دانشمندان مسلمان در تبیین صفات خبری روشهایی از قبیل؛ تاویل، تشبیه، توقف و اثبات بلا کیف را مطرح کردهاند. محمد بن اسحاق بن خزیمه فقیه و محدث بزرگ اهل سنت(233
... 3-311ق.) در کتاب التوحید، با ذکر انبوهی از آیات، روایات و استدلالها، به اثبات صفات خبری پرداخته است. سوال این است که مستندات، استدلالها و تحلیلهای ابن خزیمه چیست و با چه نقدهایی مواجه است؟ فرضیه ما این است که مستندات او شامل آیات، روایات و استدلالهای شبه کلامی بوده و با اشکالات و ناسازگاریهای متعددی روبروست. کتاب التوحید ابن خزیمه، همواره به عنوان یکی از منابع دست اول و اصیل عقاید ظاهر گرایان و به ویژه وهابیت به شمار آمده و این کتاب تاکنون به صورت مستقل مورد بررسی و نقد قرار نگرفته است؛ از این رو بررسی و نقد نظریه تشبیهی ابن خزیمه و مستندات او میتواند در دفاع از توحید ناب و دفع باورهای انحرافی تاثیر گذار و مفید باشد. با مطالعه و کاوش در کتاب ابن خزیمه و پردازش به شیوه توصیفی-تحلیلی، این نتایج حاصل شد. در بعد هستی شناسی صفات و اثبات صفات خبری بر خداوند، تبیین ابن خزیمه مبتنی بر اصالت معنای ظاهری آیات و روایات و مخالفت با تاویل صورت گرفته است. بر این اساس، ابن خزیمه برای اثبات هر کدام از اعضا وجوارح جسمانی برای خداوند بابی گشوده و همچون مشبهه حشویه، خدایی انسانگونه به تصویر کشیده است. تبیین او از برخی آیات، با معنای ظاهری آیات دیگر متعارض نشان میدهد؛ همچنانکه روایات او نیز با معنای ظاهری روایات دیگر ناسازگار است. برخی روایات کتاب التوحید نیز ضعف سندی دارند. در بعد معناشناسی صفات، ابن خزیمه در اکثر ابواب کتابش همچون باب اصبع، رجل، ساق، قدم، عرش، ضحک و تکلم، روایات را با همان معنای ظاهری و تشبیهی رها کرده و متعرض بیان معنای غیر تشبیهی نشده است. او در برخی از ابواب همچون باب وجه، ید و عین، با تکیه بر استدلالهای شبه کلامی همچون قدم وحدوث، قوت و ضعف و... تلاش کرده است تا صفات خداوند را متمایز از صفات انسان قلمدادکرده و دیدگاه خود را بلاتشبیه معرفی کند. ابن خزیمه با این استدلالها نه تنها توفیقی در رفع تشبیه نداشته، بلکه به جسم انگاری دامن زده است. از دیگر تعارضات مهم کتاب التوحید میتوان به استفاده مکرر از تاویل در آیات و روایات در عین تخطئه اهل تاویل و رد آن از جانب ابن خزیمه، اشاره کرد.
بیشتر