ پنجم و مقدمه كتاب)، سه بخش (بخش اول، مشتمل بر سه فصل، بخش دوم، داراى دو فصل و بخش سوم شامل سه فصل) و يك خاتمه تشكيل شده است. بخش اول، درباره ريشه و مراحل تشيع است. اين بخش سه فصل دارد به شرح زير: فصل اول، انديشه‌ها و تفسيرهايى درباره پيدايش تشيع؛ فصل دوم، نظر ما در مورد پيدايش و مراحل تشيع؛ فصل سوم، امامت از بين نصوص و احاديث. بخش دوم، درباره نقش امامان اهل بيت (علیهم السلام) در محافظت بر ساختار اصيل اسلامى است. اين بخش، دو فصل دارد به شرح زير: فصل اول، تغييرات عارض‌شده در ساختار اسلامى؛ فصل دوم، نقش امامان اهل بيت (علیهم السلام) در حفظ ساختار اصيل اسلامى. بخش سوم، درباره چارچوب كلى و سطوح تشيع است. اين بخش، سه فصل دارد به شرح زير: فصل اول، سطح اعتقادى؛ فصل دوم، سطح روحى و ولايت اهل بيت (علیهم السلام)؛ فصل سوم، سطح عملى و التزام به روش امامان اهل بيت (علیهم السلام).

التشيع، نشأته، معالمه، اثر هاشم موسوی، کتابی است پیرامون معرفی مکتب تشیع و بررسی برخی از عقاید آن، که به زبان عربی نوشته شده است. نویسنده معتقد است وقتی اسلام را خطاب الهی به تمام بشر بدانیم، این خطاب، با دو مشکل اساسی مواجه می‌باشد که عبارتند از: مشکل فهم و مشکل امانت علمی. هرکدام از این دو، پیامدهایی دارد که مجموعا باعث تفرقه بین مسلمانان شده و به همین دلیل، دعوت به‌سوی وحدت اسلامی و شناخت بهتر مسلمانان از یکدیگر، از اهم واجبات اجتماعی است. این امر انگیزه نویسنده از تدوین اثر حاضر بوده تا بدین وسیله، مذهب تشیع را معرفی نماید. کتاب با دو مقدمه از ناشر و نویسنده آغاز و مطالب در یک مدخل، نه فصل و یک خاتمه تنظیم شده است. نویسنده ابتدا به تعریف شیعه پرداخته و سپس از روش تحقیق و تفکر در مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام) بحث کرده و در ادامه، به بررسی مباحث زیر در مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام) پرداخته است: توحید؛ عدل الهی؛ نبوت؛ امامت؛ ایمان به آخرت و اجتهاد. نویسنده در فصل اول، به تعریف لغوی شیعه پرداخته و پس از بررسی آراء و اقوال مشاهیر علمای مسلمان از محدثین، مفسرین و لغویین پیرامون شیعه، چنین نتیجه گرفته است که شیعه، پیروان و دوستان اهل‌بیت (علیهم السلام) هستند در فصل دوم، روش تحقیق و تفکر در مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام)، به دو روش زیر تقسیم و هریک به‌صورت مفصل، تبیین و تشریح شده است: الف)- رویکرد شناختی ب)- رویکرد عقیدتی فصل سوم، به بررسی مبحث توحید در مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام) اختصاص یافته است. فصل چهارم، به مبحث «عدل الهی» اختصاص یافته و در آن، روند و دیدگاه مکاتب سه‌گانه معتزله، اشاعره و اهل‌بیت (علیهم السلام)، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. فصل پنجم، مربوط به مبحث نبوت بوده و در ابتدا، نیاز بشریت به نبوت و اینکه آیا ارسال رسل بر خداوند واجب است یا نه، بررسی شده است. در فصل ششم، ابتدا به تعریف لغوی و اصطلاحی «امام» پرداخته شده و سپس از امامت فکری و سیاسی ائمه (علیهم السلام) بحث به میان آمده است. فصل هفتم، به مسئله ایمان به عالم آخرت اختصاص یافته است. در فصل هشتم، به مباحث مربوط به اجتهاد و مصادر احکام در مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام) پرداخته شده است. آخرین فصل، از روش تربیت و پرورش انسان و سیر و سلوک عملی وی در مکتب اهل‌بیت (علیهم السلام)، بحث شده است در خاتمه نیز به اهمیت وحدت و عمق اثر آن در زندگی مسلمانان پرداخته شده و به انواع اختلاف و اسباب آن در میان فرق اسلامی اشاره شده است

استواری مبانی فقهی شیعه وامدار پویشها و کوششهای بی وقفه مجتهدان و تلاشگران این عرصه است. بحث شروط راوی یکی از مباحث عمده و محوری در زمینه مقبول یا غیر مقبول بودن حدیث است. نوشتار حاضر در پی مطالعه و بررسی شرط «ایمان» یا «مذهب» است. نگارنده در این مقال نشان داده است که در اشتراط این شرط نسبتا نوپدید و به تعبیر صریح تر در پای بندی به این شرط حتی در میان متقدمان اولیه نیز اتفاق نظر وجود ندارد، دلیل این امر هم وجود شماری راوی با مذهبی غیر از مذهب امامی در میان راویان شیعه است که اگر چه در خصوص توثیق آنها میان رجالیان اختلاف نظر است اما در عمل، بسیاری از فقها- که عمدتا حدیث شناس و عالم به علوم حدیث بوده اند- با علم به این شرط، با استناد به روایات چنین افرادی حکم و فتوای خود را صادر نموده اند.

مقاله «تشیع و قرآن» اثر مستشرق یهودی «بارآشر» است، که با تأکید بر برخی اقوال ناصواب و برجسته نمودن بعضی از فرقه‌های نادر و حتی مطرود شیعه، درصدد ارائه تصویری غیر واقعی از نگاه شیعه پیرامون قرآن کریم می‌باشد. مقاله مزبور در دایرةالمعارف قرآن (لیدن) منتشر شده که یکی از دایرةالمعارف‌های برجسته و مورد رجوع جهانی پیرامون قرآن کریم است و مطالب آن در سراسر جهان مورد رجوع و استناد قرار می ­گیرد. نوشتار پیش رو ضمن اشاره به محتوای مقاله مذکور، نظریات ناصواب بارآشر درباره‌ نگاه شیعه به قرآن را با استفاده از مصادر معتبر شیعی و استدلال‌های متقن در بوته نقد قرار داده است. این مقاله در آغاز به معرفی سوابق علمی مؤلف پرداخته و در ادامه هر یک از بخش‌های مقاله مذبور را به همراه ذکر موارد ناصواب آن به اختصار ارائه کرده و سپس نقد هر قسمت به صورت مجزا و با تکیه بر منابع مهمی که مؤلف از آن‌ها استفاده چندانی ننموده را بیان کرده است

نویسنده در تحقیق حاضر به این نتیجه رسیده است که تمدنی که از این ویژگیها برخوردار باشد، جاوید خواهد ماند: از توحید شروع شده و در توحید رشد نماید، در آن مردم بر سرنوشت خود حاکم باشند، ثروت در انحصار قشر خاصی نباشد، تشکیلات بر اساس عدالت باشد، قانونی که عدالت را تثبیت کند، وجود داشته باشد؛ نیروی تفکر جامعه فعال باشد، علم و ایمان و کار همگام باشد، عواملی چون اختلاف، رفاه طلبی، شرک، امر به معروف و نهی از منکر، جهل و نادانی، تفرقه و دوگانگی، تهاون و سستی در دفاع، عدم اطاعت از رهبری، ظلم پذیری، تقلید کورکورانه، عدم درک صحیح از دین، مفاسد اخلاقی از عوامل سقوط تمدنها است.

قرآن ، کتاب الهی و معجزه جاودانه آخرین پیام آور الهی برایبیان اغراض و مفاهیم مورد نظر خود در راستای هدایت انسان به سرمنزل مقصود برترین و زیباترین روش های حکیمانه را در قالب تراکیب و الفاظ فصیح و بلیغ به کار برده است . از جمله این روش ها ، زینت کلام با پرسش ها و پاسخ هایی است که آدمی را به طور غیر مستقیم در مسیر معانی بلند و اهداف والا سوق می دهد .اسلوب استفهام از جمله اسلوب هایی است که قرآن کریم مکرّر از آن استفاده می کندو حدود 1200 بار این اسلوب بیان در آن به کار گرفته شده است و با توجه به این که پروردگار سبحان ، آگاه و عالم به همه چیز است ؛ بنابراین در اغلب موارد که استفهام از جانب خداست ، غرض او از استفهام آگاهی یافتن نسبت به مجهول نیست ؛ بلکه در این استفهامات راز و رمز و حکمت هایی نهفته است که این امر سخن شناسان و علمای علم بلاغت و به ویژه مفسّران را بر آن وا داشته تا در پی کشف اغراض نهفته در ورای استفهام های قرآن باشند و به زیبایی های آن پی ببرند .این پژوهش تلاشی در جهت بررسی دیدگاه مفسّران شیعه در راستای کشف زیبایی استفهام در سه جزء اول قرآن است که در 5 فصل تکمیل و ارائه گردیده است ؛ در فصل اول بنا به شیوه معمول و رایج نگارش پایان نامه در دانشگاه یزد کلیات تحقیق مطرح می گردد و در فصل دوم به بیان تعریف استفهام و ادوات استفهام و کاربردهای متفاوت آن ها و معانی مجازی و فرعی استفهام از قبیل : تقریر ، توبیخ ، انکار ، استبعاد و ... پرداخته می شود و در فصل سوم نظرات مفسّران شیعه درباره ی اغراض و مفاهیـم استفهـام های موجود در جـزء اوّل قرآن مورد بررسی قرار می گیـرد ؛ در فصـل چهارم استفهام های جزء دوّم قرآن و در فصل پنجم استفهامات موجود در جزء سوم از دیدگاه این اندیشمندان مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد که در رأس این مفسّران می توان از کسانی چون : شیخ طوسی ، شیخ طبرسی ، شریف کاشانی ، میرزا محمّد مشهدی ، علّامه طباطبایی ، فیض کاشانی و شیبانی نام برد که یکی از هدف های اصلی این پژوهش تبیین جایگاه نظرات مفسّران شیعی در بحث استفهامات قرآنی و بیان نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه های آنان در این خصوص است. لازم به بیان است که در هر آیه علاوه بر بیان اغراض و معانی فهمیده شده از استفهام ، به موضوع اصلی یا شأن نزول آیه اشاره شده و در پایان ، دیگر جلوه های بلاغی موجود در آیه نیز آورده شده است .