جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

داستان‌ حی‌بن‌یقظان - و نیز سلامان و ابسال - از مشهورترین آثار فلسفی ابن‌سینا است که به عروج عقلی انسان و شناخت خدا اشاره دارد. این کتاب به زبان عربی نگاشته شده و چون در قالبی رمزوار و واجد بیانی تمثیلی می باشد، درک آن چندان ساده و در دسترس نمی باشد. قهرمان داستان یکی «حیّ» و دیگری «یقظان» است. بیشتر شارحان این رساله، حیّ را همان عقل فعال می‌دانند و یقظان که پدر حیّ است عقل اول یا مبادی اول است. پس از ابن‌سینا، ابن‌طفیل اندلسی با وام گرفتنِ نام-عنوانِ رمزی-تمثیلی دو داستان حیّ بن یقظان و سلامان و ابسالِ ابن‌سینا، داستانی با عنوانِ «حی‌بن‌یقظان» پیرامون شخصیتی با همین نام پرورده که در نهایت راهگشای ورود شخصیتهایی با نام سلامان و ابسال نیز به این داستان می شود. داستانی که شاید بیش از هر چیزی نمایانگر امکان آدمی و موهبتی می باشد که در آغاز از ناتوانی دستان خود به آن راه می یابد وقتی فقدانِ خود را می جوید. به بیانی ساده تر، سرگذشت سلوک عقلانی و روحانی انسان و مراحل تکامل فکر و عقل و تنهایی انسان در طی این مراحل را بیان می‌کند تا به معرفت ذات و حقایق دست یابد. ابن‌طفیل نیز در داستان خویش مسیر سلوکی را نشان می‌دهد که حیّ در پیشاپیش خویش به آن راه می برد، ولی بر خلاف راویِ داستانِ إبن سینا که در مواجهه ناخواسته به فردی که خود را حیّ بن یقظان می شناساند، باری در این نیل ناخواسته به جایگاهِ خود راهیاب می شود، ولی إبن طفیل حیّ بن‌یقظان را در ابتدای مسیر قرار میدهد و تا رساندن پایانِ آن مسیر، چنان غایتی که ورای آن متصور نمی توان شد، خود به گزارش ماوقع می پردازد چنانکه گویا خود راهنمای حیّ، و حتّی خود راهِ حیّ می باشد. با این توصیف، این پرسش مطرح است : آیا چنین برداشتی درست است که «مراحلی که حی‌بن‌یقظان در ابن‌سینا شرح می‌دهد، حی‌بن‌یقظان ابن‌طفیل طی می‌کند» (رسولی، 1393: 79). پرسشی که پاسخ آن را نیز در این پژوهش می جوئیم. با این حساب، قصد داریم در این آثار داستانی و تمثیلی، فهمی نو از انسان‌شناسی در ابن‌سینا و ابن‌طفیل بدست دهیم و بیان کنیم انسان در این دو رساله چه ماهیت و تعریفی دارد؟ و چه قوا و ادراکاتی برای شناخت محیط پیرامونی و نیز شناخت عوالم دیگر دارد؟ و آیا برای خویش غایتی می یابد ؟ و آیا راه دستیابی به این غایت، در خود انسان است ؟و اگر آری، آِیا یافتن این غایت را باید ناشی از توانایی او دانست به گونه ای که بتوان گقت ",انسان غایت خویش است", ؟

هدف ما در این تحقیق، بررسی دیدگاه‌های دو فیلسوف بزرگ، ابن سینا به عنوان فیلسوف اسلامی و توماس آکوئیناس به عنوان فیلسوف مسیحی، درباره‌ی اثبات وجود خداست. در فصل اول، خلاصه‌ای از زندگی‌نامه این دو فیلسوف و کلیاتی از پژوهش آورده شده است. در بخش دوم، نظرات و دیدگاه‌های ابن سینا برای اثبات وجود خدا مورد بررسی قرار گرفته است. ابن سینا دلایل متعددی برای اثبات وجود خدا ارائه می‌دهد که شامل امکان و وجوب، صحت صدق، حرکت، قدرت و فعل، مطابقت و علت فاعلی می‌شود. برهان امکان و وجوب او بر تحلیل امکان ذاتی ماهیت استوار است که شامل سه نوع گزاره است: لازم، محال و ممکن. برهان دیگر او، برهان وجودی است که بر اساس آن، موجودات جداگانه و مستقل وجود دارند. برهان حرکت ابن سینا نیز مبتنی بر برهان حرکت ارسطو است که می‌گوید هر حرکتی نیاز به محرکی دارد و علت حرکت باید غیر متحرک باشد. بنابراین، محرک باید غیر متحرک باشد. در بخش بعدی، دلایل توماس آکوئیناس مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این دلایل شامل برهان حرکت، علیت فاعلی، وجوب و امکان، درجات کمال و علت غایی می‌شوند. توماس آکوئیناس، فیلسوف و دانشمند مسیحی قرون وسطی، برای اثبات وجود خدا از پنج روش ارسطویی استفاده می‌کند که به آن‌ها ",پنج طریق", می‌گویند. یکی از این طرق، طریق حرکت است که بر اساس آن، حرکت نشانه‌ای از وجود خداست. توماس این طریق را قوی‌ترین برهان می‌داند؛ زیرا معتقد است که حرکت یک مفهوم واضح و قطعی است و ما از طریق حواس خود آن را در موجودات مشاهده می‌کنیم. در بخش چهارم، دلایل اثبات وجود خدا از دیدگاه ابن سینا و توماس آکوئیناس مقایسه شده و نقاط اشتراک و تفاوت‌های آن‌ها بررسی شده است.

در میان مراتب ادراک آدمی، ادراک عقلی، ‌به‌عنوان مهم‌ترین بخش ادراک به شمار می‌آید و او را از حیوانات متمایز می­کند. ابن‌سینا در ادراک عقلی قائل به نظریه تجرید و اتصال نفس با عقل فعال است و ملاصدرا در این­ باره نظریات متفاوتی را بیان می­کند. بر اساس مبانی ملاصدرا، نفس ناطقة آدمی پس از گذر از نفس نباتی و حیوانی، به مرحله­ای از ادراک می­رسد که قادر است مفاهیم کلی و حقایق عقلانی را ادراک کند. اما این امر چگونه محقّق می­گردد؟ صدرالمتألهین (برخلاف ابن‌سینا) در ادراک حسی و خیالی قائل به خلاقیت نفس است؛ درحالی‌که درباره فرآیند ادراک عقلی، در آغاز دارای آرای متفاوت و به نظر، متعارضی است. به عبارتی بنا بر مبنای ابن­سینا، علم به‌واسطه انفعال حاصل می­شود، ولی در حکمت متعالیه و در کتب پیشینیان مشاء، سخن از انفعال نیست و علم در قسمتی از امور و در بسیاری از موارد، به انشای نفس برمی­گردد. مهم‌ترین آرای ملاصدرا در زمینه ادراک عقلی را می­توان در قالب سه رویکرد ذکر نمود: نخست، مشاهد­ی مثل نوریه از دور؛ دوم، افاضی واهب الصور (عقل فعال) و سوم، ‌اندکاک در ذات الهی بر سبیل فنا. نقطه اشتراک این دو فیلسوف، در نحوه افاضه واهب الصور بر آنهاست که ابن‌سینا به نحو اتصال می­داند، ولی ملاصدرا بر سبیل اتحاد و هریک از این دو دیدگاه، ثمراتی دارد که قابل‌توجه است. نوشتار پیش رو که به روش کتابخانه­ای و تفحص در آرای فلاسفه پیشین تهیه شده، ضمن تبیین دیدگاه این دو فیلسوف دررابطه‌با ادراک عقلی، ناگزیر است توضیح مختصری درباره حقیقت نفس انسان و قوای وجودی او و همچنین حقیقت عقل فعال در عالم ارائه نماید تا بدین‌وسیله تصویری روشن در ذهن مخاطب ایجاد گردد.

رساله تدابیر المنازل أو سیاسات الأهلیه که آن را به عنوان کتاب السیاسة نیز می­خوانند، منزلگاه حکمت منزلی ابن سینا در نظام فکری سینوی است. ابن سینا مباحث مربوط به تدبیر منزل را در این رساله بیان کرده است که از جمله آن­ها مباحث حقوقی می­باشد که می­توان آن را «نظریه حقوقی ابن سینا» خواند. 1. بحث از حقوق طبیعی؛ 2. بحث از حقوق زنان؛ 3. بحث از حقوق کودکان؛ 4. بحث از حقوق کارکنان همان چیزی است که دلالت بر مسائل حقوقی می­کند و فلسفه حقوق سینوی را تشکیل می­دهد. بررسی این مبانی می­تواند پرسش «آیا نظریه حقوقی در نظام فکری ابن سینا یافت می­گردد؟» را پاسخ دهد. تبیین و سپس بررسی نظرات بوعلی سینا همان چیزی است که گفتار حاضر را تشکیل داده است تا به این پرسش پاسخ دهیم و در نهایت نیز نظریه حقوقی سینوی یا همان فلسفه حقوق ابن سینا را از دل این تبیین و بررسی استنباط کنیم.

توسعه فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، به دلیل تأثیر عمیق بر جنبه‌های مختلف زندگی انسان، نیازمند نگرشی انسان‌محور است که تضمین کند این فناوری‌ها در راستای ارزش‌ها و نیازهای انسانی عمل می‌کنند. این نگرش انسان‌محور به پرسشی بنیادی وابسته است: کدام انسان در طراحی چارچوب مطلوب مبنا قرار گرفته است؟ این پژوهش سه الگوی مختلف در طراحی هوش مصنوعی انسان‌محور را مورد بررسی قرار داده است: نخست، رویکرد اقتصادی که دیدگاه رایج است؛ دوم، رویکردی انتقادی نسبت به رویکرد اول مبتنی بر فلسفه ارسطویی؛ و در نهایت چارچوب پیشنهادی این پژوهش که مبتنی بر فلسفه سینوی و نگاه ویژه آن به انسان است . در این پژوهش، با مقایسه این سه الگو، به بررسی نقاط قوت و ضعف هر یک در مواجهه با مسئله انسان‌محوری در توسعه هوش مصنوعی پرداخته شده است. چارچوب پیشنهادی مبتنی بر انسان‌شناسی سینوی، با نگاهی دو بعدی به انسان و تمرکز بر بعد متعالی او، به‌عنوان الگویی جدید معرفی می‌شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که رویکرد سینوی، به دلیل نگاه جامع به انسان و در نظر گرفتن ابعاد وجودی او، می‌تواند مشکلات و کاستی‌های رویکردهای دیگر را در طراحی هوش مصنوعی جبران کند و نسخه‌ای کامل‌تر از یک هوش مصنوعی انسان‌محور ارائه نماید. این پژوهش با ارائه الگویی نوین بر پایه انسان‌شناسی سینوی، گامی مهم در جهت ایجاد یک هوش مصنوعی انسان‌محور برداشته است که نه تنها با ارزش‌ها و نیازهای انسانی سازگار است، بلکه به‌طور مؤثر می‌تواند در طراحی و توسعه آینده فناوری‌ها به کار رود.

علم النفس فلسفی هر چند از نظر موضوع و روش با روان‌شناسی جدید تفاوت‌های آشکاری دارد؛ اما بادقت نظر می‌توان برخی مسائل مشترک را در آن‌ها یافت. یکی از این مسائل مراحل رشد شناختی ژان پیاژه در روان‌شناسی جدید است که از بسیاری جهات با مراتب عقل نظری ابن‌سینا قابل‌مقایسه است. به طوری که مراتب چهارگانه عقل نظری در ابن سینا روند و پیمایشی یک سان با مراحل رشد شناختی پیاژه دارد.نظریه رشد شناختی پیاژه یک نظریه جامع درباره فرایند شناسایی انسان است. این نظریه به مطالعه توانایی‌های کودکان در مراحل رشد و تعامل آنها با محیط می‌پردازد. پیاژه بر این باور بود که در فرایند رشد شناختی خود کودک شرکت‌کننده‌ای فعال است و نقش اصلی را خودش ایفا می‌کند درحالی‌که در تفکر ابن‌سینا ابتکار عمل از آن نفس بشری نیست.براین‌اساس این مقاله با روش تحلیلی توصیفی به مقایسه رشد شناختی پیاژه با مراتب عقل نظری در تفکر ابن‌سینا می‌پردازد.

مساله تجرد و معنا و معیار آن از مسائل مهم فلسفه اسلامی است. تقسیم موجودات به مجرد و مادی از ابداعات فلسفه اسلامی است. شناخت مبدأ و معاد، شناخت عالم و آدم با رویکرد الهی در گرو معنا و معیار تجرد است. فیلسوفان الهی از گذشته تا به حال تعاریف و معیارهایی را برای تجرد بیان کرده‌اند که قابل نقد و بررسی است. تجرد، نقش اساسی در تفسیر مراتب عالم در نظام سینوی دارد. در قوس نزول و تفاوت مرتبه فوق عقل و واجب الوجود، مرتبه عقول و نفوس فلکی و انسانی با معیار تجرد قابل توضیح است. در قوس صعود نیز تعقل و طی مراحل استکمال عقل نظری مبتنی بر نظریه تجرید و افاضه صور معقوله است. تبیین نبوت عقل نظری و معاد روحانی نیز ارتباط تنگاتنگی با تجرد دارد. در مجموع بسیاری از مسائل در هستی شناسی یا معرفت شناسی سینوی بر مبنای مهم تجرد و معیار آن استوار است. ابن سینا در آثار خود معیارهای متعددی برای تجرد ذکر کرده است. از سوی دیگر وی از تجرد واجب الوجود، عقول و نفس ناطقه سخن گفته است. آیا معیار تجرد برای این مصادیق متفاوت مجرد یکسان است؟ وی در اثبات تجرد نفس از تجرد قوه عاقله و صور معقوله مدد گرفته و آنها را مجرد دانسته آیا تجرد و معیار آن برای قوه عاقله و صور معقول و عقول و واجب‌الوجود یکسان است؟ آیا قیام بالذات از معیارهای تجرد است و در مورد این مصادیق جامعیت و سازگاری دارد؟ چگونه این معیار در مورد صور معقول لحاظ می شود؟ آیا معیار فعلیت محض جامعیت و سازگاری دارد؟ شیخ می گوید عقل هیولانی با اشراق عقل فعال فعلیت می یابد. قوه و هیولا برای عقل چه معنایی دارد؟ این سخن ابن سینا با افاضه ای بودن صور معقول چگونه سازگار می شود؟ ابن سینا از مجرد نبون صور خیالی سخن گفته از سویی صور خیالی را از برخی ویژگی های مادی مبرا دانسته است. تفاوت این صور با صور محسوس و معقول چیست و آیا این صور دارای مرتبه ای از تجرد نیستند؟ اینها بخشی از پرسش های مربوط به جامعیت و سازگاری معیارهای تجرد نزد ابن سینا است. این رساله بر آنست که با استقصای معیارهای تجرد در آثار ابن سینا سخنان وی در مورد مجردات در عالم عین و ذهن را محک بزند و به نقد و بررسی جامعیت و سازگاری این معیارها در این دو ساحت بپردازد

مسئله نبوت پس از اصل توحید جایگاه ویژه‌ای در اندیشه دینی دارد. در این تحقیق، به روش توصیفی و تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای به مقایسه دیدگاه ابن سینا و خواجه‌نصیرالدین طوسی در فلسفه نبوت پرداخته شده است تا از این رهگذر، نقش فلسفه در تبیین نبوت به‌عنوان یکی از اصول اعتقادی روشن شود. هدف اولیه پژوهش حاضر بررسی فلسفه نبوت از دیدگاه ابن سینا و خواجه‌نصیر الدین طوسی به بحث گرفته شده است و نکات اشتراک و افتراق هر دو متفکر بیان شده است. اغلب متکلمین مسلمان، نبوت را عطیه و گزینش ویژه الهی دانسته و در غیر کسبی بودن آن تأکید ورزیده‌اند؛ اما فیلسوفان مسلمان با دید فلسفی وارد قضیه شده و توجه خود را به شخصیت و استعداد نبی متمرکز کرده‌اند. بواسطه و مطالعاتی که من داشتم در این پایان‌نامه منعکس است به نظر می‌رسد که دیدگاه این دو متفکر ناظر به مسئله نبوت دربردارنده یک‌سری اشتراکات و افتراقات است اشتراکات آن این است که هر دو متفکر نبی و پیامبری را موهبتی الهی از جانب خداوند به‌سوی بندگانش می‌دانند تا انسان‌ها را راهنمایی نماید و قایل به این باور هستند که انبیا از جمله انسان‌هایی کامل هست که دارای بالاترین عقل نظری و عملی هستند و بدون تعلیم و آموزش قادر به یادگیری هست و ضرورت انبیا را هر دو متفکر در راستای سعادت حقیقی زندگی اجتماعی و هم تأکید در امر دنیوی و اخروی می‌دانند و همچنین هر دو متفکر قایل به عصمت انبیا هستند و افتراقات این دو متفکر در فلسفه نبوت در بیان خصلت‌ها و ویژگی‌های پیامبران می‌دانند ابن سینا سه خصلت برای نبی قایل‌اند که این خصلت‌ها نبی را با دیگر انسان‌ها متمایز می‌کنند عبارت‌اند ا‌ز: خصلت اول شدت وحدت قوه حدس. خصلت دوم، جودت و قدرت نیروی تخیل است و خصلت سوم شدت قوه متصرفه است. اما خواجه‌نصیر الدین طوسی سه نکته را در تعریف نبی بیان می‌کند که این سه نکته را تنها برای انبیا قایل است و آن عبارت‌اند از: هویت انسانی نبی، رابطه خدا و انسان، هویت اخباری نبی هستند. در مسئله عصمت انبیا، ابن سینا به‌صورت مطلق به عصمت انبیا قایل است و هر گونه سهو و خطا را از ساحت قدس آنها دور می‌داند؛ اما خواجه نصیرالدین طوسی ایل به عصمت مطلق در بُعد نظری نیست تنها شامل دریافت و حفظ و ابلاغ وحی می‌شود؛ اما در بُعد عملی به‌صورت مطلق قایل هست و گسترده آن را در داوری منازعات، موضوعات احکامی دینی، مسائل اجتماعی و عادی زندگی هم در بر دارد. نکته افتراق دیگری این دو متفکر در مسئله عقل و وحی هست در نزد ابن سینا هر گونه معرفتی افاضه عقل فعال و اگر وحی هم افاضه عقل فعال به نفس نبی است در فلسفه ابن سینا قوه حدس ازاین‌جهت بسیار مهم تلقی می‌شود که به‌وسیله آن بین معرفت وحیانی و غیر وحیانی فرق نهاده شده. نزد ابن سینا وحی القا خداوند به واسطه امر عقلی است. هنگامی که نفس در حال بیداری با مفیض وحی؛ یعنی عقل فعال مرتبط می‌شود معارف وحیانی را دریافت می‌کند. اما خواجه‌نصیر به عقل و وحی و مناسبات این دو به طور مستقل نمی‌پردازد؛ بنابراین خواجه به عقل و وحی و به‌ویژه موضوع فلسفه و فقه و روابط این دو، بیشتر به‌صورت ظاهری و خارجی و سیاسی توجه دارد.

این پژوهش به تبیین و تحلیل نسبت حیات ابدی و سعادت انسان از دیدگاه دو متفکر برجسته اسلامی، ابن‌سینا و مطهّری می‌پردازد. مسئله اصلی این تحقیق، تبیین چگونگی ارتباط حیات ابدی به معنای ادامه حیات نفس پس از مرگ جسمانی - باسعادت به‌عنوان غایت نهایی و کمال مطلوب انسان است. این ارتباط در ساحت‌های مختلف نفس شامل باور، احساسات، عواطف، اراده و عمل موردبررسی قرارگرفته است. هدف این پژوهش، دستیابی به درکی عمیق‌تر از مفاهیم حیات ابدی و سعادت انسان در اندیشه ابن‌سینا و مطهّری و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر است. روش‌شناسی پژوهش بر مبنای رویکرد تطبیقی-تحلیلی استوار است. در این روش، آثار ابن‌سینا و مطهّری با دقت مطالعه و تحلیل‌شده‌اند. به‌منظور تحلیل سامان‌یافته، دو چارچوب نظری به کار گرفته‌شده است: چارچوب نظری نیکولاس تتنس برای تحلیل ساحت‌های نفس انسانی شامل باور، احساسات و عواطف، اراده و عمل. دسته‌بندی الیزابت تلفر از معانی انواع سعادت، شامل سعادت اخلاقی و لذت‌گرایانه. این چارچوب‌ها امکان مقایسه دقیق و نظام‌مند دیدگاه‌های ابن‌سینا و مطهّری را فراهم کرده‌اند. فرضیه اصلی پژوهش این است که ازنظر ابن‌سینا و مطهّری، میان حیات ابدی و سعادت انسان ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی وجود دارد که در تمامی ساحت‌های نفس انسانی از باور تا عمل متجلی می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ابن‌سینا و مطهّری، علی‌رغم تفاوت‌هایی در نحوه تبیین و تأکید بر ساحت‌های نفس، هر دو بر وجود ارتباط وثیق میان ارتباط حیات ابدی و سعادت انسان تأکیددارند. ابن‌سینا با تمرکز بر جنبه عقلانیِ روحانی نفس انسان، سعادت ابدی را در اتصال به عقل فعال و ادراک حقایق می‌بیند. او نفس را جوهری مجرد می‌داند که برای تکامل و استکمال ذات خود، بدن را تدبیر می‌کند. این دیدگاه نشان‌دهنده اهمیت ویژه‌ای است که ابن‌سینا برای قوه عاقله و کمالات عقلانیِ روحانی در مسیر نیل به سعادت ابدی قائل است. در مقابل، مطهّری با نگاهی جامع‌تر و با تأسی از حکمت متعالیه صدرایی، بر نقش فطرت انسانی و اهمیت انتخاب‌های آگاهانه در شکل‌گیری سعادت ابدی تأکید می‌کند. او انسان را موجودی دوبعدی می‌داند که دارای جنبه‌های روحانی و مادی است. ازنظر مطهّری، سعادت ابدی انسان درگرو شکوفایی استعدادهای روحانی و معنوی او است، که این امر از طریق انتخاب‌های آگاهانه و عمل به ارزش‌های اخلاقی تحقق می‌یابد. این دیدگاه مطهّری، بر اهمیت پرورش تمامی ساحت‌های نفس انسانی در جهت نیل به سعادت ابدی تأکید دارد. نتایج تحلیل‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که در اندیشه هر دو متفکر،ابن‌سیناومطهّری حیات ابدی نه‌تنها به‌عنوان تداوم صرف وجود، بلکه به‌عنوان بستری برای تحقق سعادت ابدی انسان تلقی می‌شود. این دو متفکر، نقش محوری ساحت‌های نفس انسان - از باور تا عمل - را در تحقق سعادت ابدی موردتوجه قرار داده‌اند، اگرچه ابن‌سینا بیشتر بر جنبه عقلانیِ روحانی و مطهّری بر جنبه‌های اخلاقی تأکید دارد. این پژوهش با ارائه تحلیلی عمیق از آرای ابن‌سینا و مطهّری، زمینه‌ را برای مطالعات بیشتر در حوزه فلسفه اسلامی و بررسی‌های تطبیقی درباره ارتباط حیات ابدی و سعادت انسان فراهم می‌آورد. نتایج این مطالعه می‌تواند به‌عنوان مبنایی برای پژوهش‌های آتی در این حوزه مورداستفاده قرار گیرد و به غنای مباحث فلسفی _ کلامی درزمینه حیات ابدی و سعادت انسان بیفزاید.