مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مساله «وحی»، یکی از بنیادی‌ترین آموزه‌های ادیان الهی است. در اسلام این مساله از اهمیت بیش‌تری برخوردار است؛ چرا که دارای متن وحیانی تحریف نشده است. متفکران اسلامی، در طول تاریخ تلاش کرده‌اند تا به تحلیل این پدیده بپردازند و متکلمان و فیلسوفان، هریک از منظری خاص به آن پرداخته‌اند. متکلمان قرون اولیه، بیش‌تر به بحث‌های مربوط به حدوث و قدم کلام الهی و فیلسوفان اسلامی نیز به تبیین عقلانی نزول وحی توجه کرده‌اند. در دوران جدید با تاثیرپذیری از تفکرات غربی، تحلیل‌های جدیدی درباره وحی صورت گرفته است. «شاه ولی‌الله دهلوی»؛ «احمدخان هندی»؛ «اقبال لاهوری» و «حامد ابوزید» از جمله شخصیت‌هایی هستند که در این باره آرای خاصی عرضه کرده‌اند. در جامعة ما نیز دکتر «سروش» با مقالة «بسط تجزیة نبوی» در سال 1377 خورشیدی آرای جدیدی را در باب وحی مطرح کرد. از نظر وی قرآن کلام پیامبر است؛ نکته‌ای که «محمد مجتهد شبستری» نیز با آن موافق است. در کتاب حاضر، به آرای برخی از متفکران در تبیین وحی و تمایز دیدگاه آنها با سروش پرداخته شده است. عناوین بخش‌های کتاب عبارت است از: سروش و روایت مدرن از وحی؛ وحی در اندیشة متفکران اسلامی؛ روشنفکران دینی و تحلیل وحی؛ و وحی در قرآن.

این کتاب، مجلدی دیگر از «سلسله مباحث پیامبرشناسی» است که به مسئلة وحی اختصاص داشته و دربردارندة ۵ فصل با عناوین آغاز وحی و اقسام آن؛ نظریات غیرتوحیدی در مورد وحی؛ تبیین توحیدی وحی؛ الهی لا تکلنی الی نفسی طرفه عین ابدا؛ و خاتمیت است؛ برخی از مباحث مندرج در کتاب، عبارت‌اند از: آغاز رسالت؛ انواع دریافت‌های پیامبر(ص)؛ تحلیل‌های گوناگون از وحی؛ نظریة تجربة نبوی؛ شأن نزول آیات؛ و فاتحیت.

نگارنده در کتاب بر آن است نظریه "بسط تجربه نبوی" دکتر سروش را نقد و بررسی کند. به تصریح نگارنده: "بسط تجربه نبوی در حقیقت به تبیین چگونگی پیدایش قرآن کریم به عنوان متن مقدس و وحیانی دین اسلام می‌پردازد... آقای سروش شریعت اسلام (قرآن و سنت حضرت رسول) را محصول دو گونه تجربه درونی و بیرونی پیامبر اکرم (ص) می‌داند که تا پایان عمر آن حضرت در طی فرآیندی تدریجی و متکامل پدیدار گشته است؛ یعنی چنین نبود که خداوند از آغاز مجموعه‌ای مشخص از معارف و احکام را طراحی کرده آن‌ها را یک جا، یا تدریجا، در اختیار پیامبر گذاشته و از او خواسته باشد تا به تدریج و در شرایط خاص به مردم ابلاغ نماید، بلکه تجربه درونی و کشف و شهودهای باطنی پیامبر (س) از یک سو و حوادث و رخدادهای اجتماعی و پرسش‌هایی که مطرح می‌شده و نیازهایی که نمایان می‌گشته، از سوی دیگر، موجب پیداش این مجموعه (کتاب و سنت) شده است. بر این اساس، اگر دوران نبوت پیامبر اکرم (ص) کوتاه‌تر یا بلندتر از دوران کنونی آن می‌بود و حوادث، پرسش‌ها و نیازهایی که در سرزمین عربستان رخ می‌داد، کما و کیفا، متفاوت با آنچه رخ داده است می‌بود، قرآن کریم نیز کما و کیفا با آنچه اکنون هست، متفاوت می‌بود". نگارنده برای نمونه در نقد این نظریه می‌گوید: "... آنچه تاریخی است به زمان تکوین خود اختصاص دارد و بر زمان‌های دیگر قابل انطباق نیست، ولی آنچه ذاتی است ثابت و تغییر ناپذیر است... اگر پیروی از اسلام و پیامبر اکرم (ص) واجب است باید همه احکام اعم از عبادی و غیر عبادی را با تمام ویژگی‌های آنها اجرا کرد...".

کتاب حاضر به دنبال ارائه تصويري معاصر از تعارضات قديمي در حوزه علم و دين است. تعارضاتي همانند تکامل، مسئله شر و درنهايت بحث معجزه و چگونگي تحقق آن. در بخش اول تفاسير مختلف از نظريه تکامل و تقابل آن با تفسير سنت‌گرايانه ديني به‌طور کامل مورد بحث قرار گرفته است. بخش دوم کتاب به‌طور دقيق به مسئله سنتي شر مي‌پردازد. در بخش سوم کتاب مؤلف بر آن است تا تعارض معجزه به قانون عليت و قانون بقاي ماده و انرژي را به‌طور مفصل مورد بحث قرار دهد.

در اين کتاب، به تبيين امت واحده اسلامي بر مبناي آموزه‌هاي وحياني و آيات و روايات مرتبط با آن پرداخته شده است. نخست مؤلف خاطرنشان مي‌نمايد که بر اساس بيانات گهربار رهبر معظم انقلاب ارکان شکل‌گيري و ايجاد تمدن فراگير و امّت واحده اسلامي، بايد بر چهارپايه دين، عقلانيت، علم و اخلاق قرار گيرد. لذا اگر امت واحده اسلامي را پيکر يک انسان در نظر بگيريم، سه لايه خواهد داشت: لايه عقلي (عقلانيت مهندسي)، لايه قلبي(اخلاق مهندسي) و لايه ظاهري (علم به‌ويژه علم فقه).

هیچ بشری را توان سخن گفتن با خدا نیست مگر به واسطة یکی از این سه طریق: یا از راه وحی (که مختصّ به انبیا و پیامبران است) و یا از راه الهام و از پس پردة غیب و یا به واسطة فرستادن رسل و پیامبران (که جنبة تعلیمی و اکتسابی دارد). بنابراین سخن گفتن خدای متعال با بندگانش عبارت است از افاضة علوم و نزول آن‌ها بر نفوس بندگان به طرق مختلف مانند: وحی و الهام و تعلیم به واسطة پیامبران و معلّمین (راهنمایان به سوی حق و معرفت). نوشتار حاضر به نقد نظریه دکتر عبدالکریم سروش درباره وحی اختصاص دارد.