جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشه پیرامون حیات و مرگ، محدود بودن هستی به ماده یا امتداد آن در عوالم غیر مادی، وجود جوهر پایدار در انسان، امکان حیات ابدی و ... همواره با آدمی همراه بوده و آرزوی جاودانگی و رهایی از حدود و دست یابی به آرامش و سعادت مطلق از خواسته های او بوده اند. در این راستا تبیین مساله معاد و هدایت در جهت مبانی آن از جمله رسالت های انبیا بوده و از اصول اساسی ادیان است. بحث معاد و کیفیت حیات اخروی از دو جهت دشواری خاص دارد: یکی این که به صورت حسی و تجربی قابل درک نبوده، و آگاهی از جزئیات و کیفیت آن از قلمرو عقل نیز خارج است. دیگر آن که به جهت تأخر موضوعی، بسیاری مباحث معرفتی در مقدمات آن دخیل بوده و لذا تبیین و درک حقایق آن متخذ از حوزه های معرفتی متنوع و گوناگونی است که بر آن مقدم اند.در عرفان نظری اگرچه مساله معاد به عنوان قوس صعودی هستی حائز اهمیت است اما در منظر عرفای مسلمان کمتر مورد توجه قرار گرفته و تبیینی منسجم نیافته است. به طوری که در تاریخ عرفان اسلامی و با رویکرد عرفانی اثری مستقل در این باب در دسترس نیست و به ندرت در ضمن سایر مباحث مجال طرح یافته است. از آنجا که مباحث وحدت وجود و نظام مظهریت، تکرار ناپذیری تجلی، چینش نظام هستی براساس نظام اسماء و حضرات خمس، ماهیت مظهری عالم و هویت سلوکی و استکمالی نفس انسانی مبانی مکتب ابن عربی و نیز آرای امام خمینی هستند، مطالعه و تبیین هر مساله ای از جمله معاد در نگاه ایشان بدون توجه به این مبانی پذیرفتنی نیست. در این نگاه، وجود، واحد است(حق) و ظهوری دارد که عالم است و بطونی که اسماء است و برزخی جامع که واسطه‌ی بین آن دو می باشد.(انسان کامل) نظام ظهوری عالم به دو قوس نزول و صعود تقسیم می شود که یکی متضمن سیر از وحدت به کثرت است که حضرات خمس را شامل می شود که طی آن حق از هویت مطلق خویش به عوالم مادون تنزل یافته و براساس همان درجات و عوالم، ارتقای مظاهر ناقص و سیر از کثرت به سوی وحدت واقع می شود. تعطیل فیض رحمانی غیرممکن است و مدارج و معارج فیض الهی دایره وجود را تشکیل می دهد. همان گونه که ظهور موجودات در قوس نزول و در مراتب کثرت با تجلیات اسمائی اتفاق می افتد، زوال آنها در قوس صعود با تجلیات جلالی در مراتب وحدت صورت می گیرد. اسمایی چون قهار، واحد، فرد، صمد، معید، ممیت و ماحی سبب این زوال اند. بر این اساس بحث معاد نیز به مراحلی از تطورات وجود می پردازد. سیر جهان و انسان تا قیامت و پس از آن، انعدام و ایجاد نیست، بلکه ظهور و اخفاست.بر این اساس مرگ امری وجودی و از مراحل مسیر کمال انسان و نتیجه‌ی استقلال تدریجی نفس از طبیعت است. مرگ انتقال از نقص به کمال، از قوه به فعل و انتقال از عالم ظهور به عالم بطون است. قیامت از میان رفتن تعین کثرات و رفع حجاب است همان طور که صفات جمالی حق مانند حی، رحمان و رحیم موجب افاضه فیض و استقرار تعینات خلقی است، همان طور نیز تجلی صفات جلالی و اسماء قهری موجب انهدام و بطلان تعینات می گردد. قیامت از هم پاشیدن نظام کیهانی نیست بلکه بازگشت به اصل است چراکه تعطیل فیض و انهدام کائنات امکان پذیر نیست. قیامت پلی بین دو نحوه بودن است که مستلزم بازگشت فرعی به اصل خود است یعنی به اعتباری بمیرد و به اعتبار دیگر احیا شود و هر قیامت مرگی دربردارد و مرگ، در مورد انسان رفع حجاب از تعینات جسمانی است. اصل تکرارناپذیری تجلی در این مکتب نیز علاوه بر این که اشکال اعاده‌ی معدوم را برطرف می سازد، به تبیین تبدل صور انسان متناسب با نشئات مختلف (با وجود بقای جوهر و حفظ هویت) کمک می کند، و نیز مبنایی برای بحث تکامل برزخی یا اخروی است.از سویی دیگر معادشناسی با انسان شناسی ارتباطی وثیق داشته و راه یافتن به حقیقت معاد بدون شناخت نفس به منزله هویت و جوهر انسان که تمام صفات و ملکات وجودی او را دربردارد، امکان پذیر نیست. ابن عربی و امام خمینی به تبع اعتقاد به دو نشئه جسمانی و معنوی به هر دو معاد روحانی و جسمانی معتقدند و جسم در تعریف ایشان مصادیقی بیش از جسم مادی و عنصری یافته و در اطوار مختلف سیر صعودی تنوع می پذیرد. از این نگاه، نفس، حقیقتی مجرد است که در هیچ نشئه ای از تدبیر بدن منصرف نمی شود و به تناسب هر نشئه بدنی انشا می کند و این انشا، منافاتی با وحدت هویت انسان ندارد. باطن انسان در دنیا صورت ظاهر او در آخرت است و ظاهرش در دنیا باطن او در نشئه آخرت خواهد بود.براساس اطوار وجودی، عالم نیز دارای مراتب طولی است. دنیا ظاهر آخرت و آخرت باطن دنیاست. عوالم پس از مرگ در امتداد زمانی و مکانی دنیا نبوده و جنسی متفاوت دارند. دنیا مظهر اسم الظاهر و آخرت مظهر اسم الباطن است. حیات اخروی، اصیل تر از این حیات دنیایی و مرتبه عالی تر آن است. در بحث سیر نفس، تجرد و بقای آن، رابطه نفس و بدن، تکامل نفس، حقیقت مرگ، تجسم اعمال و کیفیت حیات اخروی او مد نظر است و در سیر تکوینی عالم نیز، رابطه دنیا و آخرت، اقتضائات هر یک از آنها، جایگاه عالم قبر، قیامت، بهشت و جهنم، و... مطرح می شود. بهشت مظهر رحمت و جهنم مظهر غضب الهی است. در جهنم غضب غلبه دارد و اهل عذاب در حجاب هستند اما حتی آنها هم از رحمت الهی منقطع نیستند زیرا غضب محض امکان تحقق ندارد.با توجه به این نکات مساله این است که آیا معادشناسی مکتب ابن عربی یک نظام و سازمان منسجم و همه جانبه است یا خیر؟ اگر خیر، پس گزاره های متعدد معادشناسانه آن چگونه قابل تحلیل و بررسی است؟ و چه نسبتی با چارچوب مبانی عرفانی ایشان دارد؟ و اگر بلی که براساس شواهد فوق فرض اول این نوشتار است، به استخراج و بررسی منسجم مبانی این نظام معادشناسی پرداخته و در ادامه مولفه ها و نتایج آن را در فروعات حقیقت حشر، ثواب و عذاب و انواع آن تبیین نماید. جستجوی اولیه بیانگر این است که اگرچه گزاره های معادشناسانه در مکتب ابن عربی و آرای امام از سوی خود ایشان نظام‌مند نشده اما این زمینه و قابلیت را دارد که به چارچوب مبانی عرفانی ایشان کشیده شده و بر آن اساس تبیین و تحلیلی منسجم یابد.

دعا در ادبیات عرفانی از جایگاه ویژه و اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و می توان از آن به عنوان یکی از مهم ترین راههای ارتباط گفتاری انسان با خدا دانست. از منظر پژوهشی با رویکردهای مختلفی می توان به مقوله دعا پرداخت. از آنجا که دربین آموزه های دینی عرفانی، دعا از منابع اصیل خداشناسی معرفی شده است، یکی از این رویکردها رویکرد الهیاتی است به این معنا که دعاها متضمن چه نوع خداشناسی هستند و چه تصویری از اسماء و صفات خداوند به عنوان طرف خطاب دعاکننده به دست می دهند. و با این رویکرد در پایان نامه حاضر به الهیات عرفانی امام خمینی در دعاهای ایشان و شروحی که از ادعیه داشته اند، پرداختیم و سعی کردیم با بررسی آثار امام نشان دهیم که وی مخاطب خود در دعا یعنی خدا را چگونه شناسانده و چه تصویری از اوصاف و اسماء الهی ارائه کرده است. ابتدا با توجه به اینکه آیات قرآن از مهمترین منابع عرفانی امام هستند، به بررسی آیات مرتبط با دعا و محتوای دعاهای قرآنی از منظر اسماء و صفات الهی پرداخته ایم. در احساس نیاز شدید و خود آگاهی نسبت به ناتوانی مطلق و وابستگی کامل به ارادة والای حق و آثار آن ازجمله نوربخشی، هدایت گری، حرکت آفرینی، انقطاع الی الله و لقاءالله ذکر کردیم و از نگاه زیبایی شناسانه وی به دعا که آن را زیباترین جلوه های ارتباط انسان ضعیف با خداوند قادر متعال می داند سخن گفتیم، و اینکه چگونه در دعاهارابطه انسان و جهان هستی را با حق تبارک و تعالی، رابطة فقیر و غنی شمرده است. همچنین بنابر مبانی خداشناسی و انسان شناسی عرفانی امام در باره حقیقت توسل به اسماء و صفات الهی به بخش الهیات دعا امام، نظر ایشان را درباره معنای دعا یعنی سؤال، انگیزه های دعا مانند انگیزه های عاطفی و نقش اصلی و تعیین کننده آنها هم در عالم و هم در وجود انسان اشاره می شود و اینکه چون همه عالم ظهور اسماء الله است و ربوبیت اسماء در همه جا و بر همه اشیاء و امور حاکم است، باید آنها را طرف خطاب قرار داد. در ضمن از آنجاکه انسان مظهر اسماء و صفات الهی است، می توان هر اسمی را بنابر جلوة خاص آنها در قلب انسان مورد خطاب قرار داد و از اینرو برخی از قلوب عشقی و برخی خوفی اند و متناسب با حال خود به اسماء الهی متوسل می شوند و پاسخ می گیرند و همین امر امکان پذیری دعا و استجابت آن را فراهم می کند. در حقیقت این خود پروردگار است که بنابر حالات و مقامات و واردات بر قلب نیایشگر با اسماء خود تجلی فرموده است و می توان خداوند را با همان اسم خواند. در نتیجه بررسی دعاها نشان می دهد که خداوند واجد چه اسماء و صفاتی است و در اثر حاضر نشان داده ایم که امام خداوند را در دعاها با اسما و صفاتی که تجلیات جمالی و جلالی الهی اند، می شناساند که برخی از آنها عبارتند از سمیع، بصیر، متکلم، نور، رحمن، رحیم، رب، مالک، عزیر، معطیء و کریم.

امام خمینی در کنار فقاهت خود شخصیت بی‌نظیری در علوم فلسفه و عرفان داشتند لذا نمی توان در منظومه فکری ایشان دیدگاه های فلسفی و عرفانی امام خمینی را نادیده گرفت، در حقیقت اندیشه عرفانی امام بستر و زمینه ساز اندیشه فقه سیاسی ایشان بوده است. از منظر امام خمینی بین ولایت انسان کامل و ولایت فقیه یک نوع تناسب و هماهنگی است که در دوران غیبت امامت سیاسی انسان کامل، در ولایت فقیه تجلی و تبلور یافته است. تشریعات وارد شده در دین اسلام، ریشه در تکوین و عالم حقیقت دارد و رسیدن به سر و باطن حقایق اسلام تنها میسور انسان کامل است. از آنجا که ولایت فقیه شأنی از شئون ولایت مطلقه انسان کامل است؛ اراده های جامعه را در جهت اراده انسان کامل تفسیر نموده است و تئوری ولایت فقیه، ظهور و تجلی ولایت انسان کامل در حوزه اجتماعی و سیاسی در دوران غیبت می باشد. این مقاله در صدد تبیین و اثبات این مسئله می‌باشد که بن‌مایه‌های فلسفی و عرفانی امام زمینه‌ساز و ظهور اندیشه فقهی امام (تئوری اندیشه ولایت فقیه) است.

بر اساس مبانی فلسفی صدرایی در فرآیند استکمال نفس به دلیل حرکت جوهری همه انسان‌ها مسیر تکامل را طی می‌نمایند، درحالی‌که مطابق آیات قرآن کریم همۀ انسان‌ها نمی توانند سیر تکامل را طی نموده و به کمال برسند و درنتیجه به دلیل گنه‌کار بودن پس از مرگ نه‌تنها به سعادت و کمال مطلوب نمی‌رسند بلکه از مقام انسانیت سقوط می کنند و با وجود طی نمودن سیر تکاملی دچار تنزل می گردند و از نعمات الهی محروم می‌شوند. لذا سخن فلاسفه متعالیه با تناقضاتی مواجه می‌شود که پاسخ آن را در تبیین امام خمینی می‌یابیم. ایشان بر اساس حکمت متعالیه با تفکیک مسئله تجرد از سعادت و شقاوت، انسان را موجودی مختار می‌داند که سعادت و شقاوت خود را آزادانه انتخاب می‌کند، ولی مسئله تجرد طی یک جریان غیر اختیاری است. لذا دو نوع تکامل برای انسان وجود دارد که تکامل از نوع تجرد شامل گنه‌کاران نیز می‌شود. به لحاظ نظری، انسان مانند سایر موجودات این جهان دارای حرکت جوهری است و به‌هرحال همه مراحل تجرد را طی می‌کند، با این تفاوت که انسان با آگاهی و انتخاب خود می تواند در این سیر تکاملی به کسب فضایل بپردازد و یا غفلت نموده و دچار خسران گردد.

یکی از قواعد فقهی فراگیر که در بسیاری از مسائل سیاسی و اجتماعی بدان استناد می‌شود، قاعده لا ضرر است. به‌رغم اتفاق‌نظر فقهای شیعه و سنی در کلیت و مبنای قاعده لا ضرر، فقها در برداشت از احادیثی که در این باب واردشده، اختلاف‌نظر دارند. مبنای این پژوهش بررسی و مداقه در نظرات شیخ انصاری، بنیان‌گذار مکتب نفی و امام خمینی، بنیان‌گذار مکتب نهی، است. در این تحقیق پس از تبیین و تحلیل این دو نظریه، به نتایج حاصل از هر نظریه و کاربرد آن‌ها در احکام شرع پرداخته‌شده است. ازنظر شیخ انصاری و بیشتر فقیهان حکمى که از عمل به آن ضـررى بر بندگان وارد آید در اسلام وضع نشده است. امام خمینی از فقیهان معاصر از زوایای گوناگون به این قاعده پرداخته و دیدگاه نو و تازه‌ای ارائه نموده است. درصورتی‌که دیدگاه ایشان را بپذیریم، قاعده لا ضرر دیگر به‌عنوان یک قاعده فقهی مطرح نیست؛ بلکه حکم حکومتی و سیاسی است.

از موضوعات مهم و کاربردی مباحث حقوقی، تبیین حق یا حکم بودن موضوع است که به‌موجب آن، آثار و لوازمی بر آن مترتب می‌گردد. تبیین معناشناختی حق از بایسته‌هایی است که پایه و اساس فلسفه علوم مختلف می باشد. بررسی سخنان امام خمینی نشان می‌دهد که دایره و حدود حق بسیار وسیع و گسترده است که مهم‌ترین آن‌ها حقوق طبیعی انسان ازجمله داشتن حق حیات و حق آزادی هستند. در نظام‌های حقوقی، «حق داشتن» به‌عنوان دکترین حقوقی در مقابل حق بودن، به بهره‌مندی صاحب حق اشاره دارد. درصورتی‌که حق داشتن ثابت شود، می توان اختیاراتی را برای صاحبان حق برشمرد. در عالم هستی، موجودات به اعتبار ثبوتشان از حقوق مختلفی برخوردار می گردند و متلازم با آن تکالیفی بر عهده آن‌ها یا دیگران بار خواهد شد؛ اما بحث از تلازم موردتوافق همگان نبوده و این امر در بحث ضمانت اجرای حقوق افراد و جامعه تأثیرگذار خواهد بود. در تبیین این‌که حق به چه معناست، نظرات متفاوتی مطرح است، لکن معنایی که متضمن تلازم حق و تکلیف باشد و دایره وسعت حق مداری مفرط افراد را کاهش دهد، با منشأ و خاستگاه حق که همان عدالت است، سنخیت بیشتری خواهد داشت.

طمأنینه در عرفان امام خمینی به‌عنوان مقامی پیش از مرتبۀ مشاهده مطرح‌شده است. امام ضمن بیان بسترهای شکل‌گیری طمأنینه، آثار طمأنینه را نیز بیان کرده‌اند و سخن از فواید طمأنینه نیز گفته‌اند؛ امّا در این مقاله ضمن توضیح مفهوم طمأنینه از نگاه امام و آثار و فواید آن، به بررسی دو نکته بدیع «مفهوم طمأنینه محض» و «طمأنینه اجتماعی» در عرفان ایشان می‌پردازیم. بی‌شک تبیین عرفانی مقام طمأنینه، بر اساس مبانی نظری فردی که در اوج تکانه‌های حکومت‌داری و سیاست ورزی، مدعی داشتن «قلبی آرام و روحی مطمئن» است، روشنگر یک راهبرد در سیر و سلوک عملی نیز خواهد بود. این پژوهش از منابع کتابخانه‌‌ای و به روش تحلیلی انجام‌شده است و در پی اثبات فرضیه اعتقاد امام به حالات نفسانی محض و وجود عنصری با عنوان طمأنینه اجتماعی در عرفان امام به‌عنوان موضوعی نوآورانه در عرفان اسلامی است.

برای درک جایگاه انسان و اهمیت شناخت انسان در فلسفه صدر المتألهین همین بس که او حکمت متعالیه، یعنی سلوک عقلی‌اش را در هستی‌‌شناسی بر مبنای چهار سفر معنوی انسان مرتب کرده است. بازشناسی انسان‌شناسی صدرایی به دو جهت ضرورت دارد: جهت اول: یافتن جایگاه انسان‌شناسی صدرایی در چهارچوب ساختار اندیشه صدرایی در کنار فهم ارتباطی که این موضوع با پاره‌های اساسی دیگر اندیشه صدرایی _مثل خداشناسی و جهان‌شناسی_ دارد. و جهت دیگر؛ مطرح کردن آن به عنوان بدیلی توانا و قابل در میان انسان‌شناسی‌های مورد بحث در دنیای امروز، به دلیل مایه ‌های قوتی که در آن می‌توان سراغ گرفت؛ از این رو در این مقال سعی شده تا با طرح مسائلی چند با نگاهی معرفت شناسانه به انسان‌شناسی صدرایی بپردازیم. او نفس را «کمال اول برای جسم طبیعی» تعریف کرده و آن ‌را جوهری بسیط و مجرد می‌داند و برای آن براهینی اقامه کرده، امام خمینی(ره) نیز در این زمینه توافق بسیار قابل توجهی با حکمت متعالیه دارد و حجم بالایی از آثار حکمی ایشان، به بررسی ماهیت، هویت و ابعاد وجود انسان اختصاص یافته؛ از این روست که فضای بحث و مطالعه آثار امام به موازات انسان‌شناسی حکمت متعالیه پیش رفته است. هدف این پژوهش نشان دادن این هماهنگی در این دو حکیم می‌باشد که مطالب به شیوه توصیفی و تحلیلی بیان شده است.

انسان‌شناسی از آن جهت که به تبیین ابعاد وجودی آدمی و ارزشمندی وجودی وی در عالم هستی پرداخته و متکفل ارائه‌ی سیمای کمال و سعادت و شقاوت اوست، از مهم‌ترین و ضروری‌ترین مباحثی است که هم در حکمت نظری و هم در حکمت عملی قرآن کریم، از جایگاه رفیعی، برخوردار است. انسان‌شناسی یکی از نقاط عطف اندیشه‌ی حضرت امام خمینی1 در روی‌کردهای قرآنی، فلسفی و عرفانی ایشان است. در این پژوهش، سعی شده است ضمن استقراء آراء انسان‌شناسی حضرت امام1 و ارائه‌ی آن‌ها به سبکی نظام‌مند، به استخراج و استنباط مبانی قرآنی نظرات ایشان همت گماشته شود. بر این اساس، پس از طرح کلیات و بیان اهمیت انسان‌شناسی از نظر حضرت امام1، به تبیین معنای انسان، فلسفه و نحوه‌ی آفرینش او پرداخته شده و آن‌گاه به شاخصه‌ها‌ی شهیر انسانیت نظیر فطرت، اختیار و کرامت خاصه، از دیدگاه حضرت امام1 مورد اشاره قرار گرفته است. پس از آن مطالب مربوط به اطوار و شئونات وجودی انسان نظیر نفس، قلب، رابطه‌ی نفس و بدن و حرکت جوهری کامل نفس، با توجه به مبانی قرآنی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. در مبحث انسان کامل که هسته‌ی کانونی انسان‌شناسی حضرت امام1 است، ویژگی‌هایی نظیر مظهریت اسم اعظم، خلافت الهیه، جامعیت اسماء و صفات، اشتمال وی بر تمام دایره‌ی وجود، برزخیت ربوبیت و عبودیت، و همچنین صاحب مقام مشیت مطلقه بودن که از اختصاصات نظریه‌ی انسان کامل حضرت امام1 است، با بیانی مشحون از اشارت‌های قرآنی آن‌ها بیان گردیده است. در ادامه، مراتب سعادت و شقاوت انسان که با چشم‌اندازهای حکمی عرفانی حضرت امام1 مطرح شده بر اساس مبانی قرآنی، تشریح گردیده است. از نوآوری‌های این پژوهش این است که ضمن ارائه‌ی سبک پردازشی نوین در این بحث، سعی بر استخراج و استنباط مبانی قرآنی همه‌ی این آراء نموده است و هم‌خوانی و الهام‌گیری و مستندسازی آراء حضرت امام1 از قرآن، در آراء انسان‌شناسی ایشان ثابت شده است.