مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نگرش تاریخی آن‌جایی رقم می‌خورد که امور و مفاهیم نه به صورت مطلق که در همه زمان‌ها و همه مکان‌ها به یک منوال حاضر باشند و فهمیده شوند بلکه در وضعی که مقتضیِ دوره و زمانه خویش بوده‌اند به فهم می‌‌آیند و لازمه این سخن آن است که امور و مفاهیمِ هر دوره و زمانه‌ای را باید از زنگارهای وضع اکنونیِ خود، به نحوی که اکنون امور را درک می‌کنیم، زدوده تا بتوانیم آن‌ها را به همان نحو که بوده‌اند(بی‌آنکه غبار و حجابِ وضع ما فراگرفته باشدشان) درک کنیم. محمدعلی امیرمعزی در چنین بستری است که مواجهه و فهمش در نسبت با تشیع ممکن می‌شود. اقتضای روش او منابع کهن روایی شیعه را مورد توجه قرار می‌دهد به نحوی که شیعه را نه صرفا از دالان‌های صور گونه‌گونِ کلامی، فقهی، حکمی و یا مشارب عدیده عرفانی که ممکن است محجوب به حجبِ بُعد زمانه و مقتضیات برهه‌های تاریخی شده باشند بلکه از آنچه اقوال و احادیث ائمه بازگو کرده‌اند می‌یابیم. امام معصوم یا مرشد و راهبرِ شیعیان که واجد دو شان وجودی-باطنی و تعیّن تاریخی که در برهه‌ای حیات داشته است، نقطه‌ی کانونی قلمداد شده که تمامی امور و مفاهیم شیعی با او معنا می‌یابند یعنی معنای امام، محور جمیع باورها و افعال و نگاه انسان شیعی است. شیعه در نسبت با امام معصوم است که خود را یافته و بازگو می‌نماید. آنچه واجد اهمیت است نزدیک شدن به درکی است که خود ائمه شیعه از خود بازگو کرده و آن‌ را می‌توان در منابع کهن حدیثی شیعه که قریب‌ترین فاصله را با غیبت امامان داشته‌اند( که آغازِ تحمیلِ مقتضیات تاریخی بر درک از معنای امام و نسبت وجودی با اوست) یافت. گرچه این معنای نخستین از شیعه، کمتر حجاب فهمِ ادوار و مقتضیات آن را به خود گرفته اما در تطورات تاریخی و مابین فرق و مشارب گونه‌گون کلامی، فقهی، عرفانی و حکمیِ شیعه مضمحل نشده البته که تغییرات بعضا اساسی نسبت به وضع اصیلش یافته است.

چکیده: بحث از ورای طور عقل از مباحث قدیمی در شناخت‌شناسی است. عارفان مشهودات خود را بالاتر از حد ذهن طبیعی و عقل بشری می‌دانند. این‌گونه معارف معمولاً یا قابل تأویل و در نهایت عقل‌پذیر تلقی می‌شوند و یا عقل ستیز. در این مقاله پس از نقل نظراتی که در این ‌باره وجود دارد؛ با بررسی حقایق و معارفی که محیی‌الدین عربی ورای طور عقل می‌داند مشخص می‌شود بخشی از حقایق عرفانی در مراحلی بالاتر از عالم عقل و جبروت به‌دست می‌آید که اصولاً از حوزه تصورات و تصدیقات عقلی خارج است و در حیطه‌ای از واقعیت الهی قرار دارد که کثرت در آنجا راهی ندارد، ازطرف‌دیگر عوالم ماسوی‌الله از دید محیی‌الدین‌عربی اصولاً خیالی و غیرثابت می‌باشد و از جانب سوم لازمه رسیدن به ماورای عقل وارد شدن در احوال سکر و فنا است که در این حالات عقل و عاقلی مطرح نیست. در اینجا خود عقل است که به قضاوت نشسته، البته عقلی قدسی و کاملاً انتزاعی.

علاء الدوله‌ سمنانی‌، عارف‌ قرن‌ هشتم‌ هجری‌، بر آن‌ بوده‌ است‌ که‌ در پایان‌ عمر تفسیر باطنیِ کاملی‌ در 24جلد بر قرآن‌ بنویسد ؛ او این‌ قصد خود را با تکمله‌ای‌ که‌ بر تفسیر عرفانی‌ نجم‌ الدین‌ رازی‌، معروف‌ به‌ بحرالحقائق‌ و المعانی‌، می‌نویسد، عملی‌ می‌سازد و در همان‌ جا یاد آور می‌شود که‌ این‌ جلد به‌ منزله‌ جلد نخست‌ از تفسیر مفصّل‌ «مطلع‌ النُّقط‌ و مجمع‌ اللُّقط‌» خواهد بود. تفسیر علاء الدوله‌ از سوره‌ طور آغاز می‌شود و تا پایان‌ قرآن‌ ادامه‌ می‌یابد، ولی‌ در همان‌ آغاز، سوره‌ فاتحه‌ را نیز (به‌ رغم‌ اینکه‌ در تفسیر بحر الحقائق‌ و المعانی‌ رازی‌، تفسیر شده‌ بود) تأویل‌ می‌کند. تکمله‌ علاء الدوله‌ سمنانی‌ ضمناً این‌ نکته‌ را به‌ اثبات‌ می‌رساند که‌ بر خلاف‌ پندار برخی‌ معاصرین‌، تفسیر بحر الحقائق‌ و المعانی‌ از آن‌ نجم‌ الدین‌ کبری‌ نیست‌. در پایان‌ این‌ مقاله‌، مقایسه‌ای‌ میان‌ نثر علاء الدوله‌ و نجم‌ رازی‌ تفسیر صورت‌ گرفته‌ است‌.