مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نگاهی به تاریخ بشریت و ظهور ادیان آسمانی ثابت می‌کند که از زمان پیدایش بحث خداشناسی و آموزه‌های دینی، چالش‌ها و شبهاتی نیز در کنار آن پدید آمده است که برخی طبیعی و معلول جولان فکری انسان و برخی نیز غیرطبیعی و معلول القای شبهه توسط ملحدان و مخالفان ادیان آسمانی است. کتاب حاضر جلد نخست از مجموعۀ "پاسخ به شبهات کلامی" است که به نقل و نقد شبهات متعدد در عرصۀ خداشناسی اختصاص دارد. نگارنده با مطالعه و جست‌وجوی گسترده در آثار مکتوب سنتی و آثار مختلف معاصران منتقد اعم از کتاب، جزوه و سایت‌های اینترنتی و نیز بهره‌گیری از متون دینی ضمن گزارش اجمالی اصل شبهه با رویکردی کلامی، فلسفی، و عرفانی به تحلیل و نقد شبهه پرداخته است. هرچند رویکرد این تحقیق نقد شبهات است، اما نقد آن بدون طرح و اثبات اصل موضوع یعنی وجود خداوند و توحید میسر نخواهد بود، بنابراین نگارنده به اجمال نخست براهین خداشناسی و توحید را اثبات و سپس شبهه‌های مربوط به هر برهان را تحلیل می‌کند.

آموزه‌ صِرف‌الوجود از ابتکارات فلسفه اسلامی است، که در تاریخ فلسفه به ویژه حکمت متعالیه جایگاه پرنمودی دارد. حکمای متعالی با کاربست آن در مراحل مقدماتی توحید وجوب را به وحدت حقیقیه حقه و در مراحل نهایی توحید شخصی وجود را اثبات و تبیین کرده‌اند. در نقطه مقابل، برخی پژوهندگان آموزه صرف‌الوجود را با توحید شخصی متنافی پنداشته و تلاش کرده‌اند با برداشت‌های سطحی و شتاب‌زده از عبارات، این تنافی را در نظریه حکیم صمدانی آقاعلی مدرس طهرانی به نمایش بگذارند. به نظر آنان قائلان به وحدت وجود، حق را لابشرط مقسمی دانسته‌اند، اما حکما و از جمله آقاعلی مدرس، چون حق متعال را صرف‌الوجود می‌دانند که همان وجود بشرط‌لا و یکی از اقسام لابشرط مقسمی است، هرگز نمی‌توانند قائل به وحدت وجود باشند. سنجه این ادعا با صریح عبارات آقاعلی مدرس ناروایی آن را بر موضع آن حکیم و همسازی مقامات و اعتبارات وجود را با نظریه وحدت وجود آشکار خواهد ساخت.

حقیقت خدا «هستی» و «وجود محض» است که اطلاق وصف فوق بر خدا مورد اتفاق اندیشوران مسلمان است؛ لکن مؤسس مکتب تفکیک «میرزای مهدی اصفهانی» با تمسک به مبانی خاص «وضع الفاظ بر حقایق خارجی؛ اشتراک لفظی صفات خدا و ممکن» کوشیده است منکر صحت اطلاق مزبور شود و برای توجیه آن ادله‎ای هم (ابهام وجود، فقدان مفهوم برای وجود، اشاره صفات خدا به ذات، انتزاع وجود از ممکن و فقر ذاتی آن) اقامه کرده است. نگارنده با فحص در آثار ایشان به یافتن ادله و طبقه‎بندی آن پرداخته و در تحلیل آن، ضعف علمی مبانی و ادله وی را نشان داده است که مهم‏ترین آن، انکار وضع لفظ بر معنای ذهنی و خلط مفهوم و مصداق است.

معارف قرآن مجموعه کتاب هایی است که در آن ، علامه مصباح یزدی به دسته بندی موضوعی آیات قرآن کریم پرداخته اند و از جمله آثار ابتکاری و بدیع ایشان محسوب می شود . این کتاب بخش اول از مجموعه مباحث معارف قرآن است که پس از بازنگری و تحقیق مجدد ، به صورت متن درسی و برای ۳ واحد درسی تدوین شده است . در بخش خداشناسی که اولین بخش از درس های تفسیر موضوعی قرآن کریم است ، مباحث مهمی از این دست مورد بررسی قرار گرفته است . روش ارایه بحث در این کتاب که در ۳ فصل و نوزده درس تنظیم شده ، بر شیوه تفسیر موضوعی استوار است و در هریک از مسایل و موضوعات ، آیات قرآنی مربوط استخراج ، دسته بندی ، بررسی و تفسیر شده است . فصل اول این کتاب با عنوان « شناخت خدا » ، به مفهوم شناسی و اهمیت شناخت خدا ، شناخت خداوند در قرآن ، انواع معرفت و گرایش به خدا ، اقسام و مراتب خداشناسی ، حد شناخت حضوری و حصولی خداوند اختصاص یافته است . در فصل دوم کتاب با عنوان « توحید » به بیان مفهوم ، مراتب توحید ، ارزش مراتب توحید ، قرآن و استدلال بر توحید و اقسام توحید در اصطلاح فيلسوفان و متکلمان پرداخته شده است . در فصل سوم که به « افعال خداوند » اختصاص یافته موضوعاتی از قبیل خلق و تدبیر و رابطه آنها ، قلمرو خالقیت و تدبير الهی ، توحید افعال و اصل علیت ، فاعلیت خدا و سایر موجودات ، گستره قدرت ، مشیت و اراده خداوند ، قلمرو قدرت خداوند و امور محال ، قدرت خدا وافعال قبيح ، مراد از حسن و قبح و معیارآن ، بازخواست نشدن خداوند و راز آن ، هدف افعال الهی ، هدف از آفرینش جهان و انسان ، مراتب الهی با اشاره به علم ، کتاب ، اذن ، مشیت و اراده الهی ، مفهوم قضا و قدر و رابطه آنها ، انواع و گستره تقدیر و قضای الهی و جایگاه قضا در افعال الهی و اراده و اختیار انسان مورد بحث قرار میگیرد . چاپ دوم این کتاب به همت انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ( ره ) در ۶۰۸ صفحه درسال ۱۳۹۴ منتشر شده است .

مباحث مطرح شده در این اثر ، درباره اساسی ترین اصل از اصول عقاید اسلامی ، یعنی اصل توحید و شناخت خدا است ، بیشتر مطالب کتاب ، چندین بار توسط نویسنده آن ، تحت عنوان « درسهایی از اصول عقاید اسلامی ، تدریس و از شبکه دوم سیمای جمهوری اسلامی در ۴۷ قسمت پخش شده و سپس به همان ترتیب برای چاپ تنظیم گردیده است . در آغاز این مجموعه مطالبی درباره خداشناسی ، خودشناسی و دوستی با خدا مطرح شده سپس پنجاه ونه حکایت و روایت داستانی درباره قدرت حق ، و شناخت پروردگار فراهم آمده است . شناخت خدا از طریق حس ، آیات الهی در آفرینش حیوانات ، آیات الهی در آفرینش زمین ، آیات الهی در آفرینش گیاهان ، خورشید ، دریا ، کوه ها ، آب ، ابر ، باد و باران ، آیات الهی در آفرینش آسمان ، شناخت خدا از طریق قلب ، موانع خداشناسی و مراتب خداشناسی عناوین برخی از بخش های این اثر است . اشاره مناسب مؤلف به آیات قرآن و اختصاص دادن بخشی از هر فصل به این مهم ، از جمله اموری است که می توان در این کتاب مشاهده کرد . یکی از ویژگی های این کتاب ، بیان ساده و روان مؤلف است . این کتاب توسط انتشارات دارالحدیث ، در ۴۹۱ صفحه در سال ۱۳۹۴ منتشر شده است .

الحاشیة علی شرح العقاید العضدیة از شیخ‌زاده کلنبوی، اسماعیل بن مصطفی بن محمود(د 1205ق/1791م). (نک‍ : آداب البحث). «حاشیه»ای است بر «شرح العقائد العضدیة» (نک‍ : هف‍‌ ) دوانی، که خود شرح «العقاید العضدیه» ایجی می‌باشد. نسخۀ در دست گزیدۀ آن است. جلد دوم از حاشیه بر شرح عقائد عضدی به بررسی اسماء و صفات الهی و کلیات وجود و احکام آن می پردازد.

الحاشیة علی شرح العقاید العضدیة از شیخ‌زاده کلنبوی، اسماعیل بن مصطفی بن محمود(د 1205ق/1791م). (نک‍ : آداب البحث). «حاشیه»ای است بر «شرح العقائد العضدیة» (نک‍ : هف‍‌ ) دوان نی، که خود شرح «العقاید العضدیه» ایجی می‌باشد. نسخۀ در دست گزیدۀ آن است.

چکیده: جلال­الدین دوانی، غیاث­الدین دشتکی و ملاصدرا درآثار خود مسئله تسری عشق در موجودات را مطرح کرده­اند و هر سه سعی در آمیختن رویکرد سینوی و عرفانی داشته­اند و به‌ همین جهت سخنان آنان به وحدت وجود منتهی شده است، با این وصف همگی در این امر، به‌یک میزان موفق نبوده­اند. غیاث­الدین تنها عشق در مرتبه انسانی را همراه با علم دانسته و آن را با وحدت در شهود پیوند می­زند. سخنان وی در باب تسری عشق، بیان‌کننده نوعی وحدت سریانی در هستی است که به تبیین تشکیکی ملاصدرا نزدیک است. اما دوانی قائل به آگاهانه بودن عشق در تمامی مراتب و تجلیات است و سخنانش در این­باره مبتنی‌بر نظریه وحدت شخصی وجود است. هرچند تفسیر وحدت شخصی ملاصدرا در این­باره از نظر مضمون و ادبیات به سخنان دوانی نزدیک است؛ اما تنها ملاصدرا است که به ‌بهترین شکل موفق گردیده در این­باره عرفان و حکمت را درهم آمیخته و آن را به‌نحو مستدل تبیین نماید.

ارائۀ شناخت متقن از جهان هستی، از اهداف محوری سه مشرب فکری مشایی، اشراقی و صدرایی بر پایه اصول و مبانی خویش است. سوال اساسی در این نوشتار این است که وجه تمایز هستی شناسی حکمت متعالیه صدرایی نسبت به دو مکتب مشایی و اشراقی چیست؟ در پاسخ باید توجه داشت که بارقه­های اصالت وجود در مکتب مشایی، برخلاف حکمت متعالیه، خالی از رسوبات تفکر ماهیت­گرایانه نیست‌. اصول هستی­شناسی این مشرب تحت تاثیر هیات بطلمیوسی نضج یافته است. مکتب اشراق نیز متاثر از نگرش اصالت ماهوی است. بدین قرار هستی­شناسی این دو مکتب مبتنی بر پایه­های لغزان است. حکمت متعالیه با ابتنای بر اصول مبرهنی همچون اصالت وجود، تبیینی متمایز از جهان و مراتب آن ارائه می­نماید. مبانی هستی­شناسی حکمت متعالیه بر پایه­های عقلانی استوار بوده و حتی قادر است برخی از مبانی عرفانی مانند وحدت وجود را نیز صبغه عقلانی بخشد و زمینه­های تقریب این دو مشرب را نیز فراهم نماید. صدرالمتالهین با مبنای اصالت وجود و تحلیل اصل علیت، امکان ماهوی را به امکان فقری بازگرداند و وجود را به مستقل و رابط تقسیم کرد. هستی­شناسی مبتنی بر این نگرش، انحصار در هستی را به ضلع نخست آن اختصاص می­دهد و از این رهگذر به مرز وحدت وجود نزدیک می­شود. بررسی و تعمیق این دستاورد با روش تحلیلی ـ مقایسه­ای از اهداف این نوشتار است. نتایج نشان می­دهد که هستی شناسی حکمت متعالیه برخلاف حکمت مشایی و اشراقی فارغ از رسوبات کثرت­زای ماهوی و مبتنی بر اصول مستحکم بوده و وحدت حقیقی هستی را بازنمایی می­کند.