جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افلاطون در جستجوی متعلق پایدار و خطاناپذیر برای معرفت، به طرح نظریه‌ی مثل پرداخت. مُثُل، موجودات مجرد و قائم به ذاتی هستند که عالم محسوس روگرفت آن است. انسان با ادراک حسی سایه‌ی مثل، حقیقت را به یاد می‌آورد و به این ترتیب، معرفت برایش حاصل می‌شود. ارسطو در تقابل با این رویکرد، حقیقت معقول را در مصادیق محسوس منطوی دانست. نفس که در آغاز لوح نانوشته‌ای است، با ادراک حسی و تجرید محسوسات، معقولات بالقوه را بالفعل می‌کند. از آنجا که فعلیت امر بالقوه بواسطه‌ی امر بالفعل است، حضور عقل بالفعل یا به اصطلاح مفسران عقل فعال درون نفس ناطقه برای فعلیت عقل بالقوه ضروری است. تفاسیر متعددی در باب نحوه‌ی وجود عقل فعال شده است، که بسیاری از آنها خارج از چهارچوب اندیشه‌ی ارسطو هستند. در این میان ابن‌سینا عقل فعال را به عنوان موجود مجرد تامی مطرح می‌کند که صور عینی و علمی را به موجودات طبیعت و نفس انسان افاضه می‌کند، یعنی نقشهای معرفتی و وجودی متعددی به عقل فعال می‌دهد. به نظر او برای کسب معرفت، نفس با تجرید ادراکات محسوس، آماده‌ی دریافت صور معرفتی افاضه شده از جانب عقل فعال میگردد. متأخران ابن‌سینا نقدهایی به این رویکرد عرضه کرده‌اند. یکی از این نقدها آن است که اگر به باورهایی مثل انکار اتحاد عاقل و معقول و نفی حرکت جوهری نزد ابن سینا توجه کنیم، معلوم میگردد که گرچه وی معرفت را قوام یافته از فعالیت تجریدی نفس و افاضه‌ی عقل فعال میداند، اما براساس مبانی نظری خود نمی‌تواند به تجرید معتقد باشد و معرفت چیزی جز افاضه‌ی عقل فعال نیست. لازمه‌ی این سخن، پذیرش مثل افلاطونی است که محل انکار ابن‌سینا است. بر این اساس عقل فعال ارسطو که در تقابل با مثل افلاطونی شکل گرفته بود، در ادامه‌ی مسیر تاریخ فلسفه، دوباره به دامن نظریه‌ی مثل باز می‌گردد.

چکیده معجزه از مواضع مسأله خیز فلسفه و کلام است . یکی از مسائل اساسی این حوزه که نسبت به سایر مسائل تقدم منطقی دارد، اخذ مفهومی درست از واژه اعجاز می باشد . آیا فیلسوفان و متکلمان تصور یکسانی از اعجاز دارند ؟معجزه در دیدگاه های گوناگون چه نسبتی با قوانین حاکم بر طبیعت دارد ؟تعبیر خارق العاده از مفهوم اعجاز ، مفهوم سازی های مختلف اهل کلام و فلسفه همچون نقض قانون طبیعت ،خلاف العاده بودن ، فراطبیعی بودن و خرق ناموس طبیعت بودن را به دنبال دارد . ارائه تصویر واضح و متمایز از معجزه ، نقش اساسی در تحکیم اعتقاد به انبیاء را به عهده خواهد داشت . این نوشته با نگاهی به آثار مطرح دو حکیم مؤسس در عرصه فلسفه ، یکی به عنوان نماینده حکمت مشاء و دیگری نماینده حکمت متعالیه ، درصدد تبین عقلانی از مقوله اعجاز بوده و سعی کرده است تفسیری منطقی و مستدل از این مهم ارائه دهد .این دو فیلسوف برای نفس آنچنان قدرتی قائل شده اند که در سایه طهارت و قوت می تواند در هیولای عالم عنصری تغییر ایجاد کند و این همان معجزه است. بعضی با طرح شبهات و تشکیکات فراوان و یا مطرح نمودن سحر در کنار اعجاز ، سعی کرده اند اعتبار و حقانیت معجزه را نزد اکثریت مردم کاهش داده و ایمان آنان را متزلزل کنند .بنابراین با تبیین علمی و عقلی از ماهیت معجزه وکرامت و بیان تفاوت های آن دو با سحر ، پاسخ مناسبی در برابر شبهه افکنان خواهیم داشت. کلید واژه: معجزه ، کرامت ، سحر ، ابن سینا ، ملاصدرا.

از دیدگاه ارسطو، تعریف منطقی اشیا، نخستین گام برای دست‌یابی به معرفت علمی و برهانی است و شناخت کامل اشیا تنها در سایه شناختن ذات آنها و تعریف حدی امکان‌پذیر است. ابن‌سینا هم که به پیروی از ارسطو، معرفت کامل اشیا را وابسته به شناخت ذات آنها می‌داند. او ضمن اعتراف به دشواری مطلق تعریف، بر اساس مشرب ذات‌گرایانۀ خود چنین اظهار می­کند که حد و تعریف حقیقی باید بر ماهیت، حقیقت و کمال وجود ذاتی شیء محدود دلالت کند، به گونه‌ای که بیانگر همه ذاتیات آن باشد؛ اما انسان به شناخت ذاتیات اشیا و دست‌یابی به تعریف حقیقی آنها، قادر نیست. او ضمن بیان تفصیلی هر یک از انواع تعریف، با جرح و تعدیل در احکام تعریف ارسطویی در پی اصلاح و تکمیل نظریه حد ارسطویی است؛ و نوشتار حاضر به ذکر و بررسی آن می‌پردازد.

در این مقاله الهیات سلبی در ابعاد وجودشناختی، معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی در اندیشۀ ابن‌سینا با توجه به دلایلی چون تباین خالق و مخلوق، تأکید بر وحدت و بساطت حقیقی ذات خدای متعال، مثل و شبیه نداشتن، همچنین حد و ماهیت نداشتن او، اطلاق و عدم تناهی، ناتوانی انسان در احاطۀ بر خدای متعال، تعالی و فوق عقل بودن خدا، نقص معرفت معلول نسبت به علت، محدودیت قوای ادراکی بشر بررسی شده است. با بررسی نظام الهیاتی ابن‌سینا به این تبیین می‌رسیم که در وجودشناسی سینوی وجود شکاف عظیمی بین وجود مطلق یعنی خدا و دیگر مخلوقات تأکید می‌شود. او علت مخلوقات است،‌ اما شباهت نوعی با آنها ندارد و در بعد معرفت‌شناختی امکان معرفت ایجابی مطابق با واقع را برای انسان نفی کرده است. در ساحت زبان‌شناختی نیز دلایل الهیات سلبی مبتنی بر بعد وجودی و معرفتی این دیدگاه است .طبیعتاً آنچه ناشناختنی و نایافتنی است، بیان‌شدنی هم نیست.

ابن‌سینا وجود خداوند را برهان‌ناپذیر می‌داند. منظور او از برهان، برهان لمّ است که از آن به برهان مطلق تعبیر می‌شود. در این مقاله پس از بیان انواع برهان و ارزش معرفتی آنها، دیدگاه ابن‌سینا در مورد برهان‌ناپذیر بودن وجود خداوند و ادلۀ آن بررسی شده است و به این نتیجه دست یافته‌ایم که نه‌تنها برهان صدیقین ابن‌سینا برهانی لمّی است، برهان‌های مخلوق‌محور نیز که به ظاهر در آنها از معلول بر علت استدلال شده است، مطابق با مبانی پذیرفته‌شده در دانش منطق، برهان لمّی هستند. از آنجا که این برهان‌ها به‌طور مستقیم وجود خداوند را اثبات نمی‌کنند، نسبت به نتیجۀ خود، برهان لم بالذات و نسبت به وجود خداوند برهان لمّ بالعرض‌ هستند.

در میان مسائل موردبحث ارسطو در دانش منطق، قیاس موجهات جایگاه ویژه‌ای دارد و از عصر باستان تا دوران معاصر محل مناقشه بوده است؛ ازجمله مباحث بسیار پرمناقشه در ذیل قیاس موجهات، نتیجه حاصل از قیاسی است که جهت صغرای آن اطلاق و جهت کبرای آن ضرورت باشد. درحالی‌که ارسطو جهت نتیجه این قیاس را ضرورت می‌داند، برخی پسینیان او این نتیجه را رد کرده‌اند. فرض مدافعان ارسطو مبتنی بر پذیرش همگونی حدود قیاس است و به‌طور خاص با استناد به نظریه حمل‌پذیرها در جدل، روشن می‌شود مثال‌های نقض ارائه‌شده با نظر به شروط ارسطو برای حمل‌پذیرها، قابل‌پذیرش نیست؛ ولی این نگرش مستلزم آن است که ضرورت کتاب قیاس و برهان متفاوت از هم باشد و نسبت میان این دو کتاب مبهم بماند. این مقاله پس از شرح مسئله نزد ارسطو و راه‌حل شارحان او، با تمرکز بر آثار ابن‌سینا نشان می‌دهد در سنت منطق اسلامی، با طرح تمایز میان قضایای ضروری ذاتی و ضروری وصفی، راه‌حلی متفاوت از شارحان ارسطو برای دفع این اشکال طرح شده است. راه‌حلی که می‌تواند نسبت میان ضرورت در کتاب قیاس و برهان را نیز تبیین کند و مانع از مبهم‌ماندن نسبت میان این دو کتاب شود.

وجود خدا یکی از ژرف‌ترین دغدغه‌های بشری است و بر آن براهین متقنی اقامه شده است. اما برهان‌ها عموماً بر وجود خلق مبتنی بوده است. این دسته از براهین با آن‌که وجود واجب و خدای متعال را الزامی می‌کنند، با نظر به برخی از اصول عقلی، مانند «قاعدة ذوات الاسباب» و «قاعدة مالاسبب»، محدودیت‌هایی در خود دارند. از این رو، فیلسوفان اسلامی در صدد براهینی برآمده‌اند که این محدودیت‌ها را نداشته و بر آن، برهان صدّیقین نام نهاده‌اند. اولین تقریر از ابن‌سینا است و دومین تقریر آن را ملاصدرا طرح کرده است. پس از ملاصدرا تابعان حکمت متعالیه تقریرهای دیگری به دست داده‌اند. در بررسی این امر که آیا این براهین تنگناهای برهان‌های خلقی را ندارند، به معیاری نیاز است که با آن بتوان این برهان‌ها را سنجید؛ معیار استخراج‌شده از بیانات فیلسوفان این است که باید برهان «از خدا به خدا» و سیر علمی، «من الله الی الله» و به تعبیر ملاصدرا راه و مقصد یکی باشد. بر این اساس، از نظر استاد جوادی آملی تنها برهانی که به‌حق معیار صدّیقین و راه و مقصد در آن یکی است، برهان علامه طباطبایی در «تعلیقات بر اسفار» و در کتاب قیّم «اصول فلسفه و روش رئالیسم» است؛ اما برهان ابن‌سینا و ملاصدرا واجد چنین خصوصیتی نیستند. نتیجة برهان علامه هم وحدت اطلاقی واجب را اثبات می‌کند و هم بر هیچ مسئلۀ نظری در فلسفه مبتنی نیست.

ابن‌سینا در باب امکان شناسایی ذات اشیاء دو گونه سخن گفته است: در مواردی معرفت به ذات اشیاء و یافتن فصول محصِّل آنها را امری ممکن و درعین‌حال سخت و دشوار دانسته و در مواردی دیگر معرفت به ذوات و یافتن فصول آنها را امری ناممکن و دایره شناسایی انسان را محدود به ادراک لوازم و اعراض شیء دانسته است. برای رفع این تعارض باید به مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی بوعلی سینا توجه کرد. یافته این تحقیق آن است که از یک‌سو طیف فاعل‌های شناسا از حیث نیل به مراتب معرفتی حس و تخیل و یا ارتقا به مرتبه تعقل و از سوی دیگر بساطت یا ترکیب متعلق شناخت در فلسفه شیخ‌الرئیس، طیفی از انسان‌ها را تشکیل می‌دهد که امکان شناسایی ذات اشیاء برایشان محال یا ممکن است. نیل به مرتبه شناخت عقلی از سویی و ترکیب بیشتر در متعلق شناخت از سوی دیگر، ادراک را ممکن می‌سازد و بازماندن در مرتبه حس و خیال و هم‌چنین بساطت متعلق شناخت، به امتناع ادراک منتهی می‌شود.

در فلسفه اسلامی، حکمت عملی با وجود اهمیت آن، مانند حکمت نظری رشد لازم را پیدا نکرده است. نیاز امروز جامعه به مباحثی چون اخلاق و تدبیر منزل و سیاست، بررسی جایگاه حکمت عملی در اندیشه فلاسفه اسلامی را ضروری می‏سازد. ابن‏سینا به عنوان یکی از حکمای بزرگ اسلامی، در آثار مختلف خود، حکمت عملی را قسیم حکمت نظری و جزو فلسفه دانسته و به غایت حکمت عملی و رابطه آن با عقل نظری و همچنین مبادی حکمت عملی اشاره کرده است، ولی به جز چند رساله مختصر، اثر قابل توجهی از وی در این باره دیده نمی‏شود. علل اصلی این عدم رشد را می‏توان عدم قابلیت استنتاج حکمت عملی از حکمت نظری ارسطویی و پرداختن تفصیلی شریعت به مباحث مطرح شده در حکمت عملی و همچنین اهمیت ویژه فلسفه اولی نسبت به حکمت عملی در نزد ابن‏سینا دانست. ضمن اینکه با توجه به مبادی و روشی که ابن‏سینا برای حکمت عملی ترسیم می‏کند، حکمت سینوی این قابلیت را دارد که همچون حکمت نظری، در زمینه حکمت عملی به ویژه اخلاق هم توسعه داده شود.

در میان فیلسوفان مسلمان ابن‌سینا توجه خاصی به مسئله معاد دارد به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا نمود او بیش از همه حکمای مسلمان به تقسیم نفوس انسانی در آخرت و مراتب سعادت و شقاوت ایشان پرداخته است. ابن‌سینا در پنج اثر از آثار خویش شش تقسیم‌بندی ارائه نموده است که در متن مقاله به تفصیل به آنها پرداخته شده است. علاوه بر اهمیت خود این تقسیم‌بندی‌ها، در دل این تقسیم‌بندی‌ها نکات و مطالب تازه‌ای در مسائل معاد برای ما روشن می‌شود که شیخ هنگام بحث از معاد به تصریح به آنها نپرداخته است. از جمله اینکه: ابن‌سینا منکر معدوم شدن نفوس ناقصه پس از مرگ است، او مهم‌ترین عامل در نیل به سعادت یا شقاوت را نظر می‌داند نه عمل، ابن‌سینا در در مسئله نجات یک فیلسوف بسیار خوش‌بین است اما در عین حال خلود برخی نفوس در عذاب را نفی نمی‌کند، افلاک در معادشناسی ابن‌سینا نقش مهمی دارند و ... نوشتار حاضر با شیوه تحلیلی ـ توصیفی شش تقسیم مذکور و نکات قابل استنباط از آنها را در دو بخش و ذیل عناوین مشخص مورر بررسی قرار داده است.