مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به اهمیت و جایگاه ویژه‌ی خداشناسی در اعصار و ادیان، به خصوص در ادیان ابراهیمی و دین مبین اسلام، که اصل توحید را مهم ترین اصل خود قرار داده است؛ تحقیق حاضر به بررسی توحید از منظر آیات و روایات پرداخته و وجود خداوند و صفات او را اثبات و بیان نموده است. این بررسی به روش کتابخانه‌ای، از میان چندین کتاب فارسی و عربی زبان که به این مهم پرداخته‌اند، گردآوری شده است و سپس به جهت هدف مدنظر در تحقیق به زبان انگلیسی نوشته شده است. در این بررسی روشن می‌گردد که قرآن کریم و احادیث ائمه اطهار (علیهم السلام) به روش‌های گوناگون با ادله مختلف، (که فلاسفه و متکلمان هم تقریرهای خود را از آن ادله دارند) وجود مبدأ متعالی را برای عالم ضروری می‌دانند و اقسام و مراتب توحید را نیز بیان داشته‌اند. در این تحقیق با بیان براهین نظم، حدوث، امکان و وجوب و فطرت وجود خداوند تعالی اثبات می‌گردد و نمونه آیات و روایات که اشاره به این براهین دارند، آورده شده است. همچنین بعد از اثبات وجود خداوند، مراتب و اقسام توحید از جمله؛ توحید ذاتی، صفاتی، افعالی، عبادی و مباحث ذیل آن‌ها با نقطه نظر آیات و روایات بیان شده است. در انتها چندین برهان بر وحدانیت خدا نیز بیان شده است. ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

چگونگی توجیه باور به خدا و اثبات صدق وحقیقت این باور یکی از دغدعه‌های مومنانه بوده است که درطول زمان الگوهای مختلفی را برای توجیه آن به کار برده‌اند. این تحقیق با توجه به اهمیت کلام معصومین علیهم‌السلام برای حرکت در مسیر شناخت حق، روایات اصول کافی را محوری در جهت یافتن الگوهای خداباوری و کارکردها و گستره آنها قرار داده است. یافته‌های این پژوهش نشان داد که روایات معصومین از سه الگوی عقل‌گرایی، ایمان گرایی و عمل‌گرایی برای توجیه باور به خدا سود جسته‌اند. گستره الگوهای عقل‌‌گرایانه، اثبات اصل وجود خدا و توحید و تبیین صفات الهی است؛ اما روایات کافی برای توصیف خداوند، تنها به الگوهای ایمان‌گرایانه متمایل شده‌اند. الگوی عمل‌گرایی نه تنها نفی نشده بلکه نحوه مواجهه معصومین علیهم السلام با ملحدان، استفاده از این الگو را برای مخاطبینی که خدا را انکار می‌کنند نشان داد. در حالی که بار معرفتی الگوی عقل گرایی، ایمان تفصیلی را در پی دارد و الگوی ایمان گرایانه به ایمان اجمالی و یقین روان‌شناختی منجر می‌‌گردد الگوی عمل‌گرایی لزوماً به تولید ایمان دینی منتهی نمی‌شود اما از باب جدال احسن صرفاً برای اقناع و دعوت کفار به مقوله خداباوری است. با توجه به نوع مخاطب، کارکردهای متفاوت الگوها روشن شد: الگوی عقل‌گرایی در اثبات صدق باور دینی، پایه‌گذاری ایمان عقلانی، دفع شبهات و اسکات خصم، به کار رفته؛ کارکرد ایمان‌گرایی در پایه بودن باور الهی، تنبیه و تذکر و اشتداد معرفت بوده و از عمل‌گرایی، برای اقناع و دعوت و فرو ریختن جزم‌اندیشی ملحدانه سود جسته‌اند.

استنباط آموزه های اعتقادی، با منابع مختلف همچون عقل و نقل امکان پذیر است. برخی از مسائل علم کلام از حوزه های اختصاصی استنباط عقلی است و برخی دیگر از قلمرو اختصاصی نقل محسوب می شود و بعضی دیگر از جمله مسائل مشترک میان منبع عقل و نقل است. تعیین جایگاه ادله نقلی در کشف و استنباط آموزه های اعتقادی، یکی از دغدغه های مهم در عرصه پژوهش علم کلام است.طبیعتا بحث حاضر، بحث روش شناسی تلقی می شود. به همین جهت نباید انتظار غیر روش شناسی از بحث مذکور داشت. هدف اصلی، تبیین جایگاه، محدوده و قلمرو ادله نقلی در آموزه های اعتقادی است. ادله نقلی با دو کارکرد استقلالی و غیر استقلالی در اعتقادات تاثیرگذار است. در رساله حاضر سعی بر تبیین این دو کارکرد است. به همین جهت برای رساله، چهار فصل در نظرگرفته شده است تا در سایه آن بتوان به حوزه های مختلف این بحث پوشش داد.در فصل اول، بعد از ذکر کلیات، به بحث مفهوم شناسی اشاره شده است. در این بخش به ذکر مفاهیمی همچون: معرفت، دین، عقیده، معرفت دینی، معرفت اعتقادی، عقل، فطرت، دلیل، دلیل عقلی و نقلی، باور و آموزه اشاره شده است.در فصل دوم به مبانی معرفت شناختی حجیت ادله نقلی اعتقادی اشاره شده است. این فصل به منزله اثبات مقتضی برای معرفت بخش بودن ادله نقلی است. بدون بحث حاضر، ورود در تبیین نقش و جایگاه ادله نقلی عبث و بیهوده است. برای اثبات معرفت بخشی ادله نقلی، ابتدا به اثبات واقع نما بودن این ادله اشاره شده است. امری که در صورت عدم اثبات آن، هیچ معرفتی قابل دست یابی از نقل نیست. پس از اثبات واقع نمایی، به کیفیت دسترسی مکلف به واقع و احراز آن اشاره شده است. این امر در ذیل توجیه پذیری ادله نقلی اعتقادی تبیین می گردد. رابطه واقع نمایی و مبحث توجیه به منزله رابطه مقام ثبوت و اثبات است. واقع نمایی به مقام ثبوت و نفس الامر توجه دارد ولی توجیه پذیری به مقام اثبات و علم مکلف به احراز واقع. در تبیین مولفه توجیه پذیری، با رویکرد وثاقت گرایی همراهی شد. امری که در بیشتر تحقیقات معرفت شناختی اولا بسیار کمرنگ بدان پرداخته شده است؛ ثانیا به علت نپرداختن به مولفه های مختلف تاثیرگذار در این مبحث، استقبال آنچنانی از آن صورت نگرفته است و با وجود بکارگیری عملی در تحقیقات، عملا روش دیگری را به عنوان روش متفکران اسلامی معرفی می گردد. در فصل سوم به نقش استقلالی (تعبدی) ادله نقلی اشاره می شود. در این فصل به دو چالش عمده کارکرد تعبدی ادله نقلی اشاره می شود. اولین چالش فراروی ادله نقلی اعتقادی، رخ دادن دور است. تمسک به ادله نقلی اگر در همه محدوده اعتقادات با مشکل دور همراه باشد، قطعا نمی توان آن را منبع استنباط گزاره های اعتقادی دانست. در این رساله اشاره شده است که رخ دور در برخی از اصول مثل اصل اثبات خدا و نبوت قابل قبول است؛ ولی در بسیاری از فروع توحید، فروع نبوت، اصل امامت، عدل و معاد چنین مشکلی وجود ندارد.دومین مشکل پیش روی کاربست ادله نقلی در اعتقادات، بحث بر روی اعتبار یا بی اعتباری ظنون در اعتقادات است. به گمان برخی از متفکران، اکثر ادله نقلی بکارگرفته شده در اعتقادات از جنس ظنون هستند و ظنون را اعتقادات بی ارزش تلقی می کنند و به ناچار سهم نقل از کشف آموزه های اعتقادی را فرومی کاهند. در رساله حاضر به این بحث به صورت مفصل پرداخته شده است؛ زیرا عمده چالش پیش روی ادله نقلی، همین مبحث تلقی می شود. در تبیین اعتبار حجیت ظنون اعتقادی ابتدا می بایست به بحث مقصود اصلی در اعتقادات اشاره شود تا در سایه اتخاذ مبنا در آن، به بحث از ظنون اعتقادی وارد شد. مبحث مقصود اصلی در اعتقادات در کتب کلامی مطرح نشده است و صرفا به صورت پراکنده در مباحث اصول فقه بدان اشاره شده است. پس از اثبات امکان به کارگیری ظنون در اعتقادات، به تعیین محدوده کاربست ادله نقلی در اعتقادات و همچنین شیوه های این کاربست، آسیب های پیش روی بکارگیری ادله نقلی در اعتقادات، گونه های ادله نقلی اعتقادی و تعارض میان معرفت برآمده از ادله نقلی با سایر معارف اشاره شده است.در فصل سوم به کارکرد غیر استقلالی ادله نقلی اشاره شده است. ادله نقلی می توانند در منابع دیگر همچون عقل و فطرت تاثیرگذار باشند. در تبیین تاثیر وحی در عقل، ابتدا به نیازمندی عقل به وحی اشاره و سپس به معناشناسی اثاره پرداخته شد. در نهایت نیز مبحث کیفیت اثاره گری تبیین گردید. وحی با دانش افزایی، بیان لغزشگاههای و آسیب شناسی کاربست عقل در اعتقادات، و بیان محدودیت های عقل در شناخت برخی از امور، دست به اثاره عقول می زند.در تبیین تاثیر وحی بر فطرت، به اقسام فطرت و ادله قرآنی و روایی دال بر وجود فطرت در انسان اشاره شد. سپس به گونه شناسی ادله نقلی ناظر به فطرت و کارکرد توصیه ای آن اشاره گردید. در انتها نیز به شیوه های تذکری وحی پرداخته شد. وحی با تبیین اصل معرفت فطری و موطن و موقف آن، تبیین مفاد پیمان اخذ شده از انسان، آموزش کیفیت دعا کردن، ارائه دین صحیح به بندگان، از بین بردن موانع فطرت و حتی ایجاد حالت های تکوینی التجاء و اضطرار، به تذکر دادن نسبت به معرفت به خدا مبادرت می ورزند.

مرکز علمی جبل عامل از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم هجری قمری که متشکل از حوزه های علمیه ای چون جِزّین، مَشغَرَه،جُبَع، کَرَک و مَیس؛ همواره مرکز تربیت عالمان و اندیشمندان بوده است شهید اول، شهید ثانی، صاحب معالم، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از جمله عالمان این مرکز علمی شیعه به شمار می روند که در شکل گیری اندیشه های اعتقادی سایر مناطق تأثیر بسزایی داشته است. به گواه تاریخ عصر رشد و فراگیری تشیع در ایران در عصر صفوی، همزمان با رشد و بالندگی این مرکز علمی رخ داده که این نشان از تأثیر گزاری اندیشمندان این منطقه است. متکلمان این مرکز علمی روش های متفاوتی در استنباط داشته اند برخی چون شهید ثانی در استنباط تلفیقی از روش عقلی و نقلی به کار می گیرد و برخی چون شیخ حر عاملی از هرگونه استنباط عقلی حتی در مباحث پیشاوحیانی صرف نظر کرده وصرفاً به روش نقلی بسنده می کند از این رو، با توجه به نگرش های متفاوت عالمان برخاسته از این مرکز علمی , بررسی جایگاه عقل و نقل در استنباط گزاره های اعتقادی از دیدگاه این متکلمین ضروری به نظر می رسد.

برای حضرت فاطمه زهرا  فضائل و مناقب فراوانی ذکر شده و در میان مسلمانان جایگاه ویژه‌ای دارد. یکی از احادیث معتبری که پیروان مکتب اهل‌بیت و هم پیروان مکتب خلفا آن را در منابع روایی خود از پیامبر اکرم نقل کرده‌اند، حدیث «یَا فَاطِمَهُ إِنَّ اللَّهَ یَغْضَبُ لِغَضَبِکِ، وَیَرْضَی لِرِضَاکِ» است. این حدیث را افراد شاخص و مورد اعتماد اهل سنت روایت کرده‌اند از جمله؛ ابوالقاسم طبرانی، حاکم نیشابوری، ابو نعیم اصفهانی،ابن عساکر، ابن جوزی، ابن اثیر، جمال‌الدین مزّی،ابوالحسن هیثمی، ابن حجر عسقلانی و سیوطی. البته ابن تیمیه حرّانی حدیث مذکور را دروغی از طرف علامه حلّی و فاقد سند صحیح و حسن دانسته و با توجیهات و ادعاهایی آن را دروغ شمرده است. ذهبی نیز درباره سند این روایت اشکال کرده است. آگاهی بخشی به مقام والای حضرت فاطمه  و زدودن شبهات پیرامونی این حدیث از جمله اهداف تحقیق است. این رساله حدیث را از حیث مصدری و سندی هم در منابع شیعه و هم در منابع اهل سنت بررسی کرده و بدین نتیجه دست‌یافته که محدثین و علمای معروف هر دو مکتب در زمان‌های مختلف این حدیث را در کتب خودشان نقل کرده‌اند و از طریق افراد مورد اعتماد و ثقه وارد شده است و با توجه به فضای صدور حدیث و خانواده حدیثی این نتیجه حاصل شد که مضمون و شبیه این حدیث در کتاب‌های درجه اول مسلمانان به‌طور فراوان بیان‌شده است. حدیث یاد شده برخلاف ادعای شبهه کنندگان همچون ابن تیمیه، فضل بن روزبهان، ذهبی، عبدالعزیز دهلوی و عدنان عرعور دارای سند شناخته‌شده «صحیح» و «حسن» هست که بزرگان اهل سنت بر آن تصریح کرده‌اند. و با بررسی تمامی جوانب می‌توان از این حدیث بر «عصمت»،«نشانه بطلان مکتب خلفا»،«مقام ولایت»،«برتری بر دیگر زنان عالم»،«وجوب محبت و اطاعت»، «حرمت اذیّت ذرّیه آن حضرت» و «علم لدنّی» استدلال نمود.

از میان اصول سه گانه جهان‌بینی، اصل توحید از محوریت و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. زیرا قبول این اصل است که دو اصل بعد یعنی نبوت و معاد و در مرتبه‌ی بعد ایدئولوژی‌ها و بایدها و نبایدهای زندگی را به دنبال دارد. از این‌روست که شناخت حق‌تعالی و طریق نزدیک شدن به او سرلوحه‌ی برنامه‌ی یکصدو بیست و چهار هزار پیامبر و دوازده امام معصوم(ع) بوده است. در واقع هدف غایی از آفرینش انسان توسط خداوند نیز توحید است. توحید اساسی‌ترین رکن ادیان الهی است، زیرا یگانه حق مطلق و صاحب حق، خداوند است و از همین‌رو تنها توحید و اظهار آن، منشأ تجویز جنگ و سلب حیات برخی انسان‌هاست. از سوی دیگر براساس آموزه‌های اسلام، دعا برترین عبادت و خالص‌ترین اظهار توحید است. از آنجاکه کامل‌ترین بندگان، معصومین(ع) می‌باشند، دعاهای آنان نیز بهترین منبع و روش دعاست. در میان ائمه(ع)، بیشترین دعاها از امام چهارم شیعیان، حضرت سجاد(ع) نقل شده‌است. آن حضرت به دلیل ویژگی‌های عصر حیاتشان، بسیاری از اصول اساسی و آموزه‌های دینی به‌ویژه توحید و اظهار آن‌را در قالب دعا ارائه نموده‌اند. استنباط آموزه‌های اعتقادی چه از منابع وحیانی مثل ادعیه و روایات و چه از عقل، نیازمند یک قواعدی است که نقش اسناد بالادستی را ایفا می‌کنند تا انسان با داشتن آن قواعد در استنباط مسائل جزئی به خطا نرود و ملاک و معیاری برای سنجش صحّت و سقم آن مسائل داشته باشد. حال در این پایان نامه به امید خداوند متعال، به گردآوری و طرح قواعد کلامی توحید پرداخته و سپس مصادیق آن‌ها در کلام امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه مورد بررسی قرارخواهدگرفت.

ملاصدرا به عنوان یکی از بزرگترین فیلسوفان مسلمان،مکتب فلسفی خود با نام حکمت متعالیه را با داعیه جمع بین قرآن و برهان و عرفان در کتاب اسفار اربعه به عالم اندیشه عرضه کرد،بحث فرجام شناسی این کتاب،به سبب بدیع بودن نظریات فلسفی او و فراوانی معارف قرآنی وارده در این موضوع مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت. از رهگذر تحقیق حاضر که با روش مطالعه تطبیقی استنادات نقلی صدرا با آیات و روایات انجام شده معلوم شد که او در نقل شواهد حدیثی اهتمامی به اتقان اسناد و اکتفا به مصادر حدیثی شیعه نداشته و علاوه بر اعتماد به منقولات عامه و عرفا در مواجهه با ظهورات آیات و روایات برخوردی تاویلی و مبتنی بر رهیافتی فلسفی از خود بروز داده است؛معاد در اندیشه او امری نفس مدارانه و فلسفی و به معنای یک حرکت جوهری در قوس صعودی وجود در قالب نفسی جسمانی الحدوث و روحانی البقاء است و فرجام هر انسان،در درون نفس مجرد از ماده عنصری او و با درک باطن ملکات نفسانی و خیالات متناسب با آن رخ می دهد و این در حالی ست که نصوص و ظواهر روشن آیات و روایات صحبت از ایجاد دوباره عالم بعد از فنا و بازگشت روح اموات به بدن های عنصریِ دوباره احیا شده شان به میان آورده است.

تا اواسط قرون وسطا، در مسیحیت سخن از صفات خداوند نبوده و تنها بحث از اسمای الهی مطرح بوده است. در حالیکه بحث از صفات خداوند قرنها قبل در میان مسلمانان رواج داشته است. شیعه معتقد است که بحث از صفات و کیفیت انتساب آنها به خداوند از همان ابتدا در سخنان ائمه علیهم السلام مطرح بوده است. امام علی علیه السلام در خطبه اول نهج البلاغه به تفصیل به صفات الهی می پردازد. گفته می شود کلمه صفات و بحث از آن با ترجمه لاتین کتاب "دلاله الحائرین" از اسلام وارد فلسفه مسیحی قرون وسطی شد و سپس به فلسفه نوین راه یافت. تقسیم بندی صفات الهی در میان کلام مسیحیت و اسلام متفاوت است. برخی از صفات در هر دو آمده و معنای مشترکی نیز دارد. اما برخی دیگر از صفات تنها در یکی آمده ویا به حسب ظاهر و لفظ بین آن دو اختلاف است. از جمله صفات مشترک "علم مطلق الهی" است و به نظر می رسد تنها نکته اختلافی بین ایندو در باب صفات و اسماء خداوند این است که مسیحیت صفت "ابوت" را به خداوند نسبت می دهد و یکی از اسامی خداوند که بسیار پرکاربرد است "پدر" می باشد ،گاهی به معنای پدر همه مسیحیان و گاهی صرفاً پدر عیسی علیه السلام. این معنا از صفت برای خداوند با نظام اعتقادی اسلام سازگار نیست. در مسیحیت، خدا واحد و بسیط و منحصر به فرد و بی نظیر و نامحدود و کامل است و تصور دو وجود نامحدود یا بیشتر خلاف عقل و منطق است ولی وحدانیت الهی با تثلیث او تضادی ندارد .زیرا وحدانیت مانند یک عدد واحد بسیط نیست، در وحدانیت خدا، در عین اینکه معتقد به یکی بودن او هستند، وجود اقانیم ثلاثه در خدای واحد را قبول دارند.اعتقاد آنها براین است که در ذات الهی در عین وحدت تثلیث وجود دارد . امام رضا علیه السلام در خطبه ای مفصل و جامع که در کتاب توحید صدوق آمده است بحث معرفت و توحید ذات باری تعالی را مطرح نموده و فرموده اند: "مرحله اول در عبادت خداوند، شناخت اوست. قوام و اساس توحید این است که صفات زائد بر ذات را از ذات خداوند منتفی بدانیم .

علم کلام علمی است که ریشه در قرآن و حدیث دارد، در واقع عامل اصلی پیدایش مباحث و مسائل کلامی در اسلام قرآن کریم و روایات پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)و امامان معصوم( علیهم السلام )بوده است که سبب گسترش و نهادینه شدن مسائل کلامی گردیده است. لذا برخی مسائل کلامی صرفاً برخاسته از روایاتند. مانند نظریه بدا و رجعت ،هردو مقوله ای اند که ابتدا از طریق سخنان حدیثی مطرح شده اند، هر چند برای اثبات این عقاید، گاهی از قرآن کریم هم مدد گرفته می شود، چنان‌که فهم برخی آیات به مدد این اعتقادات آسان تر می شود . یکی ازمشخصه های بارز دانش کلام دراسلام ، دفاع از دین و تبلیغ و تشویق نسبت به آن است که در کتاب و سنت به عنوان یک ضرورت غیر قابل اهمال مورد تأکید قرار گرفته است. در این میان غیر از مؤدیات کتاب و سنت، سیره علمی و عملی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نیز بر این مهم، تعلق گرفته است و هر یک از آن بزرگواران در راستای اعتلای این مهم، اقدامات تابنده ای داشته اند ،یکی از ستارگان همیشه فروزان آسمان ولایت و امامت که تأثیر آموزه های اعتقادی واحادیث ایشان در شکوفایی تمدن و بالندگی علم مسلمین، زبانزد عالم است، حضرت امام علی بن موسی الرضا ـ علیه السّلام ـ است . این پژوهش از جهاتی به بعد علمی امام (علیه السّلام) می پردازد واز سوی دیگر نقش وتاثیر کلام آن حضرت را دراحیاگری مباحث کلامی بررسی می کند , که به برخی از آن هابه طور مختصر اشاره می شود: چگونگی بحث در اعتقادات , ارائه دلایل منطقی برای متقاعد کردن مردم وچگونگی رفع شبهاتی که در مسائل مختلف به وجود آمده است.و نیز نقشی که حضرت در تقریب بین ادیان ایفا کردندوهمچنین با وجود فرق فکری مختلف در عصر امام , حضرت توانستند باعث سالم سازی افکار وتعد یل فرقه های کلامی شوند. همینطورامام علیه السلام در عصری زندگی می کردند که توانستند آن همه معارف بلند توحیدی و فقهی و مسائل اجتماعی بخصوص شناخت پروردگار متعال و پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) را برای مردم تبیین نمایند و ما از برکت معارف رضوی می بینیم که در عیون اخبارالرضا چقدر مسائل سنگین و با ارزش ذکر شده است . همچنین ایشان به عالم آل محمد (صلی الله علیه و اله و سلم) ملقب شدند ، به واسطه اینکه کلام ائمه قبل از خویش را تشریح کردند ، مواردی بوده که کلماتی از امیرالمومنین (علیه السلام) و دیگر ائمه (علیهم السلام) در محضر ایشان خوانده می شد و مردم تلقی درستی نسبت به آن مطلب نداشتند و حضرت با بیانات کافی و شافی خود گره از فهم این مطالب برمی داشتند ؛ همچنین در مباحث معرفتی ، حضرت معارف توحیدی را چقدر زیبا بیان نموده اند و اگر این بیانات نبود ، این مقدار معارف توحیدی گسترش پیدا نمیکرد . درضمن آشنایی با روشهای علمی امام در برخورد با مسائل کلامی مانند روش منطقی بحث و مناظره -پاسخگویی عقلانی به سوالات مخالفین و مغلوب نمودن انها دررسیدن به تاثیر آموزه های کلامی ایشان برجامعه ی علمی وکلامی آن دوران و عصر حاضر از دیگر اهداف مورد نظر پژوهشگر می باشد.بهره گیر ی ازروشهای امام در تبیین و دفاع از معارف دین -تبلیغ دین و ترویج مسائل علمی کلامی درهرعصرو دوره ای و ترغیب اندیشمندان علم کلام به استفاده از روشهای ایشان در حوزه های مختلف اعتقادی نیزمورد نظر می باشد درضمن با دریافت نتایج مورد نظر می توان به جهت دهی فکری و سالم سازی افکار اندیشمندان و متکلمان کمک شایانی نمود.