جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجود شرور در جهان، از ديرباز موجب آزردگي انسان بوده و او را به تفکر دربارۀ اين موضوع و ارتباط آن با وجود خداوند واداشته است. پرسش اين است که اگر جهان داراي آفريننده‌اي با صفاتي همچون قدرت مطلق، علم مطلق و خيرخواه محض است، چگونه وجود شرور را اراده مي‌کند؟ آيا او از وجود شرور در دنيا و زندگي همراه با رنج و سختي موجودات بي‌خبر است؟ يا قدرتِ آفرينش جهاني خالي از شرور را ندارد؟ يا با وجود داشتن آگاهي و قدرت مطلق، به خاطر نداشتن خيرخواهي، شرور را ايجاد کرده است؟ در اين نوشتار، با دادن پاسخ منفي به سه پرسش اخير، دلايل وجود شرور در آفرينش جهان، با تکيه بر آرا و ديدگاه فخررازي تبيين مي‌شود.

براساس آیات قرآنی دو نوع علم نسبت به مخلوقات برای خداوند متعال قابل اثبات است؛ علم خداوند به مخلوقات قبل از آفرینش و علم او به مخلوقات بعد از آفرینش. در رابطه با تحقق و کیفیت چنین علومی برای خداوند بین مفسران اختلاف نظر وجود دارد. علامه طباطبائی به‌عنوان بزرگترین مفسر معاصر شیعه وجود هر دو نوع علم را برای خداوند پذیرفته، آنها را از سنخ علم حضوری می­داند. ایشان دلیل علم قبل از آفرینش را، علم خداوند به ذات و کمالات ذات خودش می­داند. علامه علم بعد از آفرینش را به معنای تحقق عینی و حضور آنها با وجود عینیشان برای خداوند متعال می­داند. فخر رازی به‌عنوان یکی از بزرگترین مفسران مکتب اشعری، علم بعد از خلقت را به معنای خود معلوم می­داند؛ چرا که معتقد است تحقق علم بعد از خلقت برای خداوند امری غیرممکن می­باشد؛ چون لازمه آن تغییر در خداوند خواهد بود که امری محال است. مقاله حاضر به بررسی دیدگاه تفسیری این دو شخصیت مطرح در عالم تفسیر می­پردازد.

پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخگویی به این سؤال اساسی که «رابطۀ صفت حیات خدای متعال با سایر صفات الهی از منظر فخر رازی چگونه است؟» شکل گرفت، ابتدا دغدغۀ فخر در معرفت صفات بررسی شد؛ دغدغۀ او رسیدن به معرفتی کامل یا دستکم معرفتی است که رافع تکلیف عقلی انسان در مقام معرفت خالق باشد؛ سپس رابطۀ علم و قدرت با حیات را بررسی کردیم و این نتیجه حاصل شد که علم و قدرت، از لوازم حیات هستند و حیات برای آنها نقش علیت دارد؛ سپس رابطۀ اراده با حیات کندوکاو شد؛ فخر این صفت را در مرتبۀ متأخر از علم دانست، سپس به سمیع و بصیر پرداخته شد که فخر آن دو را مساوق علم یا از لوازم علم معرفی کرد. صفت متکلم نیز بررسی شد و اندیشۀ فخر این‌گونه به‌دست آمد که کلام یا آشکارکنندۀ علم است یا آشکارکنندۀ قدرت و از این طرق به ذات منتسب می‌شود و در نهایت بقای حق‌تعالی مساوق حیات معرفی شد. نتیجه اینکه از منظر فخر، صفت حیات خدای متعال صفت محوری نسبت به سایر صفات بوده و تا حیات الهی نباشد، صفات دیگر به عرصۀ وجود نخواهد آمد..

یکی از مباحث اساسی علم کلام اسلامی که محور اصلی نظام فکری اکثر فرقه‌های اسلامی می‌باشد مبحث امکان یا عدم امکان شناخت خداوند است، متکلمان مسلمان در امکان معرفت از جمله شناخت خدا و صفات او هیچ تردیدی ندارند و معتقدند که شناخت خداوند نه تنها ممکن بلکه امری ضروری می‌باشد و همواره در آثار کلامی خود این مبحث را مطرح کرده‌اند. قاضی عبدالجبار بدلیل اهمیت عقل در آموزه‌های معتزلی، شناخت خداوند را محصول تأملات عقلانی دانسته و این شناخت عقلانی را بوسیله نظر و تفکر برای انسان ممکن می‌داند در نتیجه نزد قاضی معرفت و شناخت خداوند از طریق عقل انسان ممکن بوده و بر هر انسانی واجب است که با بکارگیری عقل به معرفت خدا دست یابد. اما فخر رازی به دلیل تأثر از دو مشرب فلسفی و کلامی دیدگاه متفاوتی درباره شناخت خداوند مطرح می‌کند به نظر وی اساساً شناخت خدا نه راجع به وجود خدا بلکه ناظر به حقیقت و ذات خدا مطرح می‌شود و از آنجا که اکثر متکلمان اشعری برای عقل و استدلالهای عقلی در شناخت خدا جایگاهی قائل نیستند معتقدند که شناخت و معرفت خدا واجب است ولی به موجب شرع نه از روی عقل و منطق اما با این حال فخر رازی به عنوان متکلم اشعری بدلیل تطور فکری اولاً برخلاف قاضی توانایی عقل در شناخت خداوند را محدود می‌داند ثانیاً تحت تأثیر آموزه‌های فلسفی و آرای کلامی اشعری بحث شناخت خداوند را بدلیل مغایرت وجود با ذات خدا، شناخت حقیقت خدا را مبتنی بر رؤیت خداوند در حیات اخروی امکان‌پذیر می‌داند. لذا در این پژوهش به بررسی مقایسه‌ی مبانی فکری قاضی عبدالجبار به عنوان متکلم معتزلی با رویکرد عقل گرایانه و فخر رازی به عنوان متکلم اشعری با رویکرد نقل گرایانه درباره امکان شناخت خداوند پرداخته شده است.

یکی از مسائلی که از دیرباز در میان اندیشمندان مطرح بوده، مسئله ایمان و کفر است. مسئله­ای که روشن­شدن آن باعث اتحاد و تقریب میان مسلمانان، و عدم شناخت آن موجب تفرقه و جدایى میان آنها خواهد شد. این مقاله، ایمان و کفر را از منظر فخرالدین رازی و علامه جوادی عاملی به روش توصیفی-تطبیقی و به شیوه کتابخانه­ای-اسنادی بررسی کرده و نقاط توافق و تخالف این دو اندیشه را به دست آورده است. به نظر نگارنده، با وجود تفاوت مذهب فخر رازی و علامه جوادی آملی، این دو در بسیاری از مباحث مربوط به ایمان و کفر مانند تعریف ایمان و کفر، رابطه ایمان و عمل صالح و حکم مرتکب کبیره، توافق داشته و آرای یکسانی را اظهار کرده­اند. زیادت و نقصان ایمان، تنها مسئله­ای است که فخر رازی و علامه، آرای متفاوتی از آنها ارائه داده­اند.

انسان در سیر مراحل زندگی بعد از مرگ و قبل از معاد در منزلی به نام برزخ یا عالم مثال به سر می برد همانطور که دنیا نمونه و مثالی از برزخ است، برزخ نیز نمونه و مثالی از قیامت است و به زندگی در آن حیات برزخی می گویند. حیات برزخی مورد اتفاق مذاهب اسلامی و فرقه وهابیت است با این تفاوت که وهابیون تنها این امر را در زمان سوال ملکین می دانند و اختلاف در حیات شهدا و پیامبران دارند و پیامبران و شهدا را متنعم در بهشت و کفار را معذب در جهنم بعد از سوال می دانند و ارتباطی بین اموات و احیاء در این دنیا قائل نیستند و بنابر تعابیرشان از این حیات، عقاید مسلمین در توسل و شفاعت و زیارت و امثالهم را تکفیر می کنند. علامه طباطبایی و فخر رازی معتقدند، توجه و ارتباط اموات با احیاء و عالم ماده پس از مرگ افراد از بین نمی رود و انسان در آن متنعم و یا در عذاب خواهد بود و بهشت و قیامت بعد از این عالم است. اما پیشینه موضوع به ظهور وهابیت بازمی گردد و شبهات نوینی که این فرقه ترویج می دهند وعلمای فریقین در رسالات و منابع خود و در اثبات حیات برزخی در رد دیدگاه وهابیت از آیات و روایات و دلایل عقلی و تجربی استفاده می کنند. اما هدف از این نوشتار آگاهی از افکار و نظرات مسلمین و وهابیت و نقد آرای آنها در مورد حیات برزخی است. پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سوال است که: نقد دیدگاه وهابیت درحیات برزخی با تاکید بر نظرعلامه طباطبایی و فخر رازی چیست؟ بنابراین در این تحقیق با کاوش در آیات و روایات، بنابر روش کتابخانه ای و تحقیقاتی از نوع توصیفی- تحلیلی، به بیان دلایل عقلی و نقلی در رفع شبهات و فتاوی وهابیت در کیفیت حیات برزخی می پردازیم.

هدف اصلی این مسئله ، نقد نظرات فخررازی در کیفیت معاد اسـت ، مسئله معاد از موضوعات پردامنه ای است که از سوی فلاسفه و حکمای بسـیار و از جانب فَِرق مختلف کلامی مطرح شده است، لذا در این پژوهش، به نقد نظرات فخررازی در کیفیت معاد پرداخته شده است.اکثر پاسخ های مطرح شده از سوی فخر رازی برگرفته از دیدگاه های کلامی هستند و به صورت کلی فخر رازی در برخی آثارش معاد روحانی را تلویحا می پذیرد، اما در بیشتر آثارش تصریح بر جسمانی بودن معاد می کند در کتاب(النفس و الروح و شرح قواهما) و نیز (تفسیر کبیر) پس از اثبات نفس مجرد به عنوان حقیقت انسان هر چند صریحاٌ متذکر نمی شود، اما این اثبات مستلزم اعتقاد وی به معاد روحانی است. فخر رازی معتقد است معاد جسمانی امکان دارد؛ زیرا برای امکان داشتن یک شیء، دو امر لازم است،امر اول از نظر قابلیت میباشد و امر دوم به فاعلیت بر میگردد، و این دو امر در مورد معاد جسمانی حاصل است، پس امکان دارد، همچنین فخر رازی در مورد اعاده معدوم اعتقاد دارد، برای معاد جسمانی به اعاده معدوم نیاز داریم تا صفات از بین رفته به بدن بازگردند

تأویل پذیربودن یانبودن متون مقدس و کتب آسمانی از جمله مسائل مطرح میان اندیشمندان مسلمان وغیرمسلمان بوده است.به گونه ای که در دستگاه سنتی تفسیرکتاب مقدس،از تعابیری چون «بطن»،«معنای ناپیدا»،«معنای آشکار»،و«عالمانبهتاویل» در مبحث تاویل استفاده شده است.ودر این باب اینکهچهکسانیصلاحیتتاویلمتشابهات رادارند؟ازجمله مسائل موردمناقشه بین پژوهشگران،بوده است . وجودچنین تعارضی مارابرآن داشت که پژوهشی انجام داده ونظرات فخررازی وملاصدراراموردمقایسه قراردهیم.برخی ازاندیشمندان تاویل متشابهات راصرفا"مخصوص خداونددانسته اند.وبرخی دیگرآنرامنحصربرای خداوندنمی دانند .ملاصدرا ((تاویل))راازمحدودبودن به حوزه زبان بیرون آورده ومعتقداست که هرپدیده ای تاویل وتفسیری دارد .نظرملاصدرادرباب آیات متشابه براصول ومبانی عقلانی-شهودی ابتناء داردوازسنخ ((وجودشناختی))است. ملاصدرامیان فهم آیات متشابه وفهم جهان هستی هماهنگی خاصی راقائل بوده ومصداق کامل راسخان درعلم راعلاوه برمعصومین،عالمان غیرمعصوم نیزمی دانددرمقابل فخررازی معتقداست تنهاخدای متعال به تاویل متشابهات آگاه است.ازدیدگاه ایشان عدم علم به تاویل متشبهات به معنای انکاروجودخداوندنیست بلکه آنهابانگ برمی آورندکه "آمنابه کل من عندربنا" یعنی ماعلاوه برآیات محکم،به آیات متشابه هم ایمان داریماگرچه علم به آیات متشابه نداشته باشیم.

مطابق دیدگاه ادیان الاهی، پیامبران به‌ عنوان مظاهر انسان کامل،‌ توانایی بر انجام‌دادن معجزه دارند و از معجزه برای اثبات نبوت خویش بهره می‌گیرند. اما در جهان غرب، دیوید هیوم حملات شدیدی علیه اعتبار معجزات مطرح کرد. وی معتقد بود معجزات گزارش‌شده نمی‌تواند اعتبار تجارب ثابت و راسخ ما را از بین ببرد. معجزات را ملت‌هایی ناآگاه در روزگاری خاص گزارش کرده‌‌اند. همچنین، گواهی مربوط به هرکدام از این معجزات، معارضاتی دارد و همین امور تکیه بر این معجزات را بی‌اعتبار می‌کند. این تشکیکات را، با اندکی تفاوت و تفصیل بیشتر، قرن‌ها قبل فخر رازی هم بیان کرده است. با این تفاوت که نتیجه‌ای که هیوم از این تشکیکات می‌گیرد، بی‌اعتباری معجزات است؛ اما فخر رازی می‌کوشد طبق مبانی خود (و خصوصاً مبانی اشاعره که مذهب او است) به این شبهات پاسخ دهد و از اعتبار معجزات دفاع کند. در این مقاله، ضمن بررسی تطبیقی دیدگاه‌های فخر رازی و هیوم، پاسخ‌های فخر رازی به این تشکیکات را می‌کاویم و نهایتاً شبهات هیوم را بررسی و نقد خواهیم کرد.