مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

وقع بحثنا هذا فی خمسة فصول مع مقدمة: أمّا المقدمة فقد بیّنا فیها ثلاثة أمور: التعریف بالبحث، أهمیته، وتناوله عند المتکلمین. أمّا الفصول، ففی الفصل الأول والثانی والثالث، قمنا بالکشف عن حقیقة المعجزة، فإنّ حقیقتها ترتبط بأمور ثلاثة: الأمر الأول: تعریفها وبیان حدّها. وهذا تمّ بحثه فی الفصل الأول. وقد تلخّص تعریفها فی بیانیین، الأول: أنها الفعل الدّال علی صدق المدعی. والثانی: أنّها الفعل الخارق للعادة المقارن بالتحدّی وعدم المعارض، وقد رکّزنا علی البیان الثانی، لأنّه أمنع من ورود الإشکالیة علیه. الأمر الثانی: شروطها، و تمّ بحثه فی الفصل الثانی، وقد بحثناه بشکلٍ مفصّل، مع منهجیّة تختلف عن منهجیّة البحث الکلامی، فشرطا المقارنة والمطابقة أدخلناهما تحت شرطیة الاختصاص. وبعض الفروع أدخلناها تحت بعض الشروط، کما فی ظهور المعجزة علی ید غیر النبیّ، حیث بحثناه فی دعوی النبوّة، إلی غیر ذلک من مسائل. الأمر الثالث: أقسام المعجزة، و تمّ بحثه فی الفصل الثالث، وقد امتاز بالبیان المفصّل مع الإتیان بالأمثلة القرآنیّة والروائیّة للأقسام، ثم بیّنا أیّاً من الأقسام یدخل فی محل البحث. أمّا فی الفصل الرابع، فقد ذکرنا الأقوال فی فاعل المعجزة، وبیّناها مع أدلّتها بالشکل الذی لم یعهد ذکره فی أیّ کتاب. أمّا فی الفصل الأخیر، فقد ذکرنا الشبهات التی اثیرت المعجزة. وهی مختلفة، فبعضها متناول فی الفکر المعاصر کمنافاة المعجزة لقانون العلیّة، وکبرهان النّظم الدال علی وجود الصّانع ، وبعضها قد أکل علیها الدهر وشرب، ولکن أثرناها من باب الإطلاع علی الماضی.

نظریه های کلامی عمدتاً در مبانی فلسفی پیشین ریشه دارند و برای نقد آن ها می توان ریشه های آن ها را کاوید و نقد کرد. از این رو در این مقاله، ریشه های فلسفی نظریة بسط تجربة نبوی بررسی و تحلیل شده است تا زمینة نقد نظریة مزبور فراهم تر شود.در این تحلیل، از مبانی فلسفی عبدالکریم سروش در طرح نظریة بسط تجربة نبوی پرده برداشته شده و نشان داده شده که نظریة یادشده بسیار وامدار رویکرد سوبژکتیویستی کانت و پوپر، بازی های زبانی ویتگنشتاین و هرمنوتیک فلسفی گادامر است

در ارتباط با مساله ی «وحی» می توان چنین ادعا نمود که تبیین ماهیت و شناخت حقیقت آن برای انسان چندان امکان پذیر نبوده و تعاریف ارائه شده پیرامون آن، عمدتا تعاریفی شرح الاسمی است. در مجموع، تاکنون چند دیدگاه عمده در توصیف و تشریح «وحی نبوی» مطرح شده است. عده ای نظریه ی «تجربه ی دینی» را بر «وحی» منطبق نموده اند و سرشت «وحی نبوی» را «تجربه ی دینی» انبیاء می دانند. دیدگاه دیگر «وحی گزاره ای» و گونه ای از انتقال حقایق و اطلاعاتی است که از زبان طبیعی استقلال دارند و خداوند آنها را بر پیامبر عرضه کرده است. مطابق دیدگاهی دیگر، «وحی» مجموعه ای از «افعال گفتاری» خداست؛ به این معنا که در ساحت «وحی»، ارتباطی زبانی میان خدا و پیامبر برقرار می شود . دیدگاهی که بیشتر مورد بحث ماست، دیدگاه «تجربه ی دینی» است که به نوعی، بر مواجهه ی پیامبر با خدا تاکید می کند. در این دیدگاه، هیچ کلام یا گزاره ای القاء نمی شود؛ بلکه پیام «وحی»، تفسیر و گزارش پیامبر از تجربه ی شخصی خویش است. ارزش معرفتی نظریه ی «تجربه ی دینی» از جانب اندیشمندان مسلمان، به شدت مورد مناقشه قرار گرفته است؛ زیرا تجربه ی دینی، از آنجا که احساسی شخصی و مواجهه ای درونی است، لزوما نمی تواند حقیقتی بیرون از شخص تجربه گر را اثبات نماید. با این تلقی، پیام «وحی» ساحتی بشری می یابد؛ زیرا کلمات «وحی» که بر زبان پیامبر جاری می گردد، حاصل مشاهدات شخص پیامبر و عباراتی منطبق با زبان و ادبیات خاص اوست. با چنین نگاهی، کلام نبی از شائبه ی دخل و تصرف یا کمبود و نقصان، مصون نخواهد ماند. به علاوه، بر این اساس که چنین مواجهه ای از طریق مفاهیم و استدلالهای عقلی به دست نیامده است؛ به همین خاطر در مقام تبیین، عیناً قابل انتقال به دیگران نخواهد بود. انتقال، صرفا از طریق مفاهیم عقلی صورت می گیرد و اگر این دریافت، دریافتی شخصی باشد، دست بشر از ساحت الوهی کوتاه خواهد شد. دراین صورت ارسال انبیاء که هدف آن سعادت و هدایت انسانهاست، کاری عبث و نقض غرض خواهد بود. بنابراین، دیدگاه «تجربه ی دینی» از جهاتی نمی تواند کاملاًً با «وحی نبوی» قابل انطباق باشد و بنا به اعتباری، اعم از «وحی نبوی» خواهد بود.