مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

المقالات و الفرق كتابى است به زبان عربى، نوشته سعد بن عبداللّه ابى خلف الأشعرى القمى (متوفاى 299 يا 301ق.) و با تصحیح و تعلیق دکتر محمّد جواد مشكور در معرفى فرقه‌ها و نحله‌هاى شيعه. كتاب ياد شده، اينك سال‌هاست كه مورد گفتگو است و هنوز محقّقان درباره چگونگى ارتباط آن با كتاب فرق الشيعه از حسن بن موسى نوبختى، وحدت نظر ندارند. برخى مانند عباس اقبال بر اين باورند كه فرق الشيعه نوبختى و كتاب حاضر، هر دو يك كتابند و مآلا كتاب معروف فرق الشيعه از نوبختى نيست؛ ولى كسانى، مانند شيخ فضل‌اللّه زنجانى معتقدند، فرق الشيعه از نوبختى است. نكته قابل توجه، تشابه فراوان اين دو كتاب است. گو اينكه شيوه نقل و اقتباس در ميان پيشينيان بسيار معمول بوده است؛ امّا تشابه و تقارن به اين گستردگى نمى‌تواند با توجيه نقل و اقتباس موجه باشد. استاد محمّدرضا حسينى جلالى ضمن مقاله پژوهش‌گرانه‌اى، به اين نتيجه رسيده كه فرق‌الشّيعه از نوبختى نبوده و نسخه‌اى ناقص از همان كتاب المقالات و الفرق است. گفتنى است كه نوبختى در اين زمينه كتابى داشته كه شيخ مفيد مطالبى را از آن در العيون و المحاسن آورده است، كه آن مطالب شباهتى با فرق الشيعه موجود ندارد و اين خود دليلى است بر اينكه فرق‌الشيعه از آن نوبختى نيست. ابن نديم كتابى با عنوان الآراء و الديانات از نوبختى ياد مى‌كند؛ ولى اضافه مى‌كند كه وى به اتمام آن موفّق نشده است. در صورتى كه كتاب چاپ شده، فرق شيعه را تا پايان آن، يعنى بعد از امام حسن عسکری(ع) دارد. با اين حال گويا كتاب نوبختى در دسترس بوده است. اشعرى احتمالا كتاب را بين سال‌هاى 265 تا 289ق. نگاشته است؛ زيرا در يك مورد مسائل بعد از امام حسن عسکری(ع) را آورده و در موردى ديگر عدم شوكت قرامطه را تصريح كرده است كه با حمله سال 289ق. قرامطه و بستن راه‌ها و گرفتن مكّه سازگارى ندارد. اثر حاضر از جمله منابع كهن و بسيار قابل توجّه در زمينه شناخت فرقه‌ها و نحله‌هاى شيعه است. پس از مقدّمه، متن كتاب از اختلاف امّت بر سر امامت آغاز مى‌شود و با نقل ديدگاه‌هاى مختلف معتزله و مرجئه و ديگران در اين باره، تمامى فرق را در چهار فرقه شيعه، مرجئه، معتزله و خوارج خلاصه مى‌كند. پس از آنچه ياد شد، كتاب يكسره درباره فرقه‌ها و جريان‌هاى شيعى است. نخست مسأله امامت مطرح شده و ديدگاه‌هاى مختلف زيديّه و اماميّه و...در اين باره بررسى شده است. تفرق فرق شيعه پس از على(ع) در اين كتاب آمده و نسبت به برخى از فرقه‌ها توضيحاتى سودمند ياد شده است. از جمله موارد سودمند كتاب، اطّلاعات گران‌قدرى است كه نسبت به ائمه شيعه، عقايد غُلاۀ شيعه و منشأ اسماعيليه در لابلاى صفحات آن توان يافت. مقدّمه و تعليقات ارزشمند محقق كه در تكميل و يا توضيح متن نگاشته‌اند، بر سودمندى كتاب افزوده است. به هر حال كتاب ياد شده؛ از جمله متونى است كه در شيعه شناسى كار آمده است و هيچ پژوهش‌گر و شيعه‌شناسى از در نگريستن و بهره گرفتن از آن بى‌نياز نيست. به هر حال آقاى مشكور مقايسه‌اى بين فرق الشيعه نوبختى و المقالات و الفرق انجام داده كه روشن مى‌سازد، المقالات و الفرق در بسيارى موارد اضافاتى بر فرق الشيعه نوبختى دارد. ايشان دراين باره مى‌گويد: متن اين دو كتاب از نظر ابواب و توالى بحث و حتى عبارات تقريبا يكى است و پيداست كه يكى از ديگرى گرفته شده است. فرقى كه دارند آنست كه كتاب المقالات و الفرق سعد بن عبدالله در بسيارى از موارد اضافاتى بر فرق الشيعه نوبختى دارد و روى هم بالغ بر سى صفحه زايد بر آن است. ايشان اين اضافات را با ذكر صفحه به تفصيل در مقدمه‌اى كه بر كتاب المقالات و الفرق به عربى نوشته شرح داده‌است كه اينك به بعضى از آن‌ها اشاره مى‌شود. در آغاز كتاب المقالات و الفرق مقدمه‌اى است، در نه سطر كه فرق الشيعه نوبختى فاقد آنست. متأسفانه از اول كتاب المقالات و الفرق چند صفحه‌اى ساقط شده كه احتمال مى‌رود، قسمتى از آن بقيه همين مقدمه و مطالبى زائد بر فرق الشيعه نوبختى بوده باشد. در فقره 131 (صفحه 67 كتاب المقالات چاپى) مطلبى ذكر شده كه از نظر تاريخ بسيار مهم است و در هيچ يك از كتب تاريخى نيامده و آن خبر خودكشى عبدالله بن المقفع (در گذشته در 143ه‍) مترجم كتاب كليلة و دمنة و ديگر كتب قديم است. در اين فقره سعد بن عبدالله مى‌نويسد: «چون سفيان بن معاويه مهلبى كه از طرف ابوجعفر منصور عامل بصره بوده، مأمور فرستادن عبدالله بن المقفع براى كشته شدن به نزد منصور شد، عبدالله بن مقفع پيش از آنكه دستگير شود، خود را بكشت. گويند زهر خورد و بمرد و بقولى خويشتن را (بدار آويخته) خفه كرد». خبر انتحار ابن مقفع تنها خبر و قديمى‌ترين خبرى است كه قريب يك‌صد و پنجاه سال پس از مرگ وى توسط سعد بن عبدالله ابى خلف اشعرى به ما رسيده است. در فقره 111 قريب چهار صفحه مطلبى درباره فرقه مخمسه يا پيروان ابوالخطاب كه معتقدان به الوهيت محمد و على و فاطمه و حسن و حسين بودند، آمده كه در ديگر كتب فرق از آن فرقه به آن تفصيل ذكرى نرفته است. عدد فرقه‌هاى شيعه اماميه، پس از وفات حضرت امام حسن عسکری(ع) كه در كتاب فرق الشيعه نوبختى سيزده فرقه ذكر شده، در كتاب المقالات و الفرق دو فرقه بيشتر، پانزده فرقه آمده كه با كمال تأسف فرقه پانزدهم آن از آخر كتاب ساقط گرديده است. اختلافات فراوان ديگرى نيز بين اين دو متن وجود دارد كه خوانندگان محترم مى‌توانند، به مقدمه آقاى مشكور (صفحه، ك - كد) بر كتاب المقالات و الفرق مراجعه نمايند. المقالات و الفرق اوّلين بار بر اساس دو نسخه موجود آن، به تحقيق و تعليق محمّد جواد مشكور به سال 1341ش. منتشر شد. محقق، مقدّمه‌اى مفصّل بر كتاب نوشته و در ضمن آن افزون بر زندگانى مؤلّف، راجع به كتاب نيز توضيحاتى آورده است و تعليقات مفصلى نيز به كتاب افزوده است. اين كتاب مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم محقق و فهرست‌هاى ذيل مى‌باشد: آيات، احاديث، برخى از اصطلاحات و كلمات در كتاب، قوافى، ملل و فرق و مذاهب و اهل مذاهب، نام زنان و مردان، كنيه‌ها، شهرها و مكان‌ها.

مصنفات الشيخ المفيد در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد هشتم: الإفصاح في الإمامة، أقسام المولی في اللسان، رسالة في المعنی المولی، شرح المنام؛ می باشد که توضیح هر کدام در ادامه آورده شده است: الإفْصاحُ فی الإمامَة کتابی به زبان عربی در اثبات عقاید شیعه درباره امامت و جانشینی پیامبر اکرم(ص) اثر شیخ مفید است. بنا بر اشاره مؤلف در ابتدای کتاب، هرآنچه در موضوع امامت ذکر آن لازم بوده در این کتاب آمده است. این موضوع در کتا‌ب‎های پیشین با این گستردگی بررسی نشده است. مؤلف با استفاده از استدلال‎های کلامی به اشکالات پیرامونی موضوع امامت و آراء مختلف فرقه‌های اسلامی مانند معتزلی ها، حشویه‌ها و خوارج جواب داده است. مولف در مقدمه غرض از تالیف کتاب را که همان توضیح و تحریر مسئله امامت است بیان می‌کند و در بخش‌های متنوع، از موضوعات مربوط به قضیه امامت بحث می‌کند از قبیل: تعریف امامت، شناخت امام، دلیل بر وجوب معرفت امام، اجماع مسلمین بر امامت علی(ع) اجماع بر وجود امام بعد از نبی(ص)، افضلیت علی(ع) نزد خدا و رسول(ص) او، فساد امامت مفضول بر فاضل، اجماع بر فضایل علی(ع)، علت ندادن حق علی(ع)، عدم اقرار مهاجرین و انصار بر تقدم ابوبکر، علت سکوت امیر المومنین(ع) بر خلفاء قبل از خودش، عدم اجماع امت بر امامت ابوبکر و... کتاب (اقسام المولی فی اللسان) نوشته شیخ مفید، درباره عقاید و مباحث امامت می باشد. شیخ مفید در این کتاب، با استدلال به حدیث شریف پیامبر اسلام حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که می‌فرماید: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»، یعنی: «هر کس من امام و مولای او هستم علی هم امام و مولای اوست»، امامت آن حضرت را ثابت می‌کند. شیخ مفید در این کتاب با بیانی رسا و با دقتی فراوان به بررسی معانی کلمه «مولی» پرداخته و گستردگی اطلاعات ادبی و قدرت لغوی برتر خود را به نمایش گذارده است. وی در آغاز ده معنا برای کلمه «مولی» ذکر کرده و می‌فرماید: معنای حقیقی آن، معنای اول است و معانی دیگر مجازی و با توجه به معنای نخست آن گفته شده است و کسانی که معنای دیگری غیر از معنای اصلی آن برای کلمه «مولی» گفته‌اند تنها بخاطر دشمنی با اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام بوده است. شیخ مفید می‌فرماید: این حدیث متواتر است و معنای حقیقی کلمه «مولی» در آن لحاظ شده است. وی اشعار فراوانی نیز در تایید مدعای خود می‌آورد، مانند: اشعار حسان بن ثابت، قیس بن سعد بن عبادة، اخطل، کمیت بن زید اسدی و بسیاری دیگر از شعرای بلند آوازه عرب. رسالة في معنی المولی، به زبان عربى، اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان بغدادى(336 - 413ق) و در مورد معناى كلمه مولى در حديث شريف غدير است. كتاب حاضر، مانند ديگر تأليفات شيخ مفيد، از ارزش و اعتبار خاصى در ميان علما و فقهاى شيعه برخوردار است و همواره مورد توجه و علاقه دانشمندان اسلامى قرار داشته است. يكى از ابتكارات شيخ مفيد اين است كه مناظرات و مباحثات خود را با علماى مذاهب مختلف اسلامى به رشته تحرير درآورده تا هم مورد استفاده آيندگان قرار گيرد و هم از دستبُرد حوادث و تحريف مخالفان در امان بماند. وى، در اين كتاب، يكى از مباحثات خود را با علماى اهل تسنن درباره حديث شريف رسول اكرم كه مى‌فرمايد: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاٰهُ فَهٰذٰا عَلِيٌّ مَولاٰهُ»، به نگارش درآورده است. مناظره وى، با عالمى از متكلمان معتزله و از جماعت «بهشميه»(منسوب به ابوهاشم جبايى) كه ادعا مى‌كرده كه كلمه «مولى» در حديث پيامبر(ص) به معناى امامت و رهبرى نيست، واقع شده است. شيخ مفيد در اين مباحثه، در صدد اثبات امامت حضرت على(ع)، از طريق اين حديث متواتر و مورد تأييد اكثر دانشمندان اسلامى، است. وى، با استناد به كلام اهل لغت و اشعار شعراى بزرگ عرب از زمان حضرت رسول خدا(ص) تا آن زمان، ثابت كرده كه لفظ مولى در معناى امامت بسيار به كار رفته است. شيخ مفيد، به فهم لغوى معاصر خود نيز استدلال مى‌كند و مى‌فرمايد: اين استدلال، مستند به اتصال اين فهم به زمان حضرت رسول خدا(ص) مى‌باشد. نكته ديگرى كه شيخ به آن استدلال كرده، سخن اهل بيت رسول خدا(ع) است. روايات فراوان و متواتر اين نكته را تأييد كرده‌اند كه مراد از مولى، امامت و رهبرى است و علماى اهل تسنن نيز اهل بيت(ع) را به صداقت و راست‌گويى قبول دارند. کتاب (شرح المنام) نوشته شیخ مفید، درباره نقل رؤیای صادقه‌ای که شیخ مفید دیده است. در این رؤیا، مناظره‌ای میان شیخ مفید و خلیفه دوم پیرامون عدم دلالت آیه شریفه «ثانی اثنین اذ هما فی الغار» بر فضیلت خلیفه اول صورت گرفته است. این کتاب کوچک و در ۸ صفحه است و درباره عدم دلالت «آیه غار» بر فضیلت خلیفه اول می‌باشد. شیخ مفید تمام راههای استدلال به آیه را نقل کرده، سپس به پاسخ آنها می‌پردازد. وی با قدرتی خوب در استدلال، با جواب‌های نقضی و ایجابی و شواهد قرآنی و حدیثی و حتی استشهاد به اشعار برای اثبات معانی لغوی، مناظره‌ای شگفت انگیز و جالب برگزار نموده که با قطع نظر از رؤیا بودن آن، استدلال‌های منطقیش هر عالم اندیشمندی را قانع می‌سازد.