جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشته مسأله انتساب می به مغان که در ادبیات فارسی تحت عنوان "می مغانه" شهرت یافته، بررسی و تحقیق شده و اثبات گردیده است که با توجه به مدارک تاریخی موجود، رهبران دینی مغان به هیچ عنوان مشوق میگساری نبوده اند و در کتابهای دینی ایشان در این جهت تبلیغی صورت نگرفته است، بلکه این عادت از قدیم الایام در میان خود ایرانیان رواج داشته و چون ایرانیان پیرو مذهب زردشتی بوده اند، مسلمانان علت میخوارگی این قوم را در اعتقادات دینی ایشان جستجو کرده، این رفتار را به دین مردان آنان، یعنی مغان، نسبت داده اند.

این گفتار به بررسی و تحلیل اقتباس‌های قرآنی از دیدگاه بلاغت سنتی و نظریه‌های ادبی جدید می‌پردازد. در این پژوهش این پرسش‌ها مطرح خواهد شد: 1ـ اقتباس در بلاغت سنتی چه جایگاهی دارد؟ 2ـ اقتباس به عنوان یک آرایۀ ادبی و یکی از جلوه‌های تأثیرپذیری از قرآن چگونه سرقت قلمداد شده است؟ 3ـ چگونه می‌توان آرایۀ اقتباس در بلاغت سنتی را در پیوند با برخی مباحث نظریه‌های ادبی معاصر مطرح و به روز نمود؟ 4ـ نقش زیباشناختی اقتباس در بافت متن جدید چگونه بروز و ظهور پیدا می‌کند. برای پاسخ به این پرسش‌ها ابتدا به تعریف و تحدید حوزۀ معنایی اصطلاح اقتباس، گونه‌های آن و جایگاه اقتباس در منابع بلاغت فارسی پرداخته شده، سپس به پیوند اقتباس با مباحث بینامتنی و بدخوانی خلاق در حوزۀ نظریه‌های ادبی جدید اشاره شده است و در نهایت برای نمایش نقش زیبایی‌شناختی اقتباس، نحوۀ پیوند بخش اقتباس شده با بافت زبانی متن حاضر و نحوۀ خوانش خلاقانه و متناسب با بافت متن جدید نشان داده شده است. نتیجه این جستار بیانگر آن است که اقتباس بر اساس بلاغت سنتی، گاهی نوعی آرایه و جلوۀ تأثیرپذیری از قرآن و حدیث و گاه نوعی سرقت ادبی قلمداد شده است و بحث و بررسی پیرامون آن به فراموشی سپرده شده است، اما بر اساس نظریۀ بینامتنی و بدخوانی خلاق اقتباس نوعی تکنیک و هنرسازه است که اگر با خوانش خلاقانه سخنوران توأم شود و بخش مقتبس در بافت جدید به‌جا و خوش بنشیند، جلوه‌ای از توانایی هنرمند در احضار متن پیشین است و نه تنها از مقولۀ سرقات ادبی نیست، بلکه یکی از نمودهای برجستۀ توانایی هنرمند در بافت گردانی است.

ادبیات عرفانی یکی از مقوله هایی است که بخش گسترده ای از ادب فارسی را به خود اختصاص داده است. عرفان با توجه به گستردگی اش، فراز و نشیب های فراوانی به خود دیده است. علاوه بر این، تأثیر آن بر حوزه های دیگر نیز قابل توجه است. عرفان از جمله موضوع های مهمی است که در مورد آن، دیدگاه های مختلف و حتی گاهی متضاد با یکدیگر ارائه شده است. در پی این امر است که مکتب های عرفانی متعددی بنابر سلائق مختلف، در طول تاریخ شکل گرفته است که در سیر ادب فارسی نیز می توان صبغه های مختلفی از آن را مشاهده کرد. در این پژوهش، کوشش شده است که سیر این جریان از قرن ششم تا قرن نهم، مورد بررسی قرار گیرد، از این رو در آغاز مختصری از کلیات موضوع ارائه، سپس به مشخصات بنیادین آن پرداخته شده است. به علاوه به علت کثرت آثار عرفانی این عصر، سعی شده است تا از کتب مهم عرفانی این دوره، مثلاً: حدیقۀ سنایی، مثنوی مولوی و...یاد شود. پس از به دست دادن شاخصه های متون عرفانی، از جمله در سطح زبان، مضمون، اصطلاحات خاص صوفیه و... کوشش شده است تا نمود این شاخص ها در تک تک آثار، یعنی؛ عبهر العاشقین، حدیقۀ سنایی، سیر العباد إلی المعاد سنایی، الهی نامه، منطقالطیر، مختارنامه، دیوان و اسرارنامۀ عطار، اسرارالتوحید، فیه مافیه، غزلیات شمس و مثنوی معنویِ مولوی و غزلیات حافظ مشخص شده، مورد ارزیابی قرار گیرد.

سماع یکی از آداب پرشور صوفیان است که از سده سوم در میان آنان رواج داشته و دامنه وسیعی از ادبیات عرفانی را به خود اختصاص داده است.ادبیات عرفانی صوفیان افزون بر ترسیم صحنه های گوناگون برپایی سماع، حاوی نکات فراوانی پیرامون ابعاد مختلف جهان شناسی، معرفت شناسی، روان شناسی، رفتارشناسی و زیبایی شناسی است.موسیقی و نغمه های عارفانه، حرکت و چرخ زدن، پایکوبی و دست افشانی، خرقه انداختن، اجزا و عناصر اصلی سماع را تشکیل می دهند.با توجه به اصالت و اهمیت خداشناسی و جهان شناسی در عرفان و تجربه های عرفانی، این مقاله در پی توجیه و تبیین ابعاد جهان شناختی سماع و نمادهای آن است.

در مقاله حاضر، به تصحیح و تحلیل بیت عرفانی: "این‌همه شعبده خویش که می‌کرد اینجا / سامری پیش عصا و ید بیضا می‌کرد"، از دیوان حافظ پرداخته‌ شده و کوشش می ­شود نشان داده شود که در تصحیح‌ها و شرح‌های دیوان خواجه شیراز تا چه اندازه از قواعد زبان حافظانه در تصحیح و شرح این بیت غفلت ورزیده‌اند. مفهوم تصحیح در اینجا، ترجیح یکی از ضبط‌های موجود بیت با روش انتقادی است. همچنین تحلیل بیت با روش ساختاری انجام گرفته است. برای این منظور، ابتدا پنج نقطه اختلاف بیت شناسایی شده و از میان داده‌های موجود، ضبط‌های ارجح انتخاب و سپس به واکاوی ساختارهای زبانی، ادبی و معنایی آن پرداخته‌ شده است. نگارنده این مقاله‌، سرانجام نتیجه می‌گیرد که ضبط نسخه‌های مصحح خلخالی و قزوینی- غنی برای بیت مورد نظر ارجح است؛ ضمن این که اولاً سامری، فاعل جمله مصراع اول است؛ ثانیاً ضبط «شعبده خویش» به این گفته سامری بازمی‌گردد که «وَ کَذلِکَ سَوَّلَت لی نَفسی»؛ و این‌گونه نفس من [به صدا درآوردن گوساله طلایی را] برایم آراست(قرآن: طه، 96)؛ ثالثاً تعبیر «پیش عصا و ید بیضا» تعبیری است برای بیان اثرپذیری سحر سامری از معجزات حضرت موسی(ع) و باز، این گفته سامری را مطمح نظر دارد که: «فَقَبَضتُ قَبضَه مِن اَثَرِ الرَّسولّ فَنَبَذتُها»؛ مشتی [خاک] از جای پای آن فرستاده [که جبرائیل باشد] برداشتم و بر آن [گوساله طلایی] پاشیدم(همان)؛ رابعاً کل بیت حاکی از باور حافظ به مسأله «استدراج» است که جزو مسائل تخصصی عرفانی محسوب می­ شود و خواجه شیراز می‌کوشد آن را در پرده بگوید تا احیاناً پیرامون یک شخصیت کرامات‌نمای زمانه‌اش نظری داده باشد

اندیشه های زاهدانه و ریاضت طلبانه، ازجمله موضوعاتی هستند که از دیرباز ذهن و ادراک پاره ای از آدمیان را به خود مشغول داشته و در عالی ترین صورت، عملی جهت پالایش و رهایی از قیود و تمنّیات نفسانی به حساب آمده اند. چنین اندیشه هایی علاوه بر ادیان کهن و اساطیری، درمیان ادیان سه گانه ابراهیمی نیز نمودهای واضح و روشنی برجای گذارده اند: فَریسیان در آیین یهود، عرفای عزلت طلب و رُهبان در آیین مسیح و زاهدان در آیین اسلام. یکی از مهمترین وجوه پالایش جسم و روح در تصوف اسالمی، زهد ورزیدن و ترک تعلقات نفسانی و مادی است، به همین دلیل می توان زهد را یکی از وجوه اصلی در چارچوب نظری- عملیِ تصوف اسلامی به حساب آورد؛ از دیگر سو، حافظ به عنوان یکی از ارکان شعر فارسی و سرآمدان عرفان ناب اسلامی- ایرانی، در سروده های خویش نگاه ویژه و قابل اعتنایی به زهد و زهدورزان دارد. مقاله حاضر با استقصای جوانب مختلف موضوع، ضمن پرداختن به بنیان های نظری زهد در تصوف اسلامی و جریانهای اصلی آن (جریان زهد مثبت و جریان زهد منفی) کوششی است جهت بررسی« زهد در تصوف اسلامی»و بازتابی از «نگاه ویژه حافظ را در باب زهد و زاهدان»، ارائه می دهد.

فرد صوفی نشانه­ هایی داشت که او را از یک غیرصوفی متمایز می‌ساخت. بعضی از این نشانه ­ها همانند شیوۀ لباس پوشیدن، نماینده و مشخصۀ گروه ایشان بود و برخی دیگر از نشانه­ ها، جنبۀ «رفتاری» داشت؛ همانند رسومی که در ارتباط با صرف طعام بود. جستار حاضر درصدد پاسخ ­دادن به سؤالاتی از این­ دست است که: «آداب صرف طعام در میان صوفیان چه بود که به ایشان تشخص صوفیانه می­بخشید؟» و «چه پیشینه‌ای سازندۀ این رفتارها می­ گردید؟»؛ «آیا تمامی این رفتارها، ‌به درون محوطه‌های خانقاهی محدود می­ شده یا خارج از آن نیز امری بایسته بوده است؟» و سرانجام اینکه «میزان پای­بندی صوفیان به این آداب چگونه بوده است؟» نوشتار پیش­رو، نگرشی به رسوم و رفتارهای صوفیان دربارۀ طعام، و نقد آن­ها، در نخستین دوره­ های پیدایش تصوف است؛ یعنی زمانی­ که رسوم مرتبط با تصوف، در مرحلۀ شکل­ گیری، قوام و تعریف آداب خاص خود هستند.

جلال الدین محمد مولوی، عارف بزرگ فرهنگ ما، در آثار خود متعرض مباحث و مفاهیم بسیاری شده که یکی از آنها مفهوم آزادی است. او به شیوه های متعددی به مبحث آزادی اشاره یا تصریح کرده است. آشنایی و شناخت نظریات و اندیشه های آن جناب ما را با اهم و اغلب اندیشه های عارفان و اخلاقیون مسلمان در این زمینه آشنا می کند. نویسنده در گفتار پیش رو، از بیان مقدمه ای درباره مفهوم از دیدگاه مولوی و عارفان دیگر، اندیشه های مولانا درباره مقوله آزادی را تحت سه عنوان دسته بندی و تبیین می کند. در بخش آغازین، به گستردگی درباره موانع طبیعی و ساختگی ای که مولانا در راه نیل به آزادی برشمرده، سخن می رود. در این میان، تن، دنیا و قضا و قدر از زندان های طبیعی یا بیرونی به شمار می آید و رذایل اخلاقی مانند جهل، حواس، عقل، تقلید و تردید از زندان هایی است که انسان ها را در درون گرفتار کرده اند. بخش دوم این گفتار درباره راه های رسیدن به آزادی است که از دیدگاه مولانا، راه های رسیدن به آزادی نیز علاوه بر راه های سلوکی و طریقتی، راه های عشق و بندگی، راه پیروی از اولیا و انبیا، و راه مرگ و خواب است که این موارد نیز به نوعی درقسم اول یعنی راه های سلوکی درمی گنجد. راه ها و شیوه هایی که مأنوس و مورد نظر و عمل جناب مولانا قرار داشته و مخاطبان و مشتاقان را نیز بدان راه ها فراخوانده است. اهم اهداف و مقاصدی که آن بزرگ برای آزادی در نظر داشته و به آزادی جویان شناسانده، از این قرار است که در انتهای مقاله اشاره شده است: رهایی از رنج ها، رسیدن به اخلاق الهی، عاشقی و نیل به یقین و جاودانگی.

محبت یا عشق، موهبتی الهی و از جمله احوال عرفانی و مختص انسان است که فرشتگان از آن نصیبی نمی برند. به عقیده عارفان مسلمان، سالک با مهرورزی و معاشقه با حق سریع تر می تواند به مطلوب خویش نائل آید. به زعم آنان راه عشق هولناک، مصیبت آفرین و درتنیده با آلام و رنج های بی شمار است و تا انسان تلخ کامی ها و ترشرویی های عشق را تجربه نکند از شیرینی های معنوی آن کام بر نمی گیرد. پس عاشق نه تنها باید آسایش، مصلحت اندیشی و عافیت طلبی را ترک گوید؛ بلکه باید مهیای محنت کشیدن، بلا چشیدن، جانفشانی و جان سپردن نیز باشد.در این نوشتار می کوشیم تا ضمن شناخت محبت و مراتب آن، مفهوم رنج و درد را نزد عرفا شرح دهیم. در ادامه به بیان دیدگاه بزرگان عارفان درباره فلسفه جفاها و غایت بلایای معاشقه و سبب راحت انگاری فتن و رحمت پنداری محن از سوی عشاق و چگونگی رابطه آن با محبت خواهیم پرداخت.

امروزه معرفت شناسی، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. به طوری که مکاتب و رشته های مستقل معرفت شناسی به وجود آمده اند و دانشمندان زیادی به این مسأله توجه نموده اند از این رو این پژوهش به بررسی و مقایسه اندیشه های معرفت شناسی حافظ و گوته و همچنین به بررسی دیدگاههای آموزشی و دلالتهای تربیتی آنها و نقش عشق در معرفت شناسی آنها می پردازد.در فصل اول، به مقدمات و کلیات تحقیق اشاره شده است. در فصل دوم، پیشینه و ادبیات تحقیق و شرح حال حافظ و گوته و خلاصه ای از دیدگاههای معرفت شناسی و عرفانی آنها آمده است. در فصل سوم به روش انجام تحقیق و روشهای جمع آوری اطلاعات و محدودیتهای تحقیق پرداخته شده و سپس در فصل چهارم، با توجه به سوالات تحقیق، محقق در رابطه با مواردی همچون، دیدگاههای حافظ و گوته در رابطه با معرفت شناسی عرفانی و دلالتهای تربیتی آنها، روشهای مناسب آموزش از دیدگاه آنها، نقش عشق در معرفت شناسی و اهداف آن، پرداخته شده است و در نهایت، در فصل پنجم، به وجوه اشتراک و افتراق معرفت شناسی آنها و سپس به نتیجه گیری و پیشنهاد محقق در رابطه با دیدگاههای معرفت شناسی حافظ و گوته و دلالتهای تربیتی آنها پرداخته شده است.روش تحقیق، سندی تحلیلی و مقایسه ای استدلالی، با بررسی کتاب ها، آثار و مقالات و ... اظهار نظر دانشمندان دیگر در مورد معرفت شناسی حافظ و گوته است. در اندیشه های تربیتی این دو اندیشمند، همانندهای زیادی وجود دارد که عبارتند از :لزوم معرفت شناسی، نقش عشق در معرفت شناسی و روشهای مناسب آموزش که از جمله مبارزه با تزویر و ریا و دروغ و توجه به تزکیه نفس و اصالت روح و تربیت اخلاقی و اجتماعی و....هستند. در مواردی دیگر نیز، افتراق هایی در اندیشه های معرفتی آنها دیده می شود که از جمله عبارتند از: سبک و نوع شعر عرفانی، تقابل عشق و عقل. اما در نهایت و طبق یافته های تحقیق، در بررسی اصول (معرفت شناسی، لزوم آموزش صحیح و نقش عشق در معرفت شناسی)، هر دو توافق نظر دارند که این امر، محقق را بر آن داشت تا نسبت به تدوین این پژوهش اقدام نماید.