مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

فاقد چکیده

چکیده: آخرالزمان، دوره ای از حیات تاریخ بشر است که طی آن دوره کنونی عالم به پایان رسیده و دوره ای جدید با ساختاری نو جایگزین آن خواهد شد. دوره ای که طی آن بعد از انحطاط همه جانبه عالم و انسان، خداوند متعال به عنوان نجات بخش بشر خود به مداخله در حیات بشر پرداخته و وی را به نجات ابدی و پایدار رهنمون می سازد که غالبا این فعل نجات بخشی را توسط منجی که برگزیده اوست انجام خواهد داد ، به همین دلیل از این آموزه تحت عنوان منجی گرایی و آینده گرایی یاد می شود. این آموزه بخش مهمی از باورداشت های ادیان بخصوص ادیان آسمانی را در برگرفته است و آیین یهود و دین اسلام نیز هر یک بخش اعظمی از عقاید خود را به این موضوع اختصاص داده اند. در این میان آنچه قابل توجه و حائز اهمیت است وجود شباهت ها و اشتراکات ضمن افتراقاتی است که این ادیان توحیدی در این زمینه دارند که این خود خبر از الهی بودن و وجود منشأ مشترک را دارد.

رنج به‌عنوان ادراکی انفسی و برخاسته از شرایطی نامطلوب، در مکاتب دینی مباحثی همچون علت رنج، غایت رنج، و نجات را، به‌خصوص درمورد انسان، از آنِ خود کرده است. در رویکرد انسان‌گرایانه‌ی عرفانی‌ای همچون ذن علت رنج به امری روان‌شناسانه در انسان مربوط می‌گردد و آن عبارتست از آشفتگی‌های ناشی از ذهن تضادانگار. در رویکرد خداگرایانه و الهیاتی‌ای نیز چون ایرنائوس هرچند خاستگاه رنج در انسان و ناشی از گناه اوست، این مفهوم به حوزه‌ی دینداری و اخلاقی مربوط می‌گردد. ازآنجاکه ذن به فاعل متعال و غایتمندی همچون خدای ادیان ابراهیمی قائل نیست ازاین‌رو، در باب هدف و غایت رنجی که در هستی وجود دارد همچون سایر مقولات چیزی نمی‌گوید. اما خدایی که ایرنائوس معرفی می‌کند همان خدای عهد جدید است که سراسر غایتمند و خیرخواه است. او انسان را خود مختار آفریده تا میان شر و خیر اخلاقی برگزیند و مسیر کمال خود را آزادانه طی کند. غایت او از آفرینش انسان مختار این بوده تا او تجربه کند و در معرض خطا و آزمایش زندگی قرار گرفته، اطاعت و خیریت خدا را برگزیند و رستگار شود. ازاین‌رو، غایت رنج‌کشیدن انسان در هستی رسیدن او به کمال، یا به‌گفته‌ی ایرنائوس جاودانگی و حیات است. طریقتی که ذن برای نجات از رنج ارائه داده است در مکتب شمالی آن بر عمل و مراقبه تأکید دارد و در مکتب جنوبی بر بی‌عملی و طریقت آزادانه. اما راه ایرنائوس در به‌کمال‌رسیدن و نجات، همانا اطاعت از دستورات خداوند و پیروی از راه رسولان است. هرچند در طرح او از کمال و جاودانگی انسان چند عامل اساسی نقش دارد: از جمله صورت ناتمام انسان در آغاز آفرینش، اختیار انسان، عمل نجات‌بخشانه‌ی عیسی و حضور روح‌القدس در انسان. ازآنجاکه تاکنون اثری در باب رنج در این دو مکتب مکتوب نگشته است، رساله‌ی حاضر راهی است برای مقایسه و تطبیق دو دیدگاهی که یکی متعلق به سنتی خداباور و مدافعه‌ای است و دیگری متعلق به سنتی عرفانی و انسان‌محور. مسلما مقایسه‌ی این دو مکتب ابعاد و گستره‌ی رنج را در دیدگاه‌های متفاوت بهتر و دقیق‌تر بازگو می‌سازد.

ذهن بشر درگیر پرسش از زمان و تاریخ است. از خود می پرسد، زمان چیست؟ تاریخ چیست؟ ما چه کسی هستیم؟ چه رابطه ای با زمان و تاریخ داریم؟ در پژوهش پیش رو، برای پاسخ گویی به چنین پرسش هایی، به بررسی دو انگاره ی خطی و دوری از زمان و تاریخ در نزد مسیحیت و اسلام پرداخته ایم. برای توضیح انگاره ی خطی در مسیحیت، نزد قدیس آگوستین رفته ایم. در نگاه وی انسان موجودی تاریخی است که پاک آفریده شده است اما گناه بر او مستولی شده است و آن را به نسلهای بعدی انتقال داده است. در همین جا می توان مفهوم از دو مفهوم در- تاریخ و تاریخیت سخن به میان آورد. بعد از گناه، خدا برای نجات انسان وارد صحنه ی تاریخ می شود. خداوند از طریق رخدادهای تاریخی در-تاریخ حضور می یابد. از این رو مسیحیت با تأکید ویژه ای که بر اهمیت تاریخ، دارد، مفهومی یگانه از تاریخ را می سازد. در این انگاره توالی صور یعنی تقدم و تأخر میان رخدادها حاکم می شود و هر حادثه ی تاریخی ناب و تکرار ناپذیر می شود. در چنین رویکردی، نوع نگاه به انسان، متفاوت می شود. انسان موجودی ناشناخته است که باید خود را متحقق سازد. در همین جا تاریخیت جلوه گری می کند. چراکه همان طور که آگوستین می گوید انسان به واسطه ی حافظه با گذشته درگیر می شود و رویدادها را به یاد آورده و آنها را به کار می گیرد تا درک کند که گذشته متفاوت از حال است و از طریق انتظار به کمک گذشته، برای آینده طرح و برنامه می ریزد. در چنین نگاهی می توان مفهوم پیشرفت در معنای به پیش رونده؛ حرکت رو به جلو یا آینده را ملاحظه کرد. عبدالجواد فلاطوری به عنوان نماینده ی تفکر دوری و حلزونی در اسلام انتخاب شده است. در چنین نگاهی نظم همزمان صور جانشین توالی صور، می شوند. دیگر تقدم و تأخر نگاه خطی بر آنها حاکم نیست. به انسان نوع دیگری می نگرد. انسان موجودی از پیش شناخته شده است از این رو انسان از خود نمی پرسد که موقعیتش در کجای زمان و تاریخ است. مرزی میان دیروز، امروز و فردا نیست که زمینه را برای چنین پرسشی فراهم آورد. این یعنی شکست زمان و تاریخ. تاریخ دیگر معنا و اهمیت نگاه خطی را ندارد و در نتیجه مفهوم پیشرفت در مقایسه با انگاره ی خطی متفاوت می شود.

در سده سوم هجری نظام کلام اسلامی شکل منسجم­تری به خود گرفت و به ویژه متکلمان معتزلی در این زمینه کوشش­های زیادی به عمل آوردند. یکی از ویژگی­های بارز سده سوم این است که مسلمانان با پیروان سایر ادیان گفت‌وگو و مناظره می­کردند. بررسی آثار بجا مانده از این دوره به خوبی نشان می­دهد که متکلمان مسلمان، ادیان دیگر را بیشتر در چهارچوب عقل و عقلانیت درک می­کردند. ابوعیسی وراق که به احتمال خیلی زیاد متکلم شیعی بوده اما گرایشات اعتزال نیز داشته، یکی از متفکران روشن اندیش این دوره است. نوع نگاه وی به ادیان دیگر، عقل­محور است. وراق آموزه­های مسیحیت به­ویژه مباحث مرتبط با تثلیث را با براهین عقلی بررسی و به چالش کشیده است. بنابراین استدلال­های او نه مبتنی بردلایل نقلی بلکه بیشتر بر اساس براهین عقلی استوار است. از دیگر ویژگی­های بارز رویکرد وراق در مطالعه ادیان این است که از وارد ساختن اتهامات و تهمت­های بی­اساس خودداری می­کند و تعالیم ادیان دیگر را آن‌گونه که هستند و آن‌گونه که وی آن‌ها را فهمیده، نقل و نقد می­کند. در نتیجه وی صرفاً با استفاده از براهین عقلی به نقد مباحث تثلیثی می­پردازد.

یهودیان به­ عنوان اقلیتی دینی از دیرباز در خاور نزدیک سکونت داشتند و در روزگار ساسانیان، برخی از آن­ها در قلمرو ایران و برخی دیگر در قلمرو بیزانس زندگی می‌کردند. روزگار خسروپرویز یکی از مقاطع مهم تاریخ ساسانیان است که در آن شاهد شورش بهرام چوبین و جنگ­های بیست و پنج سالۀ ایران و بیزانس هستیم و گزارش‌هایی از وضعیت یهودیان در طی این رویدادها داریم. در آن زمان، یهودیان ساکن در قلمرو بیزانس تحت فشار دینی شدید امپراتوری مسیحی زمان خویش قرار داشتند و برای رها ساختن خود از آن وضعیت شورش کردند، به سپاهیان ایران پیوستند و به ویژه در فتح بیت­ المقدس نقش مهمی ایفا کردند. خسروپرویز نیز آن­ها را در ادارۀ برخی از مناطق فلسطین سهیم کرد. بسیاری از پژوهشگران بر این باور هستند که خسروپرویز، پس از چند سال، به دلیل اهمیت بیشتر مسیحیان منطقه سیاست خود را در قبال یهودیان تغییر داد و آن­ها را سرکوب کرد. ما در این مقاله منابع آن دوران را دوباره بررسی کرده‌ایم و به نتیجه متفاوتی رسیده ­ایم، مبنی بر اینکه یهودیان تا پایان روزگار خسروپرویز اقتدار خود را حفظ کرده و در شرایط مناسبی به سر می‌بردند.

خیر و شر و نسبت آن­ها با مبدأ هستی، و صدورشان از اصل واحد یا اصول دوگانه یا چندگانه مهم­ترین بحث در آموزه‌های مکاتب عرفانی است. تصوف و قبّالا نیز متأثر از آبشخورهای فکری خود دربارۀ وجود خیر و شر و نسبت آن ­دو با یکدیگر و نیز منشأ صدور آن­ها و اصالت یا نسبیت­شان در عالم دیدگاه­های ویژه‌ای دارند که نوشتار حاضر در صدد تبیین تطبیقی این دیدگاه‌ها است. صوفیه و قبالا خداوند را خیر محض می‌دانند و در عین ­حال نمی‌توانند وجود شر را در این عالم انکار­کنند. در این میان، صوفیه با تمسک به مفهوم نسبیت، تناقضی را که از نسبت دادن شر به خیر محض پدید ­می­آمد، حل­ کرده‌اند؛ اما بیشتر قبالائیان این تناقض را نادیده ­گرفته و شر را مستقیماً به خدا نسبت­ داده‌اند. بزرگان صوفیه خیر را امری ذاتی و شر را عَرَضی می‌دانند اما قبالائیان، برخی شر را نیز ذاتی می‌دانند و برخی دیگر، مانند صوفیه، شر را ناشی از محدود ­بودن موجودات می‌پندارند.