مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

‫شناخت حدود ورود عقل در قلمرو دين، از مسائل مهم کلامي است، که متکلمان اسلامي نيز به‌صورت جدي، ديدگاه‌هاي خاص خود را در اين زمينه ابراز کرده‌اند. مسأله اصلي پژوهش حاضر پيگيري اين موضوع است که نقش عقل در فهم و اثبات آموزه‌هاي ديني چيست، و نحله‌هاي کلامي مسلمان مانند شيعه، اهل حديث، معتزله، اشاعره، ماتريديه، و سلفيه در اين زمينه چه ديدگاهي دارند؟ با توجه به گستردگي قلمرو تحقيق، از هر فرقه‌اي به ديدگاه يکي از برجسته‌ترين متکلمان آن اکتفا شده است. متکلمان و حکيمان، عقل را در معاني مختلفي استعمال کرده‌اند، از جمله: عقل غريزي، عاقل و معقول، تمامي علوم و معارف، آراي محموده، عقل نظري، عقل عملي، عقل جوهري، و موارد ديگر. معناي مورد نظر در اين پژوهش، همان عقل نظري و عملي مي‌باشد. اهل حديث بر ظواهر متون ديني تأکيد مي‌ورزند، و متکلمين را به‌خاطر بهره‌گيري از عقل براي تفسير متون ديني مذمت مي‌کنند. معتزله پاي عقل را در تمامي امور ديني به ميان کشيده، و قايل به استفاده حداکثري از عقل در مسايل ديني هستند. اما متکلمان شيعي رويکرد يکساني نداشته‌اند، برخي استفاده کمتري از عقل کرده‌اند و برخي بيشتر؛ اما از مجموع آراي آن‌ها نوعي اعتدال و ميانه‌روي در استفاده از عقل استنتاج مي‌شود. اشاعره نقش عقل را بسيار کم‌رنگ کرده‌اند. ماتريديه جزو موافقان دخالت عقل در مباحث کلامي هستند. سلفيه نيز به ظاهر‌گرايي اهل حديث بسيار نزديک مي‌باشند. بر اين اساس مي‌توان گفت که به‌طور کلي نحله‌هاي کلامي اسلامي به دو گرايش موافق و مخالفِ دخالت عقل در قلمرو آموزه‌هاي ديني تقسيم مي‌شوند. اهل حديث و سلفيه از جمله مخالفان محسوب مي‌شوند. اما موافقان دخالت عقل، خود از جهت ميزان دخالت عقل، به گرايش‌هاي افراطي تا گرايش‌هاي حداقلي و معتدل، تقسيم مي‌شوند. معتزله از موافقان افراطي عقل، اشاعره از موافقان حداقلي، و شيعه از موافقان معتدل به‌شمار مي‌روند.

اندیشمندان در وجود حقیقتی به نام عقل که ابزار تمییز است، اتفاق نظر دارند. و به دلیل پیچیدگی بحث در باره آن، علوم مختلف معانی متفاوت از ماهیت عقل را اراده می‌کنند،آنگونه که گویا هیچ وجه جامعی میان معانی عقل نیست، نام گذاری اشتراک واژه عقل به «اشتراک اسمی» از سوی صدرالمتألهینو عنایت به معنا و موارد اطلاق آن نزد اصحاب مکاتب، شاهدی بر این ادعا است، پژوهش پیرامون ماهیت عقل درعلم کلام و فلسفه و راهبرد آن در مبداءشناسی با تحلیل و توصیف دیدگاههای سیدمرتضی، خواجه نصیرالدین و قاضی عبدالجبار تلاشی در راستای حل این مشکل خواهد بود. ثمره تلاش پژوهشگر این رساله این است که عقل کاربرد‌های زیادی در فلسفه دارد، اما دو معنا از معانی آن از جمله عمده ترین و شایع ترین کاربرد عقل در فلسفه است: الف) عقل به عنوان مرتبه‌ای از هستی که موجودی ذاتا و فعلا مجرد است؛ ب) عقل به عنوان قوه‌ای از قوای نفس که غالبا در کتاب النفس مورد بررسی قرار می‌گیرد. یافته‌های ما حاکی از آن است که معنای دوم از عقل نزد فلاسفه همان معنای مراد متکلمین از عقل است، از این رو عقل کلامی و فلسفی در مباحث مبدءشناسی تفاوت جوهری ندارند. عنایت به آراء سه اندیشمند مورد نظر، رهین این معنا است که علم کلام و فلسفه به توانمندی عقل در تبیین و تحلیل مسائل مبداءشناسی باور دارند، هرچند عقل فلسفی که خواجه نصیرالدین گرایش بیشتری به آن دارد، از توانمندی و نقش آفرینی استوارتری برخوردار بوده است.در این پژوهش تلاش شده است تا با بررسی برخی مباحث جزئی در مبداءشناسی و تمرکز بر موضوعات خاص مثل برهان حدوث و برهان امکان و وجوب وبحث از صفاتی که صبغه عقلانی داشته به توصیف و تحلیل اندیشه‌های سه متفکر مورد نظر در اثبات مبدء و صفات خداوند پرداخته و از این راه هدف را دنبال نمودیم.

از مهم‌ترین مسائل شگفت‌انگیز زندگى خواجه نصیرالدین طوسى، گستردگى آثار و جامعیت علمى او مى‌باشد؛ زیرا وى در هنگامه طوفان‌زده و پرآشوب حمله مغولان به ایران، که خواجه نیم قرن از عمر خود را در زندان سپرى کرد، توانست در فرصت اندک تهاجم نظامى مغولان را با انقلاب فرهنگى و فکرى و نهضت علمى پاسخ دهد و در زمینه قلمرو عقل نظرى به علوم متعدد عقلى دست یابد و با خلّاقیت خود، نظریات متعددى ارائه دهد و صاحب آثار گران‌‌بهایى گردد. در زمینه حوزه عقل عملى و ورود به سیاست و حکومت نیز با تدبیر و نبوغ خاصى توانست از تمدن و سرزمینى ویران‌شده دوباره به بازسازى علمى و فرهنگى بپردازد و با تلاش در زمینه گسترش علم و فرهنگ، ایران را مهد علم و دانش نماید. وى با جذب دانشمندان نامور آن زمان، توانست پیوندى نو میان مغزهاى اندیشمندان فرارى از کشور با نسل جدید دانش‌پژوه در دانشگاه مراغه برقرار سازد و دو رشته فلسفه و پزشکى را دوباره رونق بخشد. تمامى اندیشه‌هاى نظرى و عملى خواجه، مدیون پیوند دو حوزه عقل نظرى و عقل عملى مى‌باشد.

«عقل»، حکمت، فلسفه، علم، و قوه نفسانی در تفکرات فلاسفه یونان به «نظری» و «عملی» تقسیم شده است. برخی دانشمندان مسلمان ماهیت عقل نظری و عقل عملی را یکی دانسته، و هر دو را از سنخ درک و تعقل پنداشته اند؛ با این تفاوت که مدرک اولی از امور دانشی، و مدرک دومی از امور کنشی است. حتی برخی بخش پذیری بر اساس مدرک و متعلق را نیز صحیح ندانسته، و درک هر دو را به عقل نظری سپرده اند. همچنین، بعضی معتقدند: یکی از سنخ درک، و دیگری از جنس عمل و فعل به شمار می رود؛ آن گاه تعامل این دو با یکدیگر منجر به آمیختگی علم و عمل می شود. عقل عملی در دیدگاه مشهور، با تروی در ادراکات نظری، به جزییات منتقل می شود و قوای نفس را برای عمل راهنمایی و تحریک می کند. بر اساس مبنای مشهور، انسان در سایه عقل نظری به معارف و علوم روی می آورد و با کسب بصیرت، حقایق عالم را می یابد، چنان که به کمک عقل عملی، به نظم و ترتیب امور زندگی می پردازد و حالات شخصی و روابط اجتماعی خود را سامان می دهد. همین تنظیم حالات، و تهذیب درون، زمینه شناخت عالی تر و صحیح تر را فراهم می آورد. هر چند در نظر برگزیده، به جای عقل عملی، برای ایجاد انگیزه و تحریک قوا، قلب را معرفی می کنیم و از جایگاه مهم آن سخن به میان می آوریم.

چکیده ندارد.

این رساله مشتمل بر یک مقدمه، طرح پژوهش، پنج فصل، یک خاتمه می باشد. درپایان نتیجه گیری و خلاصه بحث ارائه و ترتیب داده شده‌است. فصل اول: به کلیات اختصاص دارد و عناوینی مانند، مفهوم شناسی عقل، معنای لغوی و تعریف اصطلاحی عقل و انواع عقل و کاربردهای عقل و مترادفات آن در قرآن و مقام عقل در روایات اسلامی بحث شده‌است. فصل دوم: تحت عنوان ارزش عقل از نظر قرآن و ‌روایات،ارزش شناخت عقلانی ،هدایت بخشی عقل، حجت باطنی خداوند، ضرورت عقل و وحی، هماهنگی عقل و وحی سپس با بیان دلایل عدم امکان تعارض بحث به پایان می رسد. فصل سوم: به عوامل پرورشی وتکامل عقل مانند تفکرو تعقل در آیات و نشانه‌های الهی، نشانه‌های او در زمین وآسمان، عظمت و وسعت آسمان‌ها، اشاره به انواع مختلف تقلید و در پایان از تقلید کوکورانه مذمت شده‌است. فصل چهارم: بیانگر خردمندان در آیات و روایات است و وجود موجود دارای عقل و تکلیف اختیار، غیر از انسان، و همچنین اوصاف خردمندان و در ذیل این فصل باارائه بحث سیمای خردمندان در قرآن گفتگو شده است. فصل پنجم: با عنوان آثار خردورزی، حقیقت جویی و پذیرش حق و دین، چگونگی دستیابی به حق، بهره‌گیری از آیات الهی، تکوینی و تشریعی و نشانه خردورزی، عاقل زبانش را کنترل می کند، از هوای نفس پیروی نمی کند و در ذیل این فصل به پرورش و غذای فکر بحث به پایان رسیده است. و در خاتمه به بیان نشانه های نابخردان پرداخته ایم. و در پایان نتیجه گیری و خلاصه بحث وفهرست منابع آورده شده است.

داوودبن‌مُحَبِّر، از علمای سده‌ی دوم هجری است که تنها تألیف روایی او با عنوان کتاب العقل، در طی سده‌های متمادی، همواره محلّ نقد و گفتگو میان محدّثان بوده است. این‌که داوود، حمایت روایی از کدام «عقل» را وجهه‌ی همّت خود ساخته، و چه اندیشه و انگیزه‌ای در پسِ تدوین کتاب او نهفته است، پرسش‌هایی است که نوشتار حاضر، در پی یافتن پاسخی برای آن‌هاست. مولّف، با ارائه‌ی تحلیلی بر مضامین کتاب العقل، مباحثی هم‌چون عقل به عنوان عطای الهی، عقل به عنوان ابزار شناخت، عقل و ایمان، رابطه‌ی تعاضُدی عقل و عمل، و فضیلت عقل و ارزش‌دهی به عمل را در کتاب العقل، پی‌گیری می‌نماید.

از بحث‌های فلسفی مورد اهتمام در فلسفة اسلامی و فلسفة غرب مشخص کردن مرزهای شناخت عقل انسانی از واقع است. به تبع مرزهای وجودی عقل در شناخت، مرزهای سخن و گفتار عقل در مقام اخبار از واقع به میان می‌آید. در مقالة حاضر کوشش شده است تا مرزهای شناختاری و گفتاری عقل با ملاک‌هایی بیان شود که با توجه به آن‌ها سکوت‌های ممکن و سکوت‌های ضروری عقل در مقام اخبار از واقع مشخص شود. در عین حال، متعلق سکوت ضروری عقل به وجهی در دسترس گفتار عقلی قرار می‌گیرد. اینکه چگونه این گفتار و آن سکوت با هم بدون تناقض جمع می‌شود، به ساختار عقل از یک طرف و خصوصیت آن متعلق از طرف دیگر باز می‌گردد.

چکیده فارسی: سخنان امام علی (علیه السلام)، نخستین مصداقِ راسخان در علم بعد از رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) و آشناتر از هر کس به تأویلات قرآن، باید در هر زمینه‌ای، منطقی و مستدل و منطبق بر قرآن باشد. در خطبهٔ 80 نهج‌البلاغه، امیر المؤمنین عقل زنان را به دلیل پذیرش شهادت دو زن به جای یک مرد ناقص دانسته‏اند، در حالی که مطابق آیهٔ 282 سورهٔ بقره، دلیل این امر احتمال گمراهی یکی از زنان و تذکر و یادآوری زن دوم، بیان شده است. با توجه به این‌که در کتب لغت، گمراهی در این آیه به فراموشی و نسیان معنا شده است، مسئله‌ این است که آیا گمراهی و نسیان دلیل نقصان عقل است و آیا این سخن امیر المؤمنین منطبق بر قرآنی است که در آیات متعددی، مردان و زنان را به تعقل برای رسیدن به سعادت دعوت کرده است؟ در این مقاله ضمن بررسی سخنان عالمان دینی در این زمینه، با روش استدلالی خاص، صحت کلام امام و انطباق آن بر قرآن اثبات شده است.