جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله نبوت پس از اصل توحید جایگاه ویژه‌ای در اندیشه دینی دارد. در این تحقیق، به روش توصیفی و تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای به مقایسه دیدگاه ابن سینا و خواجه‌نصیرالدین طوسی در فلسفه نبوت پرداخته شده است تا از این رهگذر، نقش فلسفه در تبیین نبوت به‌عنوان یکی از اصول اعتقادی روشن شود. هدف اولیه پژوهش حاضر بررسی فلسفه نبوت از دیدگاه ابن سینا و خواجه‌نصیر الدین طوسی به بحث گرفته شده است و نکات اشتراک و افتراق هر دو متفکر بیان شده است. اغلب متکلمین مسلمان، نبوت را عطیه و گزینش ویژه الهی دانسته و در غیر کسبی بودن آن تأکید ورزیده‌اند؛ اما فیلسوفان مسلمان با دید فلسفی وارد قضیه شده و توجه خود را به شخصیت و استعداد نبی متمرکز کرده‌اند. بواسطه و مطالعاتی که من داشتم در این پایان‌نامه منعکس است به نظر می‌رسد که دیدگاه این دو متفکر ناظر به مسئله نبوت دربردارنده یک‌سری اشتراکات و افتراقات است اشتراکات آن این است که هر دو متفکر نبی و پیامبری را موهبتی الهی از جانب خداوند به‌سوی بندگانش می‌دانند تا انسان‌ها را راهنمایی نماید و قایل به این باور هستند که انبیا از جمله انسان‌هایی کامل هست که دارای بالاترین عقل نظری و عملی هستند و بدون تعلیم و آموزش قادر به یادگیری هست و ضرورت انبیا را هر دو متفکر در راستای سعادت حقیقی زندگی اجتماعی و هم تأکید در امر دنیوی و اخروی می‌دانند و همچنین هر دو متفکر قایل به عصمت انبیا هستند و افتراقات این دو متفکر در فلسفه نبوت در بیان خصلت‌ها و ویژگی‌های پیامبران می‌دانند ابن سینا سه خصلت برای نبی قایل‌اند که این خصلت‌ها نبی را با دیگر انسان‌ها متمایز می‌کنند عبارت‌اند ا‌ز: خصلت اول شدت وحدت قوه حدس. خصلت دوم، جودت و قدرت نیروی تخیل است و خصلت سوم شدت قوه متصرفه است. اما خواجه‌نصیر الدین طوسی سه نکته را در تعریف نبی بیان می‌کند که این سه نکته را تنها برای انبیا قایل است و آن عبارت‌اند از: هویت انسانی نبی، رابطه خدا و انسان، هویت اخباری نبی هستند. در مسئله عصمت انبیا، ابن سینا به‌صورت مطلق به عصمت انبیا قایل است و هر گونه سهو و خطا را از ساحت قدس آنها دور می‌داند؛ اما خواجه نصیرالدین طوسی ایل به عصمت مطلق در بُعد نظری نیست تنها شامل دریافت و حفظ و ابلاغ وحی می‌شود؛ اما در بُعد عملی به‌صورت مطلق قایل هست و گسترده آن را در داوری منازعات، موضوعات احکامی دینی، مسائل اجتماعی و عادی زندگی هم در بر دارد. نکته افتراق دیگری این دو متفکر در مسئله عقل و وحی هست در نزد ابن سینا هر گونه معرفتی افاضه عقل فعال و اگر وحی هم افاضه عقل فعال به نفس نبی است در فلسفه ابن سینا قوه حدس ازاین‌جهت بسیار مهم تلقی می‌شود که به‌وسیله آن بین معرفت وحیانی و غیر وحیانی فرق نهاده شده. نزد ابن سینا وحی القا خداوند به واسطه امر عقلی است. هنگامی که نفس در حال بیداری با مفیض وحی؛ یعنی عقل فعال مرتبط می‌شود معارف وحیانی را دریافت می‌کند. اما خواجه‌نصیر به عقل و وحی و مناسبات این دو به طور مستقل نمی‌پردازد؛ بنابراین خواجه به عقل و وحی و به‌ویژه موضوع فلسفه و فقه و روابط این دو، بیشتر به‌صورت ظاهری و خارجی و سیاسی توجه دارد.

مسئله شرور یکی از مهمترین مسائل حیات بشر است که بر اساس وجود کاستی‌ها، مصائب، آلام و بلاها در طول زندگی بشر زمینه و بستر شبهاتی را درباره خالق هستی بخش و مدبر عالم هستی به وجود می‌آورد. این شبهات سبب به چالش کشاندن مباحثی چون وجود خدا، توحید و یگانگی خدا، عدل الهی، قدرت و علم و حکمت الهی، نظام احسن و اختیار بشر شده ‌است. لذا پاسخ به این مسئله بسیار حائز اهمیت است. پژوهش پیش رو با اتکا به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی- کتابخانه‌ای در جهت استحصال راه‌های برون رفت از مسئله شر از منظر دو اندیشمند مسلمان، خواجه نصیر طوسی و علامه طباطبائی با دو رویکرد کلامی و فلسفی به این نتایج دست یافت که این دو اندیشمند تا حدود زیادی در تعریف شر اتفاق نظر دارند و پاسخ متمایز خواجه، از منظر توجه دادن به اصل عوض و انتصاف است و پاسخ ویژه علامه، عنایت به فقر وجودی و نظام احسن خلقت است. لذا از آنجا که تمامی پاسخ‌ها تحت تأثیر مبانی فکری قرآنی و روایی بازخوانی می‌شود برای داشتن پاسخی جامع جهت رفع شبهات عملی و نظری مسئله شر باید پاسخ های دو رویکرد فوق تجمیع گردد چرا که مکمل هم هستند. محقق در سیر مطالعاتی به این مسئله دست یافت که اگر مسئله شر با توجه به سنت های الهی به صورت مصداقی مورد واکاوی قرار بگیرد، می‌تواند علاوه بر ارائه پاسخ برای رفع شبهات، منتج به ارائه راهکار برای در امان ماندن نسبی از این شرور گردد.

این پژوهش به بررسی و تحلیل دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره نقش و جایگاه عقل عملی در تدوین و اجرای قانون متکی به شرع و عرف می‌پردازد. فلاسفه از دیرباز حکمت را به نظری و عملی تقسیم کرده‌اند. ارسطو در کتاب متافیزیک می‌گوید: «هدف شناخت نظری، حقیقت و هدف شناخت عملی، کُنش است». ابن سینا نیز در دانشنامه علائی چنین آورده است: «پس علم‌های حکمت دو گونه بٌوَند: گونه‌ای آن بود که از حال کُنش ما آگاهی دهد و این را علم عملی خوانند... و دیگر آن بود که از حال هستی چیزها ما را آگاهی دهد... و این را علم نظری خوانند.» قلمرو عقل عملی، که منشأ حکمت عملی است، سه حوزه اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مُدن را در بر می‌گیرد. اداره جامعه (سیاست مدن) نیازمند تدوین و اجرای قانون است. مسأله اصلی اینجاست که چه فرد یا نهادی، با چه فرآیندی و با تکیه بر چه منبع یا منابعی عهده‌دار تدوین و اجرای چنین قانونی است؟ و نقش عقل عملی در تدوین و اجرای این قانون چگونه است؟ قوانین شرعی و قوانین عرفی دو ستون اصلی نظام‌های حقوقی و اجتماعی در جوامع دینی محسوب می‌شوند. وقتی منبع قانون متکثر و متعدد می‌شود، یعنی وقتی در جامعه‌ای، مانند جامعه اسلامی، هم با قانون شرعی سروکار داریم و هم با قانون عرفی، قانون‌گذاران و مجریان قانون با مسئله و معضل سازگار کردن این دو قانون هم در مقام تدوین و هم در مقام اجرا مواجه می‌شوند. سازگار کردن شرع و عرف در مقام تدوین و اجرای قانون نیازمند بهره‌گیری از عقل عملی و حکمت عملی است. بسیاری از بحران‌ها، نزاع‌ها و اختلاف‌نظرهایی که در کشورهای اسلامی وجود دارد به همین موضوع برمی‌گردد. برای مثال اختلاف طرفداران حکومت مشروعه با طرفداران حکومت مشروطه در نهضت مشروطیت و اختلاف طرفداران جمهوریت با طرفداران اسلامیت در انقلاب اسلامی به اختلاف بر سر شیوه سازگار کردن قانون شرع و عرف برمی‌گردد. خواجه نصیرالدین طوسی شخصیت کم‌نظیری در فرهنگ و تمدن اسلامی است که هم از نظر علمی و تخصصی صلاحیت نظریه‌پردازی درباره این موضوع را داشته و هم در طول عمر پربرکت خود توفیق وزارت و تجربه عملی در استفاده از عقل عملی در مقام اجرای قانون را یافته است. تحلیل و بررسی آرای خواجه نصیرالدین طوسی درباره این موضوع، که بخشی از فلسفه عملی (حکمت عملی) اوست، از آن جهت حائز اهمیت است که وی از یکسو در فقه، اصول، فلسفه، ریاضیات، اخلاق، نجوم، و سایر علوم تجربی رایج در آن دوران مجتهد، صاحب‌نظر و صاحب تألیف است؛ و از سوی دیگر، در دورانی بسیار بحرانی به عنوان وزیر در تدبیر امر سیاسی و تعیین شیوه حکمرانی و اجرای قانون نقشی کلیدی بر عهده داشته است. با بررسی نظریات و آثار پیشین در این زمینه، مشخص می‌شود که رابطه میان عقل عملی و استنباط احکام فقهی نزد خواجه نصیرالدین طوسی به طور جامع مورد بررسی قرار نگرفته است. همچنین تبیین نقش عقل عملی در نظام سیاسی-حقوقی که بر دو منبع شرع و عرف استوار است، در اندیشه خواجه نصیر به صورت منسجم ارائه نشده است. این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی به بررسی این موضوع در آثار خواجه می‌پردازد.

با توجّه به آموزه­های اسلامی، مبنی بر حشر تمام نفوس، اندیشمندان مسلمان در پی اثبات عقلی بقای نفوس برآمده­اند. بررسی ادّله عقلی بقای تمام نفوس، یکی از مسائل مهم در مباحث الهیات است. نوشتار پیش­رو در صدد تحلیل ادلّه محقّق طوسی و ملاصدرا در این خصوص است. مبنای محقّق طوسی، فلسفی و بر حصر عالم به ماده و عقل است. این مبنا، در بقای نفوسی که به مرتبه عقل نرسیده­اند، با مشکل مواجه است؛ ولی ادلّه­ای که در بقای نفوس ارائه کرده است، قابلیّت اثبات بقای تمام نفوس را دارد. در مقابل، ملاصدرا چند دلیل مستقل بر بقای نفوس ارائه کرده است که به اذعان ایشان تنها توان اثبات بقای نفوسی را دارد که به مرتبه عقل رسیده­اند و توانای اثبات نفوسی که به مرتبه تجرّد عقلی نرسیده­اند را ندارد و با مبنای ایشان، مبنی بر تقسیم عالَم به مادّه و خیال (مثال) و عقل سازگاری ندارد؛ چرا که بنابراین مبنا تمام نفوس قابلیّت بقا خواهند داشت. گر چه با توجّه به تلاش ملاصدرا در اثبات تجرّد خیالی مسئله بقای تمام نفوس حل می­شود.

دین‌پژوهی رشته‌ای علمی است که در آن از مسائلی بحث می‌شود که حول محور دین می‌چرخند. ازجمله اینکه تعریف دین چیست، سبب پیدایش یا گرایش به دین کدام است و اینکه چرا مردم نیازمند دین می‌باشند؟ متکلمان مسلمان و الهی‌دانان مسیحی هریک پاسخ‌هایی را برای این پرسش‌ها مطرح کرده‌اند. ازجملة ایشان خواجه نصیرالدین طوسی، متکلم و فیلسوف شیعی قرن هفتم است. ایشان تعریف ماهوی از دین ارائه نمی‌دهند و به جای آن بر کارکردهای دین تأکید می‌کنند که می‌توان با کنار هم قرار دادن این کارکردها تعریف دین را از منظر ایشان به دست آورد. همچنین مبدأ پیدایش دین از نظر ایشان، صفات کمالیه الهی ازجمله خیریت محض، حکمت، هادی بودن و جواد بودن است. در خصوص سبب گرایش مردم به دین نیز ایشان فطرت انسانی را دلیل این مسئله قلمداد می‌کنند. درباره وجه نیاز به دین، ایشان وجوهی را ذکر می‌کنند؛ ازجمله نیاز مردم به حاکم صالح، جلوگیری از شر و فساد، تعلیم و تربیت و موارد دیگر.

بحث از صفات واجب تعالی یکی از مسائل مهم مبحث خداشناسی در تاریخ تفکر اسلامی است؛ ازجمله صفت قدرت، تقریرهایی متفاوت را در عرصه­های گوناگون معنا­شناسی و وجودشناسی بخود اختصاص است. پرسشهای مهمی که مبنای اختلاف­نظر میان متکلمان و فلاسفه بوده، اغلب دربارة حقیقت صفات الهی است. صفت قدرت الهی نیز از آن حیث که هم با صفات علم و اراده الهی و هم با فاعلیت و اراده انسان مرتبط است، مباحثی مختلف میان متکلمان را بدنبال داشته است. این نوشتار، آراء دو متکلم، یعنی ابوالحسن اشعری و خواجه نصیر طوسی، درباب قدرت الهی و مسائل مربوط به آن را در عرصة معناشناسی و وجودشناسی مورد تحلیل و بررسی قرار میدهد؛ در معناشناسی، به «حدوث و قدم عالم»، ذاتی یا فعلی بودن قدرت الهی پرداخته و در حوزة وجودشناسی، عمومیت قدرت الهی و نحوة شمول آن بر افعال انسان و جایگاه اراده و اختیار انسان را بررسی میکند. روش این پژوهش کتابخانه­یی و توصیفی‌ـ‌تحلیلی است.

تاریخ و فرهنگ غنی ایران همیشه مانند مرواریدی درخشان در تمامی عرصه‌ها، پایداری خود را حفظ نموده است؛ اما متأسفانه گاهی با تجاوز بیگانگان در معرض خطر قرار گرفته است. از جمله مغول که با تاخت‌وتازهای خود، بناهای بسیاری را ویران کردند و به خاکستر نشاندند؛ اما به ‌برکت حضور بزرگان بسیاری در گسترۀ زمانی تاریخ ایران و با نقش‌آفرینی‌شان خاکستر این ویرانی‌ها را پربارتر از همیشه بهبود بخشیدند. خواجۀ طوس و رشیدالدین همدانی از جمله دانشمندانی هستند که پا به عرصۀ ویران‌شدۀ ایران نهادند و به‌برکت آثار اخلاقی‌شان که درنتیجۀ تربیت اسلامی ایشان حاصل شده بود، خدمات ارزنده‌ای به تمدن ایران اسلامی عرضه کردند. با عنایت به این موضوع، پژوهش حاضر درصدد است تا با بررسی تطبیقی عملکرد خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه رشیدالدین همدانی در عرصۀ اخلاق و تأثیر آن‌ها بر ایران اسلامی، نقش ایشان را به‌صورت توصیفی‌تحلیلی در حفظ تمدن ایرانی‌اسلامی تبیین کند و با معرفی آثار اخلاقی آن‌ها، به بیان شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود در این آثار و نتایج به‌دست‌آمده از آن بپردازد.