جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله نگارنده،خوانش ژان فرانسوا لیوتار«امر باشکوه کانت»را به گونه‌ای شرح می‌دهد که در درس‌هایی دربارهء تحلیل امر باشکوه(نگارش سال 1994) و در«پاسخ‌گویی به پرسش:پسامدرنیسم چیست؟» (نگارش سال 1984)نمایان شده بود.درس‌ها زمینه‌ای را بیان می‌کند که در آن اندیشهء انتقادی خود را به منزلهء حوزهء توانایی خلاق مجازا نامحدود در آن جای می‌دهد، حوزه‌ای که به وسیلهء اصل‌ها و تنها در جست‌وجوی آنان‌ نامعین می‌شود؛«پاسخ‌گویی به پرسش»آشکار می‌سازد که چگونه این حوزهء توانایی خلاق مجازا نامحدود اندیشه در پیشگامان نمود می‌یابد.لیوتار در هردو اثرش، به گونه‌ای بنیادی،امر باشکوه کانتی را همچون‌ مشروعیت‌دهنده‌ای به پسامدرنیسم شالوده‌شکن درک‌ می‌کند. کانت در«سنجش نیروی داوری»باشکوه را آن چیزی‌ تعریف می‌کند که«توانایی محض برای اندیشیدن به‌ چیزی است،که استعداد ذهن را برای فراتر رفتن از هر حس متعارف،نشان می‌دهد.»1چنین تلاشی برای ادراک‌ مطلق در فراسوی چیزی که خیال قادر است در دریافت یا تصوری ساده باز بنمایاند،شاید به کمک«خامی» چشم‌اندازها،مانند هرم‌های بزرگ چوپس برانگیخته‌ شود،چیزی که بزرگی یا عظمت آن به ایدهء بزرگی مطلق‌ مربوط است.2ناتوانی خیال در دربرگرفتن این ایده،به‌ گونه‌ای قابل درک،به درد منجر می‌شود.3اما درد نقطهء پایان نیست؛سرشت احساس باشکوه یک«حرکت»از درد به سوی خوشی است؛«احساس بررسی‌ای زودگذر از نیروهای سرزنده و پی‌آمد سرریزی شدیدتر آن‌ها.»4به‌ بیان دیگر،فرد هراسان است،طبیعت چونان«نیستی ناب‌ در سنجش با ایده‌های خرد»ظاهر می‌شود.5از این‌جا ما به برتریمان بر طبیعت«درون و بیرونمان»و مقصد فراحسی‌مان در فراسوی طبیعت پی می‌بریم.6در این‌ نوشتار مایلم،خوانش ژ.ف.لیوتار از باشکوه کانتی را شرح دهم.همان‌گونه که عنوان کار واپسین،درس‌هایی‌ دربارهء تحلیل امر باشکوه،(نگارش سال 1994)می‌گوید، 2Lدر این‌جا درس‌هایی است که آموخته می‌شود. اساسا،کارکرد نوآورانهء مفهوم باشکوه باید برملا کردن‌ داوری ژرف‌اندیشانه(دربارهء چیزی که احساس باشکوه‌ یک نوع از آن است)باشد چه آن‌جا که این داوری همچون‌ زمینهء امری انتقادی کارکرد دارد یا به عنوان«روشی»که‌ اندیشهء انتقادی شرطهای پیشینی خودش را در آن جای‌ می‌دهد.7مفهوم باشکوه کانتی شاید چیز دیگری را به ما یاد بدهد،بدین معنی که،در نوشتهء نخست،«پاسخ‌گویی‌ به پرسش:پسامدرنیسم چیست؟»،لیوتار به باشکوه به‌ منزلهء چیزی می‌نگرد که به پیشگام همچون راهی برای‌ گستردن امر انتقاد به قلمروی هنرهای زیبا،مشروعیت‌ می‌بخشد.لیوتار مدعی است،روش پنهان در پشت‌ دیوانگی پیشگامان،درک‌ناپذیر است،مگراین‌که پیش از آن،شخص با«عدم تناسب واقعیت با مفهومی که در فلسفهء کانتی دربارهء باشکوه فهمانده می‌شود»،آشنا باشد.8

بنابر تفسیر هیدگر «سوبژکتیویسم» بنیاد متافیزیک است که از افلاطون آغاز می‌شود و با دکارت شتاب افزون‌تری یافته و تا هگل و نیچه استمرار پیدا می‌کند، هیدگر در تفسیری که از کانت و هوسرل ارائه می‌‌دهد معتقد است نه تنها ایشان راه دیگری غیر از آن چه از بدو ظهور مابعدالطبیعه در افلاطون و در ادامه با ارسطو و پس از آن در دورة قرون وسطی و نیز در دورة جدید با تفکر دکارتی استمرار یافته، نشان نداده است بلکه خود کانت مساهمت زیادی در بسط متافیزیک سوژه داشته است. این مقاله کوشیده است از رهگذر شواهدی ادعای هیدگر را مورد ارزیابی قرار دهد و با تمایز میان سنت متافیزیکی و استعلایی نشان دهد که تفسیر هیدگر از فلسفۀ کانت و هوسرل، قابل مناقشه و محل گفتگوست.

در این پژوهش، مسئله کرامت‌مندی انسان در اندیشه سیاسی دو اندیشمند بزرگ غرب و اسلام واکاوی شده و این مهم در قالب سه نظریة انسان‌گرایانه، افزوده و انسانیت بالقوه صورت گرفته است. پرسش اصلی این است که: مبنای کرامت‏مندی انسان چیست؟ در کنار این مسئله، پرسش‏های دیگری مطرح شد؛ همچون اینکه: آیا امکان سلب کرامت از انسان وجود دارد و اگر این امکان هست، با چه توجیهی؟ پاسخی که در قالب فرضیه به این پرسش داده شد، این است که کانت با نگاهی انسان‏گرایانه امکان سلب کرامت را از انسان منتفی می‌داند و علامه جعفری با نگاهی دین‌مدارانه انسان را خلیفه خدا برمی‏شمارد که در قبال جایگاه خود وظایفی دارد و در صورت نقض این وظایف، کرامتش نیز به دست خودش از او سلب می‌شود. این پژوهش بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی ابتدا اندیشه‌های این دو اندیشمند را تشریح و سپس آنها را در قالب موردنظر تحلیل کرده است.

هدف مقاله حاضر شرحِ افعال و عملکردهای تخیل از وجه هستی‌شناختی در نظر دلوز با تکیه به آثار پیش‌نقدی و نقدی کانت است. مفروض اینکه عملکردهای تخیل، در تفکر دلوز از رهگذرِ قوه صورتبخش در تفکرپیشانقدی، فعالیت سنتز و شاکله در نقد اول و نیز تولید و تکوین در امر والا و سمبولیسم در نقدسوم وضوح می‌یابد. دلوز با یک سری تأکید، سنتزهای سه‌گانه‌ی تفاوت و تکرار را بر شالوده‌ی فعل و عملکردهای تخیل کانتی استوار می‌کند. در سنتزهای کانتی به کثرات در یک زمان و مکان نظم بخشیده می‌شود. شاکله به عنوان تعین زمانی، سنتزهایی را تحت سلطه فاهمه انجام می‌دهد و به داده‌های حسی فرم می‌دهد. در دو وضعیت امر والا و نمادسازی، تخیل با فعل تولید و عملکرد تکوین با قوام‌بخشی به هماهنگی قوا می‌پردازد. سنتز زمانمند اول دلوز با تمرکز بر سنتز دریافت کانتی، متعلق به اکنون، عادت و مبتنی بر فعل انقباض است. در سنتز زمانمند دومِ دلوز، به‌موازات امر والا و تکوین شاکله‌ی کانتی، گذشته ناب، در قالب طرح پرسشی که برهم‌زننده‌ی زنجیره‌ متوالی اکنون است، تکوین می‌یابد. در سنتز سه مرحله‌ای سوم بعد از دو وقفه، فرم ناب زمان تکوین پیدا می‌کندکه با مراحل سمبولیسم و بن‌بست شاکله‌ی کانتی همخوان است. نتیجه اینکه سنتزهای زمانمند دلوزی در تفاوت و تکرار، مبتنی کنش، فعل و عمل تخیل کانتی در وضعیت‌های مختلف است.

برداشت کانت از فرهنگ، عمدتاً به آثار متاخر او در حوزۀ تاریخ، انسان‌شناسی و غایت‌شناسی محدود شده است. همچنین به دلیل استعمال مبهم و نامنظم اصطلاحات Kultur و Bildung (و آمیختن آنها با مفاهیمی همچون Zivilisation و Erziehung) در نیمۀ دوم قرن هجدهم، در فضای فکری آلمان، عمدتاً فهم معنای فرهنگ بسیار مبهم و مناقشه‌برانگیز است. لذا مقالۀ حاضر، نه تنها محدودۀ بحث خود را به دورۀ نقادی کانت و سه نقد اصلی او محدود کرده‌ است و نیز نه تنها به تفکیک نشان داده است که استعمال اصطلاحات Kultur و Bildung نزد کانت در این آثار چگونه و به چه معنا صورت پذیرفته است، بلکه همچنین همواره به مبانی نظری و متافیزیکی این کاربردها نظر داشته است. در یک کلام، مقالۀ حاضر می‌کوشد تا با دسته‌بندیِ موضوعی و تحلیلیِ کاردبردهای مختلف فرهنگ در سه نقد اصلی کانت، معنا و دلالت‌های مفهومی این اصطلاحات را روشن سازد و در نهایت به این پرسش اصلی پاسخ دهد که مفهوم «فرهنگ» در فلسفۀ نقادی کانت به چه معناست؟

دغدغه این نوشتار، توصیف و تحلیل رابطه دین و سیاست در اندیشه مدرن است. گرچه متفکران زیادى در عصر مدرنیته به نسبت‌یابى دین و سیاست پرداخته‌اند، تمرکز بر سه متفکر بزرگ این دوره؛ یعنى هابز، لاک و کانت، کمک خواهد کرد تا برخى از ریشه‌هاى مجادلات کنونى ایران درباره نسبت دین و سیاست را کشف کنیم. تفکیک دین طبیعى از مذهب مدنى و ابزار نگارى دین در نظریه هابز، تفکیک نهاد دولت از نهاد دین و بنیان‌گذارى نظریه سکولاریزم در نظریه لاک و بالاخره تأویل بردن دین وحیانى به اخلاقى در نظریه کانت، شاید مهم‌ترین نظریه‌هاى موجود باشند که تأملى دوباره مى‌طلبند

یکی از عوامل موفقیت استعمار در سرزمین های مستعمره خود، علاوه بر گزینه نظامی، استفاده هوشمندانه از فنون بلاغت و سخنوری بوده و از این رو مأموریت متمدن سازی اروپایی بر اساس فرهنگ به عنوان سخنوری پایه گذاری و از طریق ادبیات و فلسفه قرن هجدهم و نوزدهم دنبال شده است. «امانوئل کانت»، فیلسوف بزرگ قرن هجدهم آلمان، در کتاب «نقد قوه حکم» خود که بخش اول آن فلسفه ذوق (مبحث زیبا و والا) و بخش دوم آن به غایت شناسی اختصاص دارد، سوژه ای را معرفی می کند که تحت شرایط خاصی به درک زیبایی، والایی و غایتمندی نائل می شود؛ اما از آنجایی که از نظر کانت چنین درکی متعلق به همگان نیست، این پرسش فراروی منتقدان قرار می گیرد که آیا می توان گفت سوژه کانتی در نقد سوم، نشانی از نژادگرایی و استعمار در خود دارد؟ مقاله حاضر بر اساس آرای «گایاتری چاکراورتی اسپیوک»، منتقد و اندیشمند مشهور حوزه مطالعات پسااستعماری، به بررسی و پاسخ این پرسش می پردازد. اسپیوک بر این اعتقاد است که نظرهای کانت در دو مورد دارای نژادگرایی و استعمار است؛ یکی در تحلیل والایی که می گوید انسان خام به دلیل آنکه آموزش دیده و بافرهنگ نیست، والایی را تنها به عنوان مفهومی دهشتناک درک می کند و دوم در بحث غایت شناسی که بومیان استرالیایی را فاقد فاعلیت انسانی می داند. بنابراین سوژه شناسای جهان شمول یا انسان کانتی به تمامی بشریت رجوع نمی کند، بلکه تنها به سوژه آموزش دیده بورژوایِ مردِ دوران روشنگری اروپا که بخشی از اصول عقلانی گسترش امپریالیسم را فراهم کرده است، توجه نشان می دهد.

کانت با تفسیر عقل عملی به مثابه واقعیتی پیشینی، تصویری از اخلاق ارائه می‌دهد که وجهه‌ی آرمان-گرائیِ آن بمراتب قوی‌تر از وجهه‌ی واقعیِ آن است. در ملاصدرا عقل عملی به مثابه پدیده‌ای ذومراتب با واقعیات انسانی همخوانی داشته و مصلحت میزان برانگیختن اراده قرار می‌گیرد. در نتیجه احکام به تبع مصالح به «کلی، ضروری، جزئی و غیر ضروری» تقسیم می‌شوند. چنین تلقی از اخلاق بهتر از تلقی مطلق‌گرایانه‌ی کانت می‌تواند مشکل نسبیّت را حلّ ‌کند. کانت با اعتبار بخشی به «قانون اخلاق» و مبتنی کردن امکان گزاره‌های اخلاقی بر «اراده‌ی آزاد»، صدق و عینیّت این گزاره‌ها را معلول انطباق آنها با قانون اخلاق می‌داند. اراده آزاد به مثابه علیّت مطلق تنها بکار توجیه امکان این گزاره‌ها می‌آید. این امر سبب می‌گردد تا این گزاره‌ها با چالش ثنویت ذهن و عین مواجه گردند. اما در ملاصدرا گزاره‌های عملی با تکیه به وحدت جمعی نفس و اتحاد رقیقه و حقیقه، با ذات نفس و حقیقت واحده‌ی وجود مرتبط است. قهراً صدق این گزاره‌ها معلول ارتباط آنها با مراتب هستی بوده و از این چالش بدور خواهند بود. کانت برای اثبات جاودانگیِ گزاره‌های اخلاقی از مفهوم «جاودانگی نفس» کمک می‌گیرد. این مفهوم نیز تنها بکار توجیه چگونگی تحقق فعل اخلاقی در زندگی درازمدت انسان می‌آید. این امر سبب می-گردد تا جاودانگی اخلاق در قلمرو پدیدار اما به پشتوانه ناپدیدار توجیه گردد. اما در ملاصدرا جاودانگیِ فعل حکیمانه از طریق «ملکات نفسانی» و بر اساس «وحدت شخصی نفس» و به پشتوانه «علم حضوری به ذات» تبیین می‌شود. قهراً جاودانگی اخلاق مستقیماً بر دریافت نفس‌الامری اشیاء مبتنی خواهد بود. کانت با مبتنی نمودن اخلاق بر اصول موضوعه، بناچار تمام نتائج آن مانند «جمعی بودن اخلاق» و «حقوق متقابل شهروند و حاکم» را در قلمرو پدیدار اما به پشتوانه ناپدیدار تفسیر خواهد کرد. اما در ملاصدرا شناخت ذات ممکن است، در نتیجه تلقی «فردی و اجتماعی» از اخلاق و یا مبتنی کردن جامعه ایده‌آل بر «خلیفه الهی و روابط متقابل خلیفه با مردم»؛ همگی ریشه در درک وجودی دارد که حکیم متعالیه مستقیماً از ذات موجودات دارد.