جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عارف کسی است که خداوند ذات و صفات و افعال و اعمالش را به او نشان دهد. عرفان حالتی است که از راه شهود حاصل گردد بنابراین عرفان حرکت انسان در باطن خودش به سمت خداوند است و این حرکت زمانی و مکانی نیست اما در تعریف سیاست عبارت‌اند از؛ مشی و روشی است که برای اصلاح امور شخصی و اجتماعی، تا افراد با تدابیر اجتماعی و فردی به بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی، مالی، نظامی بپردازد. حال با توجه به این تعاریف ما در این مقاله به دنبال پاسخگویی به این هستیم که آیا بین عرفان و سیاست رابطه‌ای وجود دارد؟ در پاسخ به این سوال با دو گروه مواجه می‌شویم گروه اول موافقان این رابطه مانند امام خمینی، جوادی املی، محمدتقی جعفری و گروه دوم مخالفان این رابطه که می‌توان به سید جواد طباطبایی و عبدالکریم سروش اشاره کرد . امام خمینی بر اساس اسفار اربعه ملاصدرا نشان می‌دهد رابطه‌ای بین عرفان و سیاست و انقلاب وجود دارد.

از آنجایی که اندیشه سیاسی امام خمینی زیربنا و شالوده عمده نظم فکری حاکم بر اندیشه تأسیس جمهوری اسلامی ایران است، لذا، هرگونه تلاش برای شناخت ماهیت این نظم سیاسی نوپدید در جهان معاصر لاجرم از شناخت قریب به واقع از ماهیت، ارزش‌ها و سازوکارهای درونی نظام اندیشه‌ورزی سیاسی بنیان‌گذار آن است. از این رو، تلاش‌های نظری نه چندان پرتعداد برای تبیین اصول روش‌شناختی حاکم بر مطالعه و فهم اندیشه سیاسی ایشان از سوی پژوهشگران و کاوندگان علوم سیاسی کشور انجام پذیرفته و روش‌های مختلفی برای این امر پیشنهاد شده است. نگارنده با هدف ارزیابی از میزان کارایی و اثربخشی روش‌های پیشنهادی موجود، درصدد است تا با بهره‌گیری از روش فراترکیب، روش مطلوب و کارآمد برای این امر را معرفی نماید. یافته‌های پژوهش حاضر بدین قرار است که فهم اندیشه سیاسی امام خمینی در چارچوب قرائت نوگرایان فقهی معاصر یا همان جریان عقل‌گرای اجتهادی شیعی میسر بوده و خوانش ایشان از امر سیاسی نیز متأثر از همین فهم فقیهانه از سیاست است؛ لذا، بر خلاف آنچه برخی معتقدند تقدم مصالح نظام اسلامی بر احکام اسلامی به نوعی کنارگذاشتن شریعت به نفع امر عرفی است، نگارنده بر این باور است که این رویکرد ناشی از فهم فقیهانه و نگرش نواندیشانه ایشان نسبت به امر دینی و قدسی است. در بعد دوم این تحقیق که مسئله روش فهم است نیز به نظر می‌رسد در باب روش‌شناسی مطالعه اندیشه سیاسی امام خمینی، عنصر زمان و مکان نقش محوری داشته و کاربست روش‌های متن‌گرا در کنار روش‌های برهانی ـ عقلی می‌تواند ظرفیت بالاتری برای فهم اندیشه سیاسی ایشان را فراهم آورد.

زنان به عنوان نیمی از پیکر اجتماع در عرصه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نقش بسیار مهمی ایفا می کنند. حال زنان برای رسیدن به این جایگاه باید به مرحله توانمند سازی خود برسند. هدف توانمند سازی کمک به افراد ضعیف است تا تلاش نمایند بر ضعف‌هایشان غلبه؛ جنبه‌های مثبت زندگی‌شان را بهبود بخشیده، مهارت‌ها و توانایی‌هایشان را برای کنترل عاقلانه بر زندگی افزایش داده و آن را در عمل پیاده نمایند. در جامعه ایران نیز از قدیم تاکنون مسئله زنان مورد بحث بوده است. امام خمینی یک از اندیشمندان مهم در این زمینه می‌باشد. در این مقاله از چهارچوب نظری توماس اسپریگنز و بررسی جامعه موجود. جامعه مطلوب و راه‌حل به بررسی توانمندسازی زنان از نگاه امام خمینی پرداخته‌شده است. مهم‌ترین نتایج عبارت‌اند از ایجاد حکومت اسلامی و اجرای واقعی قوانین و مقررات آن در جامعه موجب ایجاد زمینه‌های مناسب برای توانمندسازی و ایجاد جایگاه مناسبی برای زنان در جامعه می‌شود.

در علم اصول، علم به دو دسته تفصیل و اجمال تقسیم می شود. این دو علم در بیان و کشف احکام شرعی کمک شایانی به مجتهد و فقیه می کند. علم تفصیلی، به معنای مشخص بودن اصل تکلیف است، اما علم اجمالی به معنای علم به جامع همراه با شک در جایگاه استقرار آن است. پس در این که این علم به میزان جامع تکلیف آوری آن مشخص است، اتفاق نظر وجود دارد اما تکلیف آور بودن علم اجمالی نسبت به بیشتر از جامع مورد اختلاف است. حال سوال این است که وجوب موافقت قطعیه یا حرمت مخالفت قطعیه درعلم اجمالی، از دیدگاه آخوند خراسانی و امام خمینی چه تاثیراتی در تعیین فعلیت احکام دارد. بررسی توصیفی تحلیلی این مسئله، نشان می دهد آخوند خراسانی(ره) در علم اجمالی، فعلیت من جمیع الجهات باشد، پس مخالفت قطعیه اش حرام، و موافقت قطعیه اش واجب است. ولی اگر علم اجمالی فعلیت لامن جمیع الجهات داشت، علم اجمالی در هر دو مقام شامل تکلیف آوری می شود. امام خمینی(ره)برخلاف مرحوم آخوند(ره) معتقد است با موجود شدن علم اجمالی در وجوب موافقت قطعیه، مخالفت قطعیه حرام بوده و موافقت احتمالی کفایت می کند. یعنی نیازی به ترک همه اطراف موضوع نیست. این امر موجب می شود در صورت تزاحم با مفسده قویتر، جواز عمل قبیح نباشد.

روشنفکری دینی امام در کسوت آموزه‌های وصیت‌نامه با نقد بنیادین سیاستهای پهلوی، اسلام‌ستیزی غرب و شرق را به مبارزه طلبیده بود. بن‌مایۀ مذهبی وصیت‌نامه، برگرفته از سنّتهای‌اسلامی‌ای بود که قرنها مانند یک عرف اجتماعی در میان ایرانیان وجود داشت. هدف: هدف از نگارش این مقاله، بازخوانی اندیشه‌های مبارزاتی امام(ره) با شالوده‌های غربی و شرقی رژیم پهلوی از رهگذر وصیت‌نامۀ ایشان بود. روش: برای گردآوری اطلاعات از شیوۀ کتابخانه‌ای استفاده شد. از این رو، روش هرمنوتیک قصدگرای اسکینر، با تحلیل متن وصیت‌نامه توانست به بازخوانی از سنّتها و کشف نیت مؤ‌لف بپردازد. یافته‌ها: روش قصدگرای اسکینر با تشریح رابطۀ بین نظر و عمل سیاسی امام، ضمن فهم نیت متن وصیت‌نامه به عنوان ایدئولوژی ایشان، به همترازی آن با متن و غبارروبی از ایدئولوژی رقیب پرداخت. نتیجه‌گیری: مبتنی بر روش اسکینر، وصیت‌نامۀ امام به عنوان ایدئولوژی برتر، سهم خود را در کنش و واکنش فکری، عملی و مبارزاتی عصر خویش و پس از آن ایفا کرده بود. از این رو با خوانش متن، هم امکان پی بردن به نیت امام به عنوان مؤ‌لف متن فراهم می‌شد و هم بر روشنفکری ایشان نظری افکنده می‌شد.

از جمله مسائلی که متکلمان مسلمان بدان پرداخته‌اند، چیستی هویت انسان و چگونگی تداوم این هویت در عالم دنیا و عوالم بعدی است، به طوری که با موضوعات مختلفی از «عدل الاهی» در ارتباط است. بر اساس اصل عدالت الاهی، وجودِ انسان در حرکت خویش از عالم دنیا به آخرت دارای وحدت و پیوستگی وجودی است تا ثواب و عقاب در آخرت به همان فردی تعلق بگیرد که در دنیا استحقاق آن را یافته است. بر این مبنا، تحقیق حاضر در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: «وحدت و پیوستگی وجود انسان در دنیا و آخرت در نظر فیاض لاهیجی و امام ‌خمینی چه معیاری دارد؟». پاسخ طبق دیدگاه برگزیدهٔ کلامی این دو عالِم در باب وحدت هویت و پیوستاری وجود آدمی در دنیا و آخرت بررسی شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که فیاض لاهیجی در بیان معیار این وحدت به عالم برزخ یا مثالی قائل نمی‌شود؛ بلکه بر اساس حقیقت وجودی انسان (نفس مجرد) و تعلق‌گرفتن بدنی غیر از بدن دنیایی (ولی مشابه آن) به نفس، ادله خویش را مطرح می‌کند؛ اما در تبیین موسوی خمینی وجود عالم مثال (برزخ) و بدن برزخی یا مثالین (بدنی رقیقه و لطیفه) اهمیت بسزا دارد. این پژوهش به روش تطبیقی و شیوهٔ گردآوری کتاب‌خانه‌ای انجام شده است.

امروزه مدارا علاوه بر یک الگوی اخلاقی، از مسائل مهم اجتماعی و سیاسی است. بسیاری از فیلسوفان در کنار تاکید بر مناسبات فردی به‌ضرورت مدارای اجتماعی تأکیددارند. توصیه به این نوع از مدارا مولود کثرت‌گرایی مبتنی بر دیدگاه هایی چند در معرفت‌شناختی است. تمایز معرفت‌شناسی کانت میان نومن و فنومن از آن جمله است ،نظریه ای که توسط جان هیک تعمیم ودر کنار مفاهیم و مبانی دیگر در حالی که آن را منتسب به عارفان مسلمان می دانست، به عرصه معرفت دینی و مسئله نجات کشاند تا درنهایت دلیلی برای توصیه به مدارای اجتماعی-سیاسی باشد. پژوهش پیش رو می کوشد پس از نقل و نقد نظریه و انتساب هیک ، مبنایی جایگزین برای کثرت‌گرایی معرفی کند. بر اساس این مدل پیشنهادی برگرفته از عرفان با تأکید بر نظرات امام خمینی «انسان» به‌عنوان برترین مظهر ، خاستگاه«مدارا» است و مدارا نه محصول کثرت‌گرایی بلکه مولود انسان‌شناسی متعالی است. برآیند این مدل تمایز میان عقاید و باورها از یک‌سو و صاحبان آن از سوی دیگر است و می‌توان در همان حال که شخص را نسبت به باورها و رویه­ ها منتقد باقی گذارد، در برابر دارندگان یا عاملان آن روادار نگاه داشت و به نتایج غیرمنطقی کثرت‌گرایان و یا تعصب خام انحصارگرایان نیز تن نداد.

صوفیه تا پیش از ابن‌عربی تجلّی را غالباً به معنای مطرح در عرفان عملی (تجلی شهودی) به کار می‌بردند. نظریة تجلی حق در عرفان نظری محیی‌الدین و شارحان وی مطرح شده؛ اما به تجلی حق در دعا که بیشتر مربوط به ساحت عبادی عرفان عملی است، کمتر توجه شده است. نظریه تجلی حق در عرفان نظری در ظهور مظاهر از مبدأ خلقت یعنی باری‌تعالی است و بازگشت همین نمودها به خود حضرت حق که در دو قوس صعود و نزول صورت می‌پذیرد. در عرفان عملی، تجلی را شهودی دانسته و آن را تابش نور حق بر دل سالک خوانده‌اند. جلوه‌گری نور الهی ناشی از حبّ پروردگار به بنده بوده، موجب رخداد کشف و شهود، و رشد و کمال و ترقی در قوس صعود می‌گردد. با توجه به جایگاه کاربردی تجلی حق در دعا در عرفان عملی به بررسی آرای عرفانی ابن‌عربی و امام خمینی در این باره پرداختهایم. سلوک عملی ابن‌عربی معرفت‌شناسانه است. امام خمینی دارای سلوکی است سائلانه و عارفانه؛ سلوکی مبتنی بر دعا و مسئلت در سیرة امامان معصوم (ع) و نیز معرفت در مکتب ابنعربی. این پژوهش تلاشی در تبیین شباهت‌ها و تفاوت‌ها و چگونگی اندیشه‌ها و سلوک عرفان عملی این دو شخصیت تأثیر‌گذار، در موضوع تجلی حق در دعاست.

اتحاد یا تغایر «طلب» و «اراده» از مباحث مورد اختلاف علمای اصول فقه است. منشأ این اختلاف به علم کلام و تفاوت دیدگاه​ها در صفت تکلم خدای متعال بازمی‌گردد. اشاعره در مورد تکلم خداوند به آموزه «کلام نفسی» اعتقاددارند و به همین دلیل «طلب» را مغایر با «اراده» می​دانند. امامیه در این خصوص به دو گروه تقسیم می​شوند؛ گروهی به دلیل ملازمه​ای که میان تغایر طلب و اراده و اعتقاد به کلام نفسی قائل شدند این دو مقوله را متحد می​دانند و گروه دیگر این ملازمه را نپذیرفته و معتقدند می​توان در عین نپذیرفتن کلام نفسی قائل به تغایر طلب و اراده شد. آخوند خراسانی و امام خمینی هر دو به اتحاد طلب و اراده معتقد هستند؛ اما هریک رویکرد و تبیین متفاوتی نسبت به این موضوع دارند. پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی دیدگاه​های آخوند خراسانی، به‌عنوان اولین اصولی‌ای که این بحث را مطرح کرده است و امام خمینی، به‌عنوان شخصیتی پر ابتکار در اصول فقه معاصر، پرداخته و تفاوت این دو دیدگاه را تبیین می​ کند