مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله نقدی است بر دیدگاه یکی از نویسندگان درباره این که علم صرف فی‌الجمله در دستیابی به قرائت صحیح نقش‌ می‌آفریند. وی مدعی است، این علم در تعیین، ترجیح و تساوی قرائت‌ها نقش­آفرین است. به دلایلی که بیان می‌کنیم وی در اثبات نقش تعیینی و ترجیحی موفق نبوده است: 1. در اثبات نقش تعیینی موفق نبوده است، زیرا اولاً قاعده صرفی به­کار رفته در کلمه‌ معایش در آیه «وَ جَعَلْنا لَکُمْ فیها مَعایِشَ» (اعراف:10؛ حجر:20) از قواعد مسلم صرفی نیست؛ زیرا درباره آن بین نحویان بصره و کوفه و مفسران و لغت‌شناسان اختلاف وجود دارد؛ ثانیاً قاعده صرفی به­کار رفته در کلمه معائش مخالف با قواعد مسلم صرفی نیست. بنابراین دلیلی بر تعین قرائت معایش بر معائش وجود ندارد؛ 2. در اثبات نقش ترجیحی ناموفق بوده چون صِرف این که قاعده صرفی به­کار رفته در قرائت کلمه‌ای، به شکل قیاسی و مشهور باشد و در قرائت دیگر از همان کلمه به­صورت قیاسی و مشهور نباشد، دلیل بر ترجیح نیست. زیرا اولاً عرب آن قاعده غیر­قیاسی و غیرکلی و مشهور را استعمال کرده و ما هستیم و استعمال عرب ثانیاً از نظر علم صرف دلیلی بر بطلان قاعده غیرقیاسی و ترجیح قاعده قیاسی وجود ندارد؛ ثالثاً استفاده قرآن از کلمه‌ أساری در آیه 85 بقره که از نظر صرفی قیاسی و کلی نیست و کلمه أسری و الاسری در آیه 67 و 70 انفال بر اساس معنای أساری و أسری و معنای آیه و سیاق آیات است.

کتاب علی طریق التفسیر البیانی اثر فاضل صالح سامرائی یکی از آثار مهم تفسیر بیانی است که با رویکردی زبانی و با تکیه بر آرای مفسران و عالمان متقدمی چون زمخشری، فخر رازی، زرکشی و دیگران به واکاوی در متن قرآن پرداخته است. نگارنده با بررسی ترجمه کتاب به این نتیجه رسیده است که مترجم گاهی به شرح و تفسیر متن­ها و عبارت­های ساده­ای دست زده که نیازی به آن نبوده است. چه مؤلف نیز اشاره کرده که به گونه­ای عمل کرده­ است که کتاب برای کسی که آن را به دست می­گیرد و می­خواند، قابل فهم باشد. نکتۀ قابل تأمل دیگر آوردن معادل­های دوگانه و گاه سه­­گانه برای یک اصطلاح است که تکرار آن در برخی از صفحات ملال­انگیز می­شود. وجود برخی از لغزش­ها و نارسایی­ها مسئلۀ دیگر این کتاب است که جملگی این مسائل می­توانست با بازنگری صبورانۀ مترجم محترم یا بازخوانی ویراستاری توانمند رفع شود.

این کتاب ناظر به شبهاتی است که در حال حاضر نسبت به فهم و تفسیر قرآن وجود دارد و در واقع پاسخ بخش مهمی از چالش‌های تفسیری و قرآن‌شناختی عصر حاضر تلقی می‌شود و تا حدودی نیز بازکننده ابعاد قرآن است و با هدف استفاده دانشجویان و محققان حوزه‌های کلام، تفسیر و علوم قرآنی به رشته تحریر در آمده است. کتاب حاضر اثر شایسته تقدیر در شانزدهمین جایزه کتاب سال در این حوزه انتخاب شده است. دکتر ابوالفضل ساجدی؛ نگارنده کتاب، دانش‌آموخته دکتری فلسفه دین از دانشگاه مونترال کانادا هستند. از آثار دیگر ایشان در این حوزه می‌توان به زبان دین و قرآن، فلسفه زبان دینی و تاریخچه مکاتب تفسیری و هرمنوتیک کتاب‌های مقدس اشاره کرد.

این کتاب فهرست تفصیلی کتب و مقالات قرآنی انتشار یافته به یکی از زبان‌های اروپایی (انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اسپانیولی، ایتالیایی، هلندی و لاتینی) را طی پنج قرن گذشته و در فاصله سال‌های 1500 تا 2012 میلادی ارائه می‌دهد. متن کتاب حاوی 9000 مدخل قرآنی و تفسیری همراه با ترجمه عناوین و نمایه تفصیلی به‌زبان فارسی جمعاً در 1000 صفحه منتشر خواهد شد. به‌استثنای ترجمه‌های قرآن در زبان‌های اروپایی، در این اثر، کتاب‌ها و مقالات مرتبط با یکی از موضوعات زیر فهرست می‌شوند: کلیات و کتاب‌شناسی، علوم قرآنی (با تمامی شاخه‌ها از قبیل، وحی‌شناسی، تاریخ نزول، اسباب النزول، مکی و مدنی، نسخ، اعجاز، و غیره)، تاریخ‌قرآن، تفسیر‌پژوهی، مفسران و تاریخ تفسیر، مخطوطات کهن قرآنی، ترجمه‌پژوهی و مترجمان قرآن، واژگان قرآن، آیه‌پژوهی، سوره‌پژوهی، اَعلام و مفاهیم قرآن، قرآن‌پژوهان جهان، قرآن و چالش‌های عصر جدید، پژوهش‌های موضوعی در قرآن، نقد و بررسی آثار قرآنی خاورشناسان.

اسلامی­سازی علوم، به سبب وجود برخی کاستی­ها و ناهمخوانی­­ها با دین، امروزه در فضای علمی، اهمیت بالایی دارد. ازاین­رو، هریک از اندیشمندان در صدد رفع این­گونه از نقص­ و ناسازگاری­ها بر آمده­اند. مبانی روش­شناختی علم، یکی از مهم­ترین مبانی علم است که در سرشت و سرنوشت آن اثر می­گذارد. در نوشتار حاضر، به اسلامی­سازی علوم از این منظر توجه شده و مسئله اصلی، این است که چگونه می­توان با لحاظ این مبانی، به اسلامی کردن علم دست یافت؟ در این نوشتار ، بعد از معرفی مهم­ترین مبانی روش­شناختی علم، یعنی تجربه­گرایی، روش کمّی و ریاضیاتی و طبیعت­گرایی روش­شناختی و اسلامی­سازی، در دو مرحله به کار رفته است. در مرحله اول، سعی بر آن بوده که این مبانی به­ویژه به تأیید متون دینی برسند که فقط دو مبنای اول چنین بودند و از این نظر می­توان گفت اینها اسلامی­اند. در مرحله دوم، مبنای دیگر را که به تأیید متون دینی نمی­رسد، با به رسمیت شناختن معرفت وحیانی و پذیرش تبیین دینی توسط علم، مشکل این مبنا نیز حل می­شود و در نتیجه، علم به لحاظ مبانی روش­شناختی، اسلامی خواهد بود.

انسجام، یکی از معیارهای اساسی متنیت متن، به ویژه متن ادبی است. قرآن کریم به عنوان یک متن اثربخش و ماندگار، کاملاً از این معیار برخوردار است و تمامی سطوح انسجامی، اعم از سطح معنایی، واژگانی، آوایی، دستوری و.. نمود برجسته­ای در قرآن دارند و یکی از دلایل مهمتحریف نشدن قرآن و ماندگاری متن آن به همان شکل نخستین نیز ناشی از وجود انسجام و تناسب در الفاظ متن قرآنی است. آمدن صفات مزدوج در پایان برخی آیات، خود یکی از معیارهای انسجامی ویژه متن قرآن است که در سطوح مختلف انسجامی همچون معنایی، واژگانی و آوایی جای بحث دارد؛ چرا که این صفات، خود در انسجام­بخشی به آیه و در سطح کلی، در انسجام­بخشی به متن قرآن ،تاثیر شگرفی داشته است. ازاین­رو، پژوهش حاضر برآن است تا کارکرد انسجامی صفات پایانی آیات را در سوره­ مجادله که به طور چشمگیر و ویژه از این صفات برخوردار است، به روش توصیفی- تحلیلی بررسی کند و تأثیر این صفات مزدوج را در انسجام آیات نشان دهد. یافته­­های تحقیق نشان می­دهد که چینش واژگان در آیات و به طور خاص چینش صفات پایانی آیات، حکیمانه و با هدف خاصی انجام گرفته که ارتباط تنگاتنگی با انسجام معنایی و آوایی آن دارد و به هیچ روی، حذف یا جایگزینی یا تقدیم و تاخیر نمی­پذیرند؛ چرا که در این صورت، انسجام آیات چه به لحاظ محتوایی و چه ساختار لفظی آن، از بین خواهد رفت.

علوم انسانی، به‌دنبال ساختار‌بندی کنش‌ها و موضع­گیری‌های انسان‌ها، فارغ از اراده و خواست فردی آنهاست. این علوم، طی دویست سال گذشته، پیشرفت‌های زیادی داشته، به‌گونه‌ای که امروزه همه‌ دانش­ها اعم از علوم فنی و تجربی و همه‌ تحرکات جامعه، مثل یک کالبد است که روح آن، علوم انسانی است. این علوم، جامعه را به سوی اهداف معیّن هدایت می‌کند که در برخی مواقع، با معیارها و مبانی قرآنی، ناسازگار است. قرآن کریم که هدایت­گر انسان­ها به سوی بهترین راه­هاست، باید مبنا و بنیان علوم انسانی قرآنی گیرد. لازمه این امر، داشتن منطقی برای استخراج و تدوین علوم انسانی قرآنی است. این مقاله به دنبال پاسخی برای این پرسش­هاست که مبانی و قواعد برداشت‌های «علوم انسانی قرآنی» از «متن قرآن کریم» چیست؟ آیا «روش‌های متعارف علوم انسانی» در «علوم انسانی قرآنی» کاربرد دارند؟ یافته‌های این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، نشان می‌دهد که تدوین «علوم انسانی قرآنی»، هم مبتنی بر دانستن «قواعد برداشت از متن قرآن کریم» و هم مبتنی بر «استفاده از روش‌های متعارف در علوم انسانی» است.

هدف نگارنده در این رساله تبیین و ارائه مدل سبک زندگی خانوادگی اسلام به عنوان الگو و نمونه سبک زندگی در همه اعصار به ویژه عصر حاضر است. بر این اساس بیان و تشریح مبانی و پایه‌های اصلی این مدل از زندگی، امری ضروری به نظر می‌رسد. به این منظور، مهمترین ویژگی‌های انسانی در ابعاد مختلف بینشی، گرایشی، رفتاری، مطابق با آیات کریمه قرآن و روایات مأثوره معصومین (ع) مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش از نوع بنیادی و کاربردی است و از شیوه کتابخانه‌ای به روش توصیفی و تحلیلی براساس متون تفسیری و روایی استفاده شده است. در این پژوهش مبانی نظری انسان‌شناسی در سبک زندگی خانوادگی، براساس متون دینی استخراج شده است. براساس اصول پذیرفته شده در مباحث معرفت شناسی، پیوند و ارتباط انفکاک ناپذیری میان «هست‌ها» و «باید‌ها» موجود می‌باشد. در رساله حاضر «سبک زندگی خانوادگی» مصداق بارز «بایدها» هست که از «هست‌ها» یعنی مبانی و زیرساخت‌های اصلی در انسان‌شناسی اسلامی برگرفته شده است. آنچه به عنوان نتیجه و ماحصل پژوهش در این رساله دست یافته‌ایم این است که سبک زندگی خانوادگی به منزله صورت و روبنا و مبانی بینشی، گرایشی و رفتاری به عنوان زیربنا قلمداد می‌شود. نوع نگاه انسان به خویشتن، مرتبه و جایگاهش در عالم هستی، آغاز و انجامش، شیوه و سبک زندگی‌اش را تعیین می‌کند. بدین طریق انواع سبک‌ها و شیوه‌های زندگی براساس این مبانی در طول تاریخ بشری ایجاد شده‌اند. هرگونه نقص و اختلال در نحوه شناخت انسان تأثیر مستقیمی در انتخاب سبک زندگی ایجاد می‌کند. مطابق با آنچه در این رساله دست یافتیم الگو و نمونه سبک زندگی انسانی در واقع همان است که در قرآن از آن به «حیات طیّبه» یاد می‌شود در این سبک آنچه زندگی را با معنا می‌سازد، ایمان به خدا و عمل صالح قلمداد می‌شود.

یکی از ابعاد جهان بینی قرآن، بُعد انسان‌شناسی است که مهمترین و اساسی‌ترین بعد قلمداد می‌گردد. مقولاتی همچون قلب، نفس، روح و عقل در این ساحت می‌گنجند. از این میان معناشناسیِ شناختیِ نفس، تحلیل مفهوم سازی‌های قرآن در مورد نفس است که بر اساس نمابرداری واژگانی و ساختاری آغاز می‌شود. نمابرداری واژگانی در ابعاد استعاره مفهومی، بسامدی و ارتباطی سامان می‌یابد که به کشف مفهوم‌سازی قرآن در هستی‌شناسی نفس کمک می‌کند. کاربردهای قرآنی نفس دو هویت برای نفس به تصویر می‌کشد؛ در یک کاربرد هویت نفس، هویتی انتزاعی و اعتباری است که وجودی عینی و خارجی نداشته بلکه برآمده از ترکیب بدن و فرابدن است و در کاربردی دیگر، نفس حقیقتی عینی و خارجی است که وجودی مستقل داشته و در بعد فرابدنی انسان قرار می‌گیرد. هویت اصلی که در آیات مطرح گردید در قبال کارکردهایی است که نفس به عهده دارد و مراد بیان دو بعدی بودن انسان نیست؛ با بررسی‌هایی که در آیات قرآن با روش معناشناسی شناختی انجام گرفت این نتیجه ظهور و بروز یافته است که برخلاف آنچه که مشهور شده است انسان موجود دو بعدی که فقط در بردارنده بدن و روح یا نفس باشد، نیست بلکه فرابدن انسان وجودی چند بعدی دارد که هر یک دارای کارکردها و فعالیت‌های منحصر به خود هستند. از جمله این ابعاد نفس انسان است که ویژگی‌ها و کارکردهای مخصوص به خود دارد. اگرچه ابعاد مختلف وجودی انسان با یکدیگر ارتباطات وسیعی دارند و به صورت اشتباهی عملکردهای خود را به نمایش می‌گذارند اما از سوی دیگری از لحاظ هستی شناختی از وجودی مستقل برخوردارند و ویژگی‌ها و کارکردهای منحصر به خود را نیز دارند. این دیدگاه این نظریه که تمامی فعالیت‌های معرفت شناختی، عاطفی و ادراکی انسان همه به نفس باز می‌گردند و قوای نفس دانسته می‌شوند را به چالش می‌کشد. نفس به عنوان یک هستی فارق از بعد انسان‌شناسی آن، دارای ویژگی‌های همچون سیالیت، ظرفیت و اختیار است. با استفاده از الگوهای شناختی آرمانی شده به این نتیجه دست یافتیم که نفس مانند خون که در رگ‌های انسان به همه جای بدن سر می‌زند و نقش تغذیه همه اجزای بدن را برعهده دارد، در فرابدن انسان هم چنین نقشی بر عهده دارد.