مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار با عنوان «تجلی قرآن در خطبه‌های حضرت زینب (سلام الله علیها)» از پژوهش‌های کاربردی در حوزه ‌معارف دین است که چگونگی و چند گونگی تجلی قرآن در خطبه‌های کوفه و شام را بیان می‌کند که با بهره‌گیری از روش نقلی، وحیانی و پردازش اسناد نوشتاری و ساماندهی آنها به تبیین و تحلیل موضوع پرداخته است. بررسی این مسئله با یاری جستن از آیات و روایات مرتبط، صورت گرفته است.از ابعاد زندگی حضرت زینب کبری دختر امیرمؤمنان علی (علیه السلام) خطبه‌هایی است که پس از واقعه کربلا ایراد فرمودند. خطبه‌های آن حضرت با توجه به پیشینه زندگی و تربیت ایشان در مهبط وحی، نمود زیبای معارف اسلام واقعی است و سرشار از استنادها و استشهادهای قرآنی است. با توجه به اهمیت درون‌مایه خطبه‌ها و منزلت والای حضرت‌زینب (سلام الله علیها) و نقش ایشان در دفاع از آرمان‌های ناب اسلام، تحقیق حاضر بر آن است میزان تجلی آیات قرآن مجید (استنادها و استشهادها) در این خطبه‌ها را بررسد. خطبه‌های حضرت در کوفه و شام مملو از کاربست آیات اعتقادی و سیاسی و اجتماعی است.استناد حضرت در تبیین آیات توحیدی و راه و راهنما شناسی به آیات 1 حمد، 33 و 56 سوره احزاب و آیه آخر سوره فجر است و در آیات سیاسی که شامل مردم شناسی، شاخصه‌های حاکمان و حکومت‌های شکل گرفته در جوامع اسلامی از منظر قرآن است به 92 نحل 82 توبه و 10 روم و... استناد شده است و همچنین نگاه قرآنی و استناد به سنت‌های اجتماعی که بر گرفته از اراده حق است در آیات 169 و 178 آل عمران و 32 توبه، از جمله تجلی آیات در ابعاد مختلف سخنان حضرت زینب (سلام الله علیها) است.

واژه «نعمت» و مشتقاتش در 81 آيه از قرآن کريم آمده است. در بسياري از اين آيات مي‌توان از راه سياق و ساير قراين به ‌معناي نعمت پي برد؛ ولي اگر اين واژه در آيه‌اي مطلق ذکر شده باشد، عموم قرآن‌پژوهان با اجراي قاعده اصالة‌الاطلاق، نعمت را به همة نعمت‌هاي مادي و معنوي معنا مي‌کنند. علامه طباطبايي برخلاف نظر مشهور، نظريه‌اي بديع دارد. او معتقد است كه هر جا در قرآن لفظ نعمت به صورت مطلق ذکر شده باشد، مراد از آن ولايت است. در اين پژوهه، اولاً نظريه علامه طباطبايي تبيين شده، نوآوري ايشان اثبات مي‌شود؛ ثانياً با روش تحليلي‌ـ توصيفي، مباني دستيابي علامه به اين نظريه ـ که يکي تحليل کارکردي «نعمت» در قاموس قرآن و ديگري تحليل معناي نعمت با روش تفسير قرآن‌به‌قرآن است‌ـ بررسي مي‌گردد؛ ثالثاً با کشف و تحليل اين مباني و در نهايت، تطبيق نظريه بر همه آيات مشتمل بر لفظ نعمت، به صحت‌ آن اذعان مي‌شود. اين نتايج مي‌تواند نقش مؤثري در فهم و تفسير صحيح کاربردهاي نعمت در قرآن داشته باشد.

يکي از مفاهيم قرآني که جايگاه ويژه‌اي در ميان مفاهيم ناظر بر روابط اجتماعي ميان مسلمانان در جامعه اسلامي دارد، مفهوم «قرض حسن» است. ترکيب وصفي «قرضاً حسناً» شش بار، و با فعل آن از باب اِفعال مجموعاً دوازده بار در قرآن مجيد آمده است. مقاله حاضر درصدد است با روش تحليلي، به واکاوي اين مفهوم در فرهنگ عرب و قرآن بپردازد و رابطه اين مفهوم قرآني را با تلقي عمومي و ديدگاه مفسران از آن ارزيابي کند. حاصل پژوهش آن است که «قرض حسن» از نظر مفهوم، انواع تعامل نيک با ديگران را شامل مي‌شود، و «قرض حسن به خدا» هر نوع عمل خداپسندانه را دربر مي‌‌گيرد؛ اما در بافت قرآن مجيد صرفاً درباره خدا به‌کار رفته است و در همه موارد کاربردش، مؤمنان با اين تعبير، به کمک‌هاي مالي به پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم به‌منظور دفاع از دين و جامعه اسلامي يا گسترش دين در زمين يا اطاعت از پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم سفارش و تشويق شده‌اند. در روايات اهل‌بيت عليهم السلام نيز اين مفهوم قرآني به تقديم مال به امامان معصوم عليهم السلام با همان دو هدف يادشده تفسير شده است، که در عصر غيبت قابل تعميم به کمک‌هاي مالي به فقيهان جامع‌الشرايط يا حاکم مشروع (ولي فقيه) به منظور تحقق همان دو هدف است.

پژوهش حاضر در پي پاسخ به اين پرسش است که قرآن کريم چگونه مخاطبان خود را به رعايت الزامات اخلاقي فراخوانده و نظريه هنجاري خود را بر چه پايه‌اي قرار داده است؟ نويسنده به روش کيفي، با توصيف و تحليل مفاهيم اخلاقي قرآن به نتايج زير دست يافته است. قرآن کريم براي ترغيب مخاطبان به زندگي اخلاقي، بر نتايج فعل اخلاقي تأکيد کرده است؛ نتايج يادشده در قالب واژگاني مانند سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنيت، بشارت، آرامش، رنج، تشويش، انذار، و شرح و بسط زندگي بهشتيان و دوزخيان، آموزه‌هاي قرآني پرشماري را به خود اختصاص داده است که بازگوکنندة سازگاري في‌الجمله اخلاق قرآني با نظريه‎هاي غايت‌گراست. غايت‌‌گرايي با انسان‌شناسي قرآني و اسلوب‌هاي تربيت اخلاقي قرآن سازگار است. ‌غايت‌گرا بودن نظام اخلاقي قرآن، به مفهوم انکار ارزشِ فضيلت‌ و مسئوليت ‌اخلاقي نيست؛ در شماري از آيات، قرآن رفتارهايي را که با انگيزه انجام وظيفه اخلاقي انجام مي‌گيرد يا منشأ آنها فضيلت انساني است، مي‌ستايد. قرآن مخاطبان خود را به فضيلت‌محوري و تکليف‌مداري تشويق مي‌کند و آن را دو راهبرد مؤثر در تربيت اخلاقي ‌مي‌داند؛ اما عام‎ترين پاسخ قرآن، براي توجيه همه الزامات اخلاقي، غايت ‌فعل اخلاقي است؛ نه فضيلت‌ انساني و نه وظيفه ‌اخلاقي.

اين مقاله با روش توصيفي‌ـ تحليلي به بررسي نقش اثباتي و سلبي گرايش‌‌هاي متعالي در رفتارهاي اجتماعي انسان از منظر قرآن مي‌پردازد. هدف پژوهش نشان ‌دادن تأثير اين گرايش‌ها بر رفتارهاي اجتماعي آدمي از حيث ايجاد، تقويت، جهت‌دهي يا ترک و تضعيف آنهاست. يافته‌هاي پژوهش حاکي است که از نظر قرآن، گرايش به خدا و کسب رضاي الهي و محبت به خدا در دو رفتار ايثار و انفاق، اثر اثباتي از نوع صدور، تقويت يا جهت‌دهي دارد. همچنين گرايش به خدا و کسب محبت و رحمت الهي و نيز کمال‌طلبي، در فعل جهاد به‌نحو صدور و تقويت رفتار اثرگذارند. به‌‌علاوه، گرايش به خدا و محبت الهي در تربيت و اصلاح خانواده، نقش اثباتي از نوع جهت‌دهي، و در تعالي جامعه نقش اثباتي از نوع صدوري دارد؛ اما همين گرايش در مهار و مديريت رفتار جنسي، و نيز عدالت‌طلبي در پرهيز از قضاوت‌هاي سطحي، تأثير سلبي از نوع ترک دارد. نقش کمال‌طلبي در منت‌گذاري در انفاق سلبي است. همچنين عزت‌طلبي و گرايش به خدا، در دوستي با دشمنان خدا نقش سلبي از نوع ترک رفتار دارند.

روش تفسير اجتهادي جامع، به اقتضاي روش‌ها و گرايش‌هاي تفسيري رايج، مي‌تواند تحليل و تعريف خاص خود را بيابد و حسب غايات و مقاصد خويش، اصول نظري و عملي ويژه‌اي داشته باشد؛ از جمله با محوريت روش قرآن‌گرايانه ـ با الهام از تجربه نسبتاً موفق علامه طباطبايي در الميزان ـ مي‌توان روش تفسير اجتهادي قرآن‌محور را تعريف كرد. برجسته‌ترين اصول اين تفسير را مي‌توان در سه دسته دنبال کرد: الف) اصول نظري (مباني نظري) شامل: 1. قلمرو خاص تفسير نسبت به ديگر دانش‌هاي ديني قرآني؛ 2. محوريت قرآن در ميان منابع معرفتي دين؛ 3. سازگاري و همخواني دروني آيات قرآن؛ 4. مرجعيت قرآن نسبت به معرفت‌هاي انساني؛ ب) اصول عملي (قواعد کلي) شامل: 1. تثبيت حجيت و اعتبار روش قرآن‌گرايانه در پرتو ادله روايي و سيره عملي معصومان؛ 2. جست‌وجوي آيات هم‌مضمون به لحاظ لفظي و معنايي؛ 3. يافتن اصول كليدي و كلي حاكم بر مفاهيم و معارف قرآن؛ 4. اهتمام به قرائن سياقي قرآني؛ 5. انسجام‌يابي آيات متناظر (محكم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقيد، مجمل و مبين، و منسوخ و ناسخ)؛ 6. توجه به اصول توسعة دلالي در مفاهيم قرآن؛ و ج) اصول غايي با عنوان عام تفسير در خدمت هدايت‌هاي ديني.

يکي از آرايه‌هاي چندمعنايي دانش بديع، فن «استخدام» است که چندمعنايي آن بر پاية چندپيوندي است. استخدام، شيوه‌اي گسترده در بلاغت است که بسياري از گونه‎ها و نمونه‎هاي ادبي آن در قرآن، ناشناخته يا کم‎شناخته مانده است. ازآنجاکه برخي قرآن‌پژوهان، دانش بديع را در فرايند تفسير و برداشت معناي متن، سودمند نديده‌اند، اين پژوهش پس از بازشناسي گسترة استخدام و بازکاوي سازوکار ‎آن، نمونه‎هاي نغز و برجسته‌اي‎ را از اين شگرد زباني در قرآن يافته و به شيوة توصيفي ـ تحليلي در پي پاسخ بدين پرسش برآمده است که شناخت آراية فراگير استخدام، چه کارکردهايي در تفسير متن قرآن دارد؟ نتيجة پژوهش آن است که مفسر آشنا با شيوة استخدام، در پي گسترش معناي فشرده متن خواهد رفت و هنگام مرجع‎يابي ضمير، دچار سرگرداني و خطا نخواهد شد؛ افزون بر اينها، در چند نمونة هنري قرآني نشان داده مي‎شود كه آشکارسازي انسجام متن و ارائة تفسيري پيوسته از نشانه‌هاي سخن، همچنين نمايان‌سازي کارايي و گيرايي معناي متن، از ديگر کارکردهاي شناخت آرايه استخدام است.

آیت‌الله جوادی آملی از شاگردان مکتب تفسیری علامه طباطبایی، مؤلف «تفسیر المیزان» به شمار می‌آید. ایشان با نگارش تفسیری با عنوان «تسنیم» به جمع صاحبان تفسیر ترتیبی قرآن کریم پیوسته است. اگرچه تفسیر تسنیم با بهره‌گیری از همان روش تفسیر قرآن به قرآن نگاشته شده است، ولیکن مقایسه این دو تفسیر معاصر، نشان از اختلاف‌نظر دو مفسر در برخی آیات اساسی و اعتقادی دارد. از آنجا که احصای موارد افتراق آرای این دو تفسیر در پی تطبیق با یکدیگر، بیانگر نقاط ضعف روش تفسیری مذکور است، لذا در این مقاله به این مهم پرداخته شده و تلاش گردیده برخی از موارد افتراق، تبیین شود. البته باید توجه داشت که ماهیت منهج اجتهادی و استفاده از عقل در مراحل تفسیر، امکان بروز اختلاف را طبیعی جلوه می‌دهد، اما انتظار می‌رود به‌کارگیری روش تفسیری به‌صورت کامل و بی‌نقص، راه رسیدن به مقصد واحد را فراهم می‌نماید. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که فقدان ضابطه‌مندی روش، عدم التزام به آن و یا نقص آن از جمله احتمالات افتراق آراء میان دو تفسیر المیزان و تسنیم است.

بی­شک یکی از بهترین و معتبرترین راهکارها برای ترسیم الگوی سبک زندگی اسلامی، مراجعه به قرآن کریم به عنوان کتاب راهنمای بشریت و هدایت­گر سعادت است که در دو بُعد دنیوی و اخروی دستورالعمل‌هایی را برای انسان­ها بیان نموده است. در خصوص مواجهه با قرآن کریم و آیات متعدد آن نیز به نظر می­رسد بهترین راهکار جهت کشف و استخراج مؤلفه­های سبک زندگی اسلامی، استفاده از روش معناشناسی و شناسایی روابط معنایی میان واژگان قرآنی است. اگر بتوان روابط معنایی معنادار میان واژگان و مفاهیم قرآنی را کشف و تبیین نمود، در آن صورت می­توان به بسیاری از سؤالات و پرسش­های مستحدثه پاسخ گفته و دریچه­ای به فهم موضوعات جدید گشود. از جمله مهم­ترین واژگان قرآنی که به نظر می­رسد بیانگر مؤلفه­ها و مفاهیمی درخصوص سبک زندگی اسلامی به‌ویژه در طول شبانه‌روز باشند، واژگان «سکینه» و «لیل» است که در این پژوهش تلاش شده به‌منظور شناسایی دقیق مفاهیم و روابط معنایی که میان آن­ها وجود دارد، با استفاده از روش « معناشناسی ساختاری ـ توصیفی» به تبیین روابط معنایی آن­ها پرداخته و از ره­آورد آن، الگوی سبک زندگی اسلامی را ترسیم کنیم. یافته­های تحقیق بیانگر این مطلب هستند که سه مفهوم «عبادت»، «استراحت» و «ازدواج» به‌مثابه رابط معنایی میان دو واژه «لیل» و «سکینه» وجود داشته که الگوی سبک زندگی را در سه حوزه رابطه با خدا، رابطه با خود و رابطه با دیگران ترسیم می­نمایند. بررسی بیشتر این مفاهیم، محققین را با مؤلفه­ها و ارکان هرکدام را از این مفاهیم در زیرشاخه­های معنویّت، معیشت و معاشرت آشنا کرده که نمودار کلی آن در پایان ترسیم شده است.

درگیری‌های منطقه‌ای و قومی و مذهبی، وحدت میان کشورهای اسلامی را نشانه گرفته و واگرایی در روابط میان کشورهای اسلامی را سبب شده است. این در حالی است که از منظر قرآن کریم، موضوع «اخوت» از مسائل ضروری در میان امت اسلامی به شمار آمده و نظام معارف اسلامی نه تنها نسبت به همگرایی بین مسلمانان، بلکه نسبت به همگرایی ایشان با سایر ملل جهان نیز تاکید بسیار ورزیده است. این پژوهش ضمن بررسی سبب نزول، تفسیر و سیاق آیه‌ نهم سوره‌ مبارکه «حجرات» و دیگر آیات مرتبط با این موضوع، به تبیین راهکارهای پیشنهادی قرآن کریم در این‌باره پرداخته است. حاصل پژوهش اینکه از منظر قرآن کریم روابط مسلمانان با همگان بر توصیه به احسان، قسط و عدالت بنا نهاده شده است. البته در روابط اجتماعی مسلمانان با یکدیگر افزون بر نکات پیش گفته بر موضوع اخوت نیز تاکید ویژه گردیده است.