مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

الإبانة، یا «الإبانة الكبری»، یا «الإبانة عن شريعة الفرقة الناجية و مجانبة الفرق المذمومة»، تألیف ابوعبدالله عبیدالله بن محمد بن محمد بن حمدان عکبری معروف به ابن بطة عکبری (متوفی 387ق)، کتابی کلامی- روایی در دفاع از عقاید فرقه حنبلی است. ابن بطه در مباحث کلامی صرفاً به کتاب و سنت، چنانکه روش اسلاف وی بوده، تکیه دارد و تفکر حنبلی را با تعصب شدید طرح می‌کند و در فصل اول کتاب ابانه، لبه تیز حملات خود را متوجه مخالفین به‌خصوص شیعه نموده است. حتی فصل دوم این کتاب که با هدف تبیین معتقدات تألیف شده است، جنبه جدلی دارد و به‌طورکلی با توجه به همین خصیصه در کلام ابن بطه، درک بهتر آن مستلزم مقایسه کتاب ابانه او با آثار مخالفین معاصرش، مانند استغاثة ابوالقاسم کوفی امامی خواهد بود. ابن بطه یکی از شخصیت‌های برجسته جنبشی است که در سده 4ق/10م پدید آمد و هدف آن دفاع از ابوبکر، عمر، عثمان و نیز معاویه و کلاً آن دسته از اصحاب پیامبر(ص) بوده که مورد بی‌مهری شیعیان بوده‌اند؛ مثلاً وی از نخستین کسانی است که معاویه را با لقب خال‌المؤمنین یاد کرده است. نویسنده در مقدمه‌اش به احادیثی در ایجاد بدعت‌ها در دین اشاره کرده است؛ مثلاً در حدیث شماره 11 کتاب اثری از ابن عباس آورده که در هر سال بدعتی ایجاد می‌شود و سنتی از بین می‌روید تا اینکه بدعت‌ها احیاء و همه سنت‌ها از بین می‌روند‏؛ و در شماره 24 به سخن فضیل بن عیاض اشاره کرده که از زمانی سخن می‌گوید که مردم، حق و باطل و مؤمن و کافر و امین و خائن را از هم تشخیص نمی‌دهند و معروف را معروف و منکر را منکر نمی‌دانند‏. سپس در انتهای مقدمه با تأکید بر پیروی از سلف می‌نویسد: هرکسی که خداوند به او عقل درست و چشم نافذ عطا کرده است، با دقت نظر و تفکر و تأمل در امر اسلام و مسلمانان و با میانه‌روی و پیمودن راه درست برایش روشن می‌شود که بیشتر و عموم مردم از اعقاب و گذشتگان خویش روی برگردانده، پس از راه دور شدند و از برهان صحیح برگشتند. روشن است که بسیاری از مردم آنچه را که گذشتگان قبیح می‌دانستند نیکو شمردند و آنچه را حلال می‌دانستند حرام شمردند و البته اخلاق مسلمین و عملکرد آنان که بصیرت دینی داشتند و اهل ایمان و یقین این‌گونه نبوده است‏. نویسنده در بخشی از مطالب کتاب به اشاره به اینکه فرقه ناجیه یکی و فرقه‌های مذمومه هفتادوچند فرقه هستند تصریح کرده که در تشخیص فرقه ناجیه اختلاف فراوان وجود دارد. هر یک از فقهای مسلمین مذهب خود را فرقه ناجیه دانسته و بر مخالفانش ایراد می‌گیرد‏. مالک بن انس، شافعی، احمد بن حنبل هر یک مذهبی دارند که دیگران با او مخالفت می‌کنند. گروهی از معتزله و رافضه (شیعه) و غیر اهل سنت بر ما ایراد می‌گیرند و می‌گویند که حق یکی است پس چگونه این مذاهب با هم اختلاف دارند؟ او با توجیه این موضوع که اختلافات بین این مذاهب در اصول و اساس دین نیست به انتساب اتهاماتی به شیعه (رافضه) پرداخته و چنین تصویر کرده که شیعه هر کسی را که از این مذهب پیروی نکند را کافر می‌داند. تمسک به سنت و جماعت‏، رد عقاید مرجئه‏، تبیین کفر و گمراهی جهمیه‏، پاسخ‌های احمد حنبل به سؤالات معتصم تحت عنوان محنة و مصیبت امام احمد بن حنبل از جمله مباحث کتاب است. یکی از ابواب کتاب به احادیث امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) اختصاص یافته است. در یک از روایات پیرمردی از آنحضرت پیرامون قضا و قدر سؤال می‌کند. آنحضرت می‌فرماید: ای شیخ، آیا گمان کردی که قضا و قدر اجباری است. اگر این‌گونه بود امر و نهی، وعد و وعید، ثواب و عقاب باطل می‌شد؛ و نیکوکار در پاداش گرفتن بر گناهکار اولویت نداشت و گناهکار در عقوبت شدن بر نیکوکار مقدم نبود.

کتاب درء القول القبيح بالتحسين والتقبيح تالیف نجم الدين سليمان بن عبد القوي الطوفي، موضوع «حسن و قبح» را در ابعاد کلامی (اصول دین) و فقهی (اصول فقه) مورد برسی قرار داده و به زعم محقق کتاب (صفحه 13)، اثر منحصر به فرد و جامعی است که توسط اهل سنت درباره موضوع نگارش یافته است.

التفسير المنير في العقيدة و الشريعة و المنهج تأليف مفسّر و عالم اهل‌سنت سورى وهبة زحيلى(1932م.-2015م.)، از آثار شايان توجه قرآن‌پژوهى معاصر است. نویسنده در آغاز، طى مقدمه‌اى كوتاه به انگيزه خود از تدوين اين تفسير، شيوه تفسير و منابع و مآخذ آن مى‌پردازد. آن‌گاه برابر شيوه معمول بيشتر مفسران كه در آغاز تفسير، برخى از مباحث علوم قرآنى را يادآور مى‌شوند، به بحث و بررسى مختصر درباره بعضى از مباحث مى‌پردازد كه حدود 35 صفحه را دربر مى‌گيرد. برخى از مباحث علوم قرآنى مطرح شده در اين بخش بدين‌ترتيب است: تعريف قرآن، اسامى قرآن، کیفیت نزول، مكى و مدنى، جمع قرآن در زمان رسول‌الله(ص) و در زمان ابوبكر و عثمان، رسم‌الخط عثمانى، قرائات هفت‌گانه، اعجاز قرآن و وجوه آن، ترجمه قرآن، حروف مقطعه، تشبيه، استعاره، كنايه، تعريض و مجاز در قرآن. ايشان به اختصار درباره هر يك از گزاره‌هاى ياد شده مطالبى را مطرح و ديدگاه خود را درباره آن بيان داشته است. و نيز به مانند برخى تفاسير در ذيل بعضى آيات، مباحث عمده علوم قرآنى را آورده است؛ مثلاً در ذيل آيه 7 سوره آل عمران. درباره محكم و متشابه نكاتى يادآور شده است. از اين‌رو مباحث مهم علوم قرآنى به اختصار در مقدمه تفسير و در ضمن تفسير آيات قرآنى مطرح شده است كه برای دست‌يابى و اطلاع از موارد عنوان شده، رجوع به جلد 31 و 32 تفسير كه در بردارنده فهرست موضوعات قرآن و تفسير است، ضروى مى‌نمايد. پس از مقدمه تفسير و مباحث علوم قرآنى، تفسير آيات آغاز گرديده و از ابتداى قرآن تا پایان آن به ترتيب سوره‌ها، هر سوره به چندين بخش تقسيم گرديده و نكته‌هاى گوناگون تفسيرى آن مطرح شده است.

«التاویل فی التفسیر بین المعتزلة و السنة» نوشته دکتر السعید شنوقة ، استاد زبان عربی در دانشگاه الطارف الجزائر، و به زبان عربی است. این کتاب به بررسی «تاویل» از دیدگاه معتزله ، با محوریت تفسیر کشاف زمخشری ، و دیدگاه اهل سنت می‌پردازد. البته مباحث کتاب منحصر به کتاب کشاف نیست بلکه موضوع از دیدگاه هردو گروه معتزله و اهل سنت مورد بررسی قرار می‌گیرد و نقد و ردیه‌های اهل سنت بر معتزله مطرح می‌شود. مراد نویسنده از واژه «تاویل» اجتهاد و اعمال رای در تفسیر است. معتزله در مقام تایید و انتصار اصول خمسه خود؛ یعنی توحید ، عدل ، وعد و وعید ، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر به تاویل آیات قرآن روی آورده‌اند و در این بین زمخشری لغت و نحو را در تحکیم و تثبیت تفکر اعتزالی به خدمت گرفته است. زمخشری در « الکشاف » کوشیده است برخی از مفردات یا عبارات را که با عقیده او سازگار نبوده به نحوی توجیه کند. برخی فرضهای مجازی و دیریاب در این تفسیر یافت می‌شود که مفسر به این وسیله می‌کوشد از اعتقادات اعتزالی خود دفاع کند. اما اهل سنت، علیرغم اعتراف به جایگاه علمی این تفسیر، از آراء اعتزالی آن دل خوشی ندارند. در این کتاب به بحث و بررسی درباره «تاویل» ‌های صورت گرفته در تایید اصول خمسه معتزله پرداخته شده و ردیه‌های اهل سنت بر ایشان بیان شده است. نویسنده در آغاز به مباحثی چون معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر، فرق تفسیر با تاویل و معنای لغوی و اصطلاحی تاویل، مراحل اساسی تفسیر یعنی تفسیر در عصر صحابه ، عصر تابعین ، عصر تابعین تابعین و ویژگی‌های تفسیر در هریک این سه مرحله، پیدایش فرق اسلامی، انواع تفسیر ( تفسیر ماثور و تفسیر به رای ) می‌پردازد. پس از آن به عوامل ظهور فرقه معتزله، تبیین اصول خمسه ایشان و نیز بررسی تفسیر از دیدگاه معتزله پرداخته می‌شود. در ادامه به بررسی مذهب اعتزالی با توجه به تفسیر کشاف زمخشری پرداخته و چگونگی استخدام لغت و نحو توسط زمخشری برای تثبیت افکار و عقاید اعتزالی توضیح داده شده است. همچنین کیفیت بهره گیری زمخشری از نص قرآنی و قرائت‌های متناسب با تفکر اعتزالی و نیز کاربرد مجاز و تشبیه در تاویل آیات قرآنی برای تثبیت عقاید اعتزالی و نیز تاویل آیات با دلیل عقلی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و ردیه‌های اهل سنت بر این تاویلات نیز بیان شده است.

كتاب الترتيب في الصحيح من حديث الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم، مشتمل بر مسند ربیع بن حبیب ازدی عمانی بصری (متوفی بین سال‌های 175-180ق)، و آثار و روایات دیگر است که توسط ابویعقوب یوسف بن ابراهیم ورجلانی (متوفی 570ق) تنظیم و تبویب شده است. تصحیح و تعلیق آن توسط نورالدین عبدالله بن حمید سالمی (متوفی 1322ق) صورت گرفته است. این کتاب، تکیه‌گاه اباضیه در حدیث بشمار می‌آید؛ به دلیل سه سندی بودن، از صحیح مسلم و بخاری ارزشمندتر است. فرقه اباضیه که ربیع بن حبیب از علمای آن می‌باشد، یکی از فرقه‌های انشعابی از خوارج است که در قرن اول هجری پدید آمد. این فرقه از سابقه دیرینه در تاریخ اسلام برخوردار است و از نخستین فرقه‌های اسلامی شمرده می‌شود. مسند امام ربیع که مورد اعتماد اباضیه، در حدیث رسول خدا(ص) می‌باشد، در قرن دوم هجری به دست ابوعمرو ربیع بن حبیب ازدی عمانی بصری تصنیف شده است. بیشتر اسناد آن ثلاثی می‌باشد؛ یعنی با سه واسطه به رسول خدا(ص) می‌رسد که برحسب ظاهر بر اساس نام راویان مرتب شده است. بیشتر این روایات را ربیع بن حبیب از شیخش ابوعبیده مسلم بن ابی‌کریمه تمیمی و او از ابوالشعثاء جابر بن زید ازدی روایت کرده است. سپس گروهی از حاملان علم به مشرق و مغرب، آن را از ربیع دریافت کردند و علما آن را بین خود، دست‌به‌دست کردند و نزد عام و خاص مشهور گشت. در قرن ششم، ابویعقوب یوسف بن ابراهیم ورجانی، این کتاب را بر اساس ابواب فقه مرتب نموده و آن را به «الجامع الصحيح مسند الإمام الربيع بن حبيب»، نام‌گذاری کرد و احادیث آن را در دو جزء قرار داد، سپس آثاری را که ربیع با آنها بر مخالفان خویش احتجاج نموده بود، به‌عنوان جزء سوم به آن افزود و روایات ابوسفیان محبوب بن رحیل از ربیع و روایات امام افلح از ابی‌غانم و غیر او و مراسیل امام جابر بن زید را به آن ضمیمه کرد و همه این سه قسم از روایات را در جزء چهارم جای داد. در نسخه حاضر و چاپی که پیش رو دارید، نام کتاب، «كتاب الترتيب» ثبت شده؛ درحالی‌که به جامع و مرتِّب آن، ابویعقوب ورجانی نسبت داده شده است (چنان‌که در نسخه‌های خطی چنین است)، ولی چاپ‌های پیشین همگی آن را «الجامع الصحيح» نامیده و آن را به امام ربیع نسبت داده‌اند و این کار این گمان را در بیشتر مردم باعث شده که جزء سوم و چهارم کتاب، جزء متن مسند است؛ درحالی‌که واقعا چنین نیست. بنا بر آنچه گفته شد باید توجه داشت که مسند امام ربیع تنها بخشی از «كتاب الترتيب» است، نه همه آن. در مقدمه مزبور، اطلاعات جامع و کاملی پیرامون این کتاب و اجزای آن و نسخه‌ها و چاپ‌ها و حواشی و شروح آن وجود دارد.