جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی حکم عقل در خصوص شک در تکلیف الزام اور از سوی خداوند، یکی از موارد مهم در فقه اسلامی است. در این خصوص نظر رایج بین اصولیان قایل شدن به برایت عقلی به استناد قاعده قبح عقاب بلابیان می باشد. با این وجود، شهید ایت ال... صدر ( ره)، مخالف قاعده فوق و قائل به لزوم احتیاط می باشند، دیدگاه شهید صدر تحت عنوان نظریه حق الطاعه مورد توجه و نقد دانشمندان قرار گرفته است. در این تحقیق با روش کتابخانه ای برانیم تا به بیان دیدگاه شهیدصدر، نقدهای پیرامون ان از جمله نقد ایت ال... املی لاریجانی، ایت ال... فاضل لنکرانی و وحید بهبهانی و پاسخ های مطرح شده، بپردازیم.

مساله میراث یکی از مسایل مهمّ و مشکلات پیچیده‌ای ست که متفکران مسلمان در طول قرن‌های متمادی با آن مواجه بوده‌اند، و برای آنها چالشی بزرگی به حساب می آمد. لذا آنها سعی کرده‌اند به بررسی این مساله بپردازند تا یک روشی که یک مطالعه موضوعی درباره میراث تامین کند کشف یا تاسیس کنند. در این چارچوب نوشتار حاضر در راستای روشن کردن این موضوع می باشد البته از منظر دو متفکر برجسته دوران معاصر که به این موضوع پرداختند و تلاش کردند تا یک روش به دست می آورند که میراث را به جلو می برد، وغایات که از آن منتظر است محقق می شود، این دو متفکر اسلامی عبار تند از: سید محمد باقر صدر و طه عبد الرحمن. سید محمد باقر صدر روش موضوعی کلی برای مطالعه میراث دینی پیشنهاد کرده. این روش به عناصر میراث به شکل کلی شمولی نگاه می کند، نه نگاه تجزیئی. در این روش وی به بعضی از مبانی فلسفی، منطقی ومعرفت‌شناختی استناد کرده که مهم‌ترین آنها آنچه در منطق وچگونگی توجیه استقرا ارائه کرده. سید صدر بر خلاف منطق ارسطی که استقرا را به استناد به قضایای اولی عقلی توجیه کند معتقد است که می توان به شکلی دیگر آنرا توجیه کرد و آن بر اساس حساب احتمالات می باشد. در این راستا وی به تاسیس یک نظریه‌ای جدیدی در احتمالات پرداخته و بنابر آن یک معرفت‌شناسی جدیدی ارائه کرده که علاوه بر توالد موضوعی بر توالد ذاتی هم اتکا می کند و آنرا مکتب ذاتی در معرفت نامیده‌است. متفکر اسلامی طه عبد الرحمن پیشنهاد کرد تقویم میراث دینی را در چاچوب حوزه تداولی (المجال التداولی) که به سه رکن زبان واعتقاد و معرفت به اضافه عمل محدود کرده انجام بشود. مبنای وی بعض مبانی فیلولوجی وزبان‌شناختی بود، مانند فلسفه کاربرد‌شناسی (Pragmatics) و اصل بلاغی بودن گفتار فلسفی ومنطق استدلالی حواری که بر مبنای همسانی مبتنی است. اما در جانب معرفت شناسی طه عبد الرحمن تاکید می کند بر لزوم برجسته کردن عمل برای رسیدن به بالاترین مراتب معرفت ودقیق‌ترین آنها، واینکه نظر به تنهایی عاجز از اینکه حقایق ادراک کند. در ضمن روش مستند بر تحلیل منطقی و تفریع زبانی است.

تردیدی نیست که جامعه شناسی از جمله علومی است که با پیروی از روش‌های مختلف پژوهشی، برای رسیدن به قوانین و مقررات، به مطالعه نظام‌ها و روابط اجتماعی می پردازد. علاوه بر اینکه این علم با مفهوم ماهیت حقایق مختلف اجتماعی شناخته می شود، در بررسی جامعه با تمام جزئیات و به روش علمی نقش دارد و این امر موجب توسعه و پیشرفت جامعه می شود. البته توجه به جامعه و توسعه آن و بیان نقاط ضعف و قوت در نظام اجتماعی به جامعه شناسان ختم نمی شود، بلکه علما و اندیشمندان اسلامی مانند شهید صدر (قدس سره) تلاش قابل توجهی در این زمینه داشته اند. حتی می‌توان این دستاوردها و نتایج را عمیق‌تر و دقیق‌تر از آنچه خود جامعه‌شناسان آورده‌اند، بشمار آورد. از این رو، این پایان‌نامه به منظور روشن ساختن ابتکارات شهید صدر و بیان مقصود از جامعه فرعونی و تعریف ویژگی‌های آن و اثبات جامعیت احکام الهی مکان-زمانی قرآن آمده است. موضوع جدید این پژوهش، سرنگونی نمادهای جامعه فرعونی در هر زمان و مکان، و تعیین علل و راه حل‌های آن است. در این تحقیق، برای شناخت ماهیت جامعه فرعونی و عوامل پدید آورنده آن از روش استقرایی و تحلیلی استفاده شد و آیات قرآنی مرتبط با تحقیق مورد بررسی قرار گرفت و پژوهشگر به نتایج رسید که مهمترین آنها از قرار زیر است: شناخت انواع جوامع از نظر جامعه شناسان به صورت کلی و از نظر شهید صدر به صورت ویژه. شناخت قوانین و سنن تاریخ در ایجاد قوانین معرفت و هدایت جوامع تأثیر دارد، به همین ترتیب، تشکیل جامعه فرعونی تنها به دست یک فرد مستبد و سرکش نیست، بلکه درنتیجه وجود یک جامعه سرکش و ستمگر با تمام انواع و ارکان آن است. مهم ترین عاملی که باعث ایجاد جامعه فرعونی می شود، سرکشی و تجاوز انسان از حدود خودش است، درحالی که انسان فقط با ایستادن در آستان بندگی خداوند متعال، و با ایمان به توحید او و عمل به وظیفه و ترک محرمات کنترل می‌شود. بیماری زورگویی و سرکشی یکی از حادترین بیماریهایی است که افراد و جوامع را نابود می کند و نظام‌های حاکمه‌ای که به این بیماری مبتلا می شوند، علائم و ویژگی‌ها و خصوصیاتی دارند که آنها را از سایر نظامهای حاکم متمایز می کند. در اینجا مجموعه ای از ایرادات وارده بر اندیشه اسلامی آمده است، که توسط گروهی از محققین و نویسندگانی اتخاذ شده که وقایع تاریخی را در منطق قرآن کریم بر اساس مادیات تحلیل و تفسیر کردند و با تفسیر و برداشت نادرست از آیات قرآن کریم، مدعی شدند که اینها مبنای تحلیل تاریخ اسلام محمدی است. در این پژوهش پاسخ به این اشکالات و روش رفع آنها بیان گردید.

«گفتگو با متن» الگوی مشترکی است که هم شهید صدر در تفسیر موضوعی و هم گادامر در هرمنوتیک فلسفی به عنوان عامل تحقق فهم، بر آن تأکید کرده‌اند. از آنجا که رویکرد شهید صدر به «فهم متن قرآن» توصیه‌ای و رویکرد گادامر به «فهم متن» توصیفی است، پژوهش حاضر از رهگذر مطالعه تطبیقی این دو رویکرد، میزان رَوایی دیدگاه روش‌شناختی شهید صدر را مبتنی بر دیدگاه پدیدارشناختی گادامر مورد بررسی قرار داده و به پی‌جویی این پرسش پرداخته‌است که بایدها و نبایدها در روش تفسیری شهید صدر تا چه اندازه منطبق بر هست‌ها و نیست‌ها در هرمنوتیک گادامر است؟ به جهت آن‌که الگوی مذکور در اندیشه این دو متفکّر خاستگاه یکسانی ندارد و تشابه دو نظریه ساختاری است، پژوهش حاضر از نوع «مطالعات تطبیقی کلان مبتنی بر همسانی ساختاری» به شمار می‌آید. بررسی عناصر گفتگو در هر دو نظریه مشروعیت هستی‌شناختی الگوی «گفتگو با متن» در تفسیر موضوعی را به اثبات رسانده و نشان می‌دهد که تفاوت‌های دو نظریه ریشه در اموری خارج از ماهیت و فرآیند فهم دارند و از این‌رو به اعتبار هستی‌شناختی روش تفسیر موضوعی خللی وارد نمی‌کنند.

عدالت از شوون و مقومات وجود و محور زندگی انسان است . چه بدون آن نه دایره وجود به هم رسیدی و نه آدمیان زندگانی را در می‌یابند. بنیاد هستی و آدمی بر عدل سرشته شده است . و راه یابی انسان به سوی سعادت جز با انتخاب آگاهانه طریق عدل و قسط محقق نمی‌گردد. جامعه بشری نیز جز با قیام و بسط عدل قوام نمی‌یابد. در راه تبیین عدالت در طول تاریخ نظریه‌های متعددی ارائه شده که اغلب آنها به دلایلی چون تک بعدی، اعتباریت ، نسبیت گروی، کثرت گرایی اخلاقی، برخورداری از مبانی ضعیف یا فقدان مبنا و... عملا تبدیل به ابزار ایدئولوژیک نظامهای حاکم گشته‌اند. در اسلام، نیز، هر چند این مسئله به وضوح در کتاب و سنت طرح شده است . ولی در طول تاریخ با ورود به حوزه منازعات کلامی و فقهی و... به تدریج ابزار سلطه دستگاههای حاکم گردیده و همین امر باعث ایجاد رکو.د و انحراف در نگرش غالب مسامانان به مساله عدالت شده است . البته در نگرش شیعی، عدل به عنوان یکی از اصول دین و مرتبط امامت و رهبری جامعه و عصمت امام باعث خود انگیختگی و ظلم‌ستیزی شیعیان گردید ولی در این حوزه نیز بستری که توانست زمینه‌های لازم برای نظریه پردازی در باب عدالت را در درون خود فراهم آورد، حکمت سیاسی عدالت است . که با ابونصر فارابی تاسیس شد و بویژه در حکمت صدرایی جایگاه حقیقی خود را بازیافت و اندیشمندانی چون امام خمینی و شهید صدر در جهت شکوفایی آن همت گماشتند. حکمت سیاسی ما که در بنیان، ماهیت و محتوا اسلامی است با هدف قرار دادن سعادت حقیقی انسان و عبور او از مدینه برای رسیدن به آن، عدالت را به مثابه خط مستقیم و سیر اعتدالی ترسیم کرد که تنها راه رسیدن به سعادت است . بر همین اساس ما در این نوشتار با توجه به دیدگاههای اندشمندان مورد بحث به ارایه نظریه‌ای در باب عدالت پرداختیم که براساس مفاهیمی چون فطرت ، حکمت (بیان) و عدل وجودی شکل می‌گیرد. در این نگاه عدالت امری فطری-مدنی و در عین حال عینی-انسانی است که بر سه اصل اساسی (وجدان)، (عقل) و (آزادی) ابتناء می‌یابد. براساس این نظریه، عدالت به مفهوم اعتدال، تناسب توازن، وسطیت حقیقی، طریقه مستقیم و استقامت بر آن است و مساوات ، قانونی بودن، احقاق حقوق، رعایت شایستگیها و... از مصادیق آن تلقی می‌شوند. به علاوه در قالب چنین نظریه‌ای عدالت دارای مفهوم مطلق و غیرنسبی، ذاتی، غیرتاریخی، عقلانی و منطقی، غیر عقلانی، عام و فراگیر، واقع گرایان، آرمان جویانه و قابل اجراست . عدالت صفت حقتعالی (ذات و فعل)، مقوم کائنات ، خصوصیت انسان، خصلت و ویژگی جامعه و نهادهای اجتماعی، قانون، اخلاق، مدنیت تعلیم، و تربیت ، قضاء و غیره بوده، به علاوه امری طبیعی، تک بعدی،تک گفتاری، تک موضوعی، قرارداری و نسبی گرایانه نمی‌باشد. همچنین عدالت معیار و ملاک اولیه دین، شریعت ، قانون، فقه، حکومت و تمام اعتباریات زندگانی انسان است .

در قرن اخیر دو کتاب «اقتصادنا» از شهیدصدر و «ساختار انقلاب‌های علمی» از کوهن، وارد فضای علمی شدند که یکی مستقیماً فلسفه علمی است و دیگری در پایه مباحث اقتصادی، رویکردی فلسفه علمی دارد. ‌در جامعه جهانی، کتاب کوهن یکی از کتاب‌های فلسفه علمی رسمی محسوب شد، و از نظریات او برای تحلیل جریان‌های علمی استفاده شد، تا جایی که واژه پارادایم بهعنوان واژه‌ای همه‌گیر بر سر زبان‌ها افتاد؛ ‌اما کتاب اقتصادنا با وجود ارائه دیدگاه‌ها و تحلیل‌های فراوان فلسفه علمی چنین موقعیتی پیدا نکرد. ‌ شناسایی دیدگاه‌های فلسفه علمیِ پنهانمانده برای جوامع علمی که باوجود غنای معرفتی و اجتماعی، کمتر مورد توجه قرار گرفتهاند، می‌تواند سطح آگاهی جامعه علمی و نظریات بدیل در حوزههای مختلف دانش را افزایش دهد. ‌در اینراستا، مقاله حاضر نشان می‌دهد که چگونه مؤلفه‌های یک فلسفه علم تمامعیار رئالیستی در اقتصادنا حضور دارد؛ مؤلفههایی که موجب می‌شود دیدگاه موجود در اقتصادنا در عین دارا بودن بسیاری از نقاط قوت نظریه پارادایم‌های کوهن، گرفتار مسئله نسبیت‌گرایی نشود. همچنین این دیدگاه می‌تواند موجبات این را فراهم سازد که قیاس‌ناپذیری پارادایمی که در دیدگاه کوهن وجود دارد مانعی برای گفتگوی میان اندیشه‌ها، نباشد. ‌این امر از طریق مقایسه نظریات علم‌شناختی شهیدصدر در اقتصادنا و کوهن در ساختار انقلاب‌های علمی به انجام میرسد.

آیت‌الله شهید سیدمحمدباقر صدر در شمار اندک اندیشورانی است که ضمن «جامعیت و گستردگی»، «اصالت و عمق»، «نظام‌مندی و انسجام»، «ثمره‌یابی و نگرش عینی» و «به‌روز بودن و عصری زیستن» توانسته نوآوری‌های بسیاری در حوزه‌های مختلف دانش اسلامی رقم بزند که زوایای مسئله کلامی«حسن وقبح» نمونه‌ای از آنهاست. نوشتار حاضر می‌کوشد اندیشه‌های وی را در چهار حوزه «معنا شناسی»، «هستی شناسی»، «معرفت‌شناسی» و «منطق شناسی حسن و قبح» جمع‌آوری، تنظیم، تحلیل و تقریر کند و در پایان با بهره‌گیری از میراث کلامی و فلسفی پیشینیان، مورد ارزیابی قرار دهد. کتاب «حسن و قبح در اندیشه شهید صدر» در شش فصل تهیه و نگاشته شده است؛ نویسنده این کتاب در فصل نخست کلیاتی همچون «مؤلفه های مسأله حسن و قبح»، «پیشینه مسأله حسن و قبح» و «حسن و قبح در اندیشه شهید صدر» و در فصل دوم «معناشناسی حسن و قبح» را از طریق بررسی «رابطه حسن و قبح با مصلحت و مفسده»، «رابطه حسن و قبح با استحقاق مدح و ذم»، «رابطه حسن و قبح با میل و غریزه»، «رابطه حسن و قبح با استحقاق ثواب و عقاب»، «تفسیر صحیح حسن و قبح در اندیشه شهید صدر» و «حسن و قبح، مفهوم ماهوی، منطقی یا مفهوم فلسفی» مورد تبیین قرار داده است. نگارنده این کتاب در فصل سوم «هستی‌شناسی حسن و قبح»، در فصل چهارم «معرفت‌شناسی حسن و قبح»، در فصل پنجم «منطق‌شناسی حسن و قبح» و در فصل ششم «کاربردشناسی حسن و قبح» را مورد تبیین و بررسی قرار می‌دهد. کتاب «حسن و قبح در اندیشه شهید صدر» نوشته محمدعلی اسماعیلی به‌همت مؤسسه بوستان کتاب قم در 488 صفحه منتشر شده است.